Бұл Тасмағамбетовтің тасқаны ма, сасқаны ма?

Экс-президенттің ең сенімді серіктерінің бірі болған Тасмағамбетов 2023 жылы қаңтардан бері Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымының бас хатшысы қызметін атқарады. Алматыға Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиеев келіп, Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев бастап, абыр-сабыр болып, мерекелік көңіл күйден шыға алмай жүрген кезде Қазақстанның саяси сахнасына әр беріп қояйын дегендей, аяқ астынан мәлімдеме жасап, ұпайын бір түгендеп қоюды жөн көріпті.  

Ол ҰҚШҰ бас хатшысы ретінде сөйлегенде тым шығандап кетіп жүрген. Әсіресе Украина мен Ресей соғысында біржола Кремль жаққа шығып алып, Батыс елдерін айыптай сөйлеуді әдетке айналдырған. Бірде «Киевке толассыз қару-жарақ жеткізіп жатқан АҚШ пен Батыстың кесірінен екі жақ мәмілеге келе алмай отыр» десе, енді бірде «Ресей гипердыбысты зымыранды қолдануға мәжбүр болды» деп, Мәскеудің ядролық қару тасуға арналған баллистикалық зымыранын соғысқа араластырғанын ақтады.

Ол мұнымен шектелмей, қыза келе Еуропа әскері Украинаға кірсе, ҰҚШҰ Ресейге көмектесетінін айтты. Оның осы ұстанымы көпшілікке ұнаған жоқ. Жұрт «Тасмағамбетов Қазақстан әскерін соғысқа аттандырғалы жатыр» деп, наразылық танытты. Тіпті оны «Иванғали» деп қыжыртқандар да табылды. Қазақстанда әкім, министр, премьер-министр болған экс-шендіге мұндай сын ауыр тиген сияқты. Камера алдына жайғасып, көсіле сөйлеуге бел буыпты.

Назарбаевтың өнімі, Путиннің сенімі

Тәуелсіз Қазақстан тарихындағы ең ірі шенділердің бірі – Иманғали Тасмағамбетовтің көп көңілінде екі түрлі бейнесі қалыптасқан. Кей жұрт оған «халықшыл адам», «жемқор жүйедегі жалғыз тәуір басшы» деп үміт артты. Ал халықтың қалған бөлігі оны «Назарбаев жүйесін құруға атсалысқан басты фигурант», «экс-президенттің өнімі», «биліктегі көп шендінің бірі» деп санайды.

Тасмағамбетов 2019 жылы зейнет жасына толып, мемлекеттік қызметтен кеткенге дейін осы екі аты қатар аталып жүрді. Бірақ жағымды образын қалыптастыруға халық емес, оның жақсылығын көп көрген мәдениет қайраткерлері әсер етті деген пікір бар. Ол алдына келген зиялы қауым өкілін арқаға қағып, сыйлық беруді, атақ әперуді жақсы меңгерген. Алматыда әкім болып тұрған кезінде көп адамға үй бергені айтылады. Осы топ кейін үлкен командаға айналып, «Имекеңнің» ізгі имиджін жасағаны айтылады. Тіпті елде Тасмағамбетовке тиіп кетеді деп, «Шаңырақ» оқиғасы жайлы жақ ашпайтын зиялылар бар екенін де білеміз.

Тасмағамбетов тура 63 жасында зейнетке шықты. Бұл да оның оң образына ұпай қосты. Жұрт арасында Назарбаев оны саясаттан әдейі ерте алыстатты деген пікір тарады. Бірақ экс-президент өзін «128 хан мен қағанның бәрі бірігіп, 15 ғасырда жасай алмаған ісін елбасы небәрі 25 жылда тындырды. Бұл елбасының ұлы ерлігі, бұл барша халықтың ұлы бақыты» деп ұлықтаған Тасмағамбетовті бәсекелес ретінде де, ізбасар ретінде де көре қойды дегенге сену қиын.

ҰҚШҰ төрағасының бұл мәлімдемесінің астарынан жұрт екі түрлі себеп іздеп жатыр. Екеуі де бір-біріне толықтыратын, салалас себептер. Былайша айтқанда, не асқанынан, не сасқанынан мәлімдеме жасады десеңіз қателеспейсіз.

Ескі Қазақстан мен Жаңа Қазақстан шарпысында да көзге түспей, бұғып жатқан санаулы адамның бірі осы Тасмағамбетов болды. Бір қызығы, Қаңтар оқиғасынан кейін қайта бой көрсете бастаған Тасмағамбетов, сірә, Тоқаев Астана жаққа шақырып қалар деп үміттенген сияқты. Ақыры ескі сүрлеумен Ресейден бір-ақ шықты. Басқа емес, соғыс жағдайында бұл – Тасмағамбетовтің шатқаяқтап тұрған рейтингі үшін кесілген үкім деуге де келеді. Расында, ҰҚШҰ хатшысы болғаннан бері оның «рейтингі» құздан төмен құлдилаумен келеді. Оны өзі де жақсы біледі. Бұрын көп кемшілігіне көз жұма қараған жұрт үшін Мәскеуді қолдап, Путиннің сөзін сөйлеп жүргеніне ақталғысы келгенмен, қызыл сөз сапырудан ары аса алған жоқ.

Кей сарапшы Тасмағамбетовтің бұл үндеуінің ақталудан гөрі тереңірек астары бар деп санайды. Өйткені көптен бері Кремль жағалап, сол жақтағылардың көңілін тапқан соң үлкен саясатқа оралуға амбициясы оянған болуы мүмкін. Бірнеше жылдан кейін елде президент сайлауы өтеді. Оған дейін осылай қызу дайындық жүргізіп, сайлауда оза шабуға ниеттенуі ғажап емес.

Саясаткер үндеуін толық қазақ тілінде жариялады. Бұл да белгілі тұрғыда саяси шешім болуы мүмкін. Елдегі электораттың басым көбі қазақтілді халық екені анық. Тасмағамбетов үндеуінде қазақы ортадан шыққанын, руханият пен мәдениетке жақын екенін баса айтқан. Бұл да тәуелсіздік алғанына 30 жылдан асып, ұлттық бірегейлік пен рухани тәуелсіздікке ұмтыла бастаған мемлекет құраушы ұлтқа майдай жағуы мүмкін. Ұзақ жыл Назарбаевтың көлеңкесінде жүріп, қосалқы рөл сомдаған саясаткер өз алдына желкен жаюға ниеттенуі ғажап емес.

Саясаттанушы Қазыбек Бейсебаев мұндай болжамды жоққа шығармайды.

«Тасмағамбетов бұл үндеуді қазақстандықтарға емес, қазақтарға арнап жасап жатыр. Көпшіліктің оны «Иванғали» деп айыптап жатқаны дұрыс емес деп ойлаймын. Оның ең алдымен саясаткер екенін ұмытпаған жөн. Саясатта жүрген адам ұнаса да, ұнамаса да, бұлай намысына тиюге болмайды. ҰҚШҰ жарғысы бойынша соғысқа әскер жіберуді жалғыз бас хатшы шешпейді, оған барлық мүше мемлекеттің басшылары дауыс береді. Осыны естен шығармау керек. Менің ойымша, Тасмағамбетов саяси тұлға, қазір уақытша халықаралық деңгейде жүргенімен, Қазақстанның саяси сахнасынан әлі кетпеген адам.

Ол саяси өмірден кеткен жоқ дегенді бекер айтып отырған жоқпын. Қазір президент бір мерзімге ғана сайланады, егер бәрі уақытында болса, 2029 жылы бізде жаңа президент сайлануы керек. Дәл қазір саяси сахнада бұл орынға бірден-бір үміткер деп атауға келетін ешкім көрінбейді. Бұл президентікке лайық ешкім жоқ деген сөз емес, бірақ мойны озық ешкімді көріп тұрған жоқпын. Ал Иманғали Тасмағамбетов елге ұнаса да, ұнамаса да, бұрыннан келе жатқан саясаткер ретінде бұл орынға үміткер бола алады деп ойлаймын. Саясаткерлер әр сөзін бекер айтпайды. Бұл үндеуі бір жағы сынға жауап болса, екінші жағынан халыққа мен бармын, мен ешқайда кеткен жоқпын деген месседжі деп түсінуге болатын шығар», – дейді саясаттанушы.

 Тасмағамбетов не айтты?

Мәлімдеме мәтіні тәп-тәуір жазарманның қолынан шыққаны байқалады. Тасмағамбетовтің ақын-жазушыларға жақын жүретінін ескере отырып, ұйқасып-үндескен, мақал-мәтелге бай үндеуді «бала-шаға» жазбағанын болжауға болады. ҰҚШҰ хатшысының дайын мәтінді төкпей-шашпай жұртқа жеткізе алған «ораторлығын» да айта кеткен жөн.

Сөзін «менің өмір жолымды қалың қазақ біледі ғой деп ойлаймын. Егемен мемлекет болғалы ел игілігіне аз да болса, өз үлесімді қосқандаймын» деп бастаған ол өзінің қазақ мәдениетіне жақын, ұлттық тәрбиені бойына сіңірген адам екенін айтты. Сондай-ақ «қадірін байыптағандар мен жалған жала жауып, бос айыптағандармен» жаға жыртысып, сотқа сүйремеген «жақсылығын» еске салады.

Бірақ кейінгі кезде «үндемеген сайын басқа теуіп, табанға таптайтындар» көбейіп кеткендіктен, «азды-кем абырой-атағын» қорғау үшін бір жауап қатуға бекінгенін айтады. Әрі «әр тасынан қазақтың исі аңқыған Атырауда туып, баба дәстүрін берік ұстаған атасынан тәлім алғанын» алға тартып, ұлт мәдениеті мен әдебиетіне жақынмын деп, жұртқа жағуға барын салып-ақ бақты.

Өзін «ресейшіл, сатқын» деп сынаған жұртты «туған жеріне салмағы жоқ, жел айдаған дәнсіз қауыз тәрізді кейбір бақытсыз жандар» деп, аса ащы сөзбен кемсіткен. ҰҚШҰ хатшысы өзінің қазіргі қызметін геосаяси жағдай ушығып тұрған кезде елдің қауіпсіздігі үшін от пен суға түсіп жүрмін деп бағалайды екен. Осы тұста ұлы Абай да «орысшыл» деп айыпталған деп, мыңмен жалғыз алысып жүргендей түр танытады.

Сөз соңына қарай ол соғыстың зардабын бір кісідей білетін адаммын деп, «өз қазағымды соғысқа тартып жатқан жоқпын» деп ақталған. Әрі ар алдында жауап беруге дайын екенін айтып, «ел-жұртым сеніп, мойныма артқан қай қызмет, қандай жұмыс болсын, ұялатын жерім жоқ» деп түйіндейді.

Тасмағамбетовтің үндеуін тыңдаған иі жұмсақ кей ағайын оны сынағанына ұялып, қателескенін жазып жатқанын байқадық. Бірақ көп санды жұрт «саясаткерді сөзіне емес, ісіне қарап бағалау керек» екенін алға тартып, халық сұлу сөз бен әдемі уәдеге тойғанын айтады. Олар Тасмағамбетовтің КСРО кезінде жалынды комсомол болғанын, кейін тәуелсіз Қазақстанның жемқорлық жайлаған билік жүйесін құруға белсене атсалысқанын экс-президентті рухани ұстаз тұтқанын және сол кездегі қала әкімі ретінде Бақай мен Шаңырақ оқиғасына жауапты екенін ел есіне салып жатыр.

Саясаттанушы Дос Көшім Тасмағамбетов бұрынғы қызметін айтқаны үшін мәлімдемесі сәтсіз шыққан деп санайды.

«Кез келген адам өзіне ауыр сын айтылған жағдайда жауап беруге тырысады. Сондықтан бұл қалыпты реакция деп ойлаймын. Бірақ ол бұрын көп жыл бойы істеген қызметтерін айтып кетті, менің ойымша, бұл үндеудің өтімділігіне кері әсер берді. Өйткені оның барлық қызметі авторитарлы жүйеге жасалған. Ол авторитарлы биліктің орындаушысы болды. Сондықтан халықтың оған айтқан сынын да, Иманғалидың оған берген жауабын да түсінуге болады. Бірақ оның жауабы сәтті шықты деп айта алмаймын. Ол өзінің бұрынғы орындаушы болған кезін айтумен шектелді, халық сынына нақты жауап бермеді. Неге ҰҚШҰ әскерін соғысқа жіберу мүмкіндігі туралы әңгімені көтергенін түсіндіруі керек еді», – дейді сарапшы.

Тағы бір назар аударатын жайт – әлеуметтік желіде үндеудің шуы Тоқаев пен Мирзиеевтің кездесуін тасада қалдырғандай көрінді. Тасмағамбетов мұны әдейі жасады ма, әлде сәйкестік пе, нақты айту қиын. Бірақ біз сөйлескен саясаттанушылар Алматыдағы кездесу мен үндеудің еш қатысы жоқ деп санайды, өйткені ҰҚШҰ хатшысы мәлімдемесінде Ақордаға қатысты ештеңе айтпаған.Айтпақшы, Ақорда оның бұл сөзіне қалай қарайды? Әуелі, ол бұл сөзін Тоқаевпен ақылдасып алып айтты ма, әлде Путинге арқа сүйеп, еркін қимылдап жүр ме? Бұл екі жағдай да жаңа мен ескі тартысында маңызды аргументтің бірі.

Иманғали Тасмағамбетовтің өзін ақтауға еш аргументі болмаса да, «жаным – қазақ, қаным – қазақ» деп жұрт алдына шыққаны, оны естіген кей адамның соған иланып, риза болып жатқаны елде саяси тұрғыда дағдарыс барын аңғартса керек. Өркениетті елдің саясаткері сынға ұшыраса, ата-бабасын алға тартпай, нақты сұраққа тіке жауап берер еді, ал халқы қызыл сөзге алданбай, сенімді аргумент сұрар еді. Ал біздің Қазақстан ұйқасы көп ұранға алданып, жетпіске таяғанда қылық шығарған кәрі саясаткерден жаңа үміт күте қоя ма?

Қуаныш Қаппас