Абай және Архимандрит Сергий

Иман – Абай үшін жан бостандығының кепілі. Жан бостандығын, жан тазалығын Абай Алладан іздейді және Алланың ақ жолынан табады. Алладан өзгеге рухыңды тәуелді етпе дейді. Ал «Дәр-уль Харб» заманын басынан кешіп жатқан Абай патша ағзамның қазақ халқын шоқындыру туралы жарлығы дайындалып жатқанын жақсы білген. Дінді өзгерту, Абай үшін рухани құлдыққа, басыбайлылықка түсу. Ол шырмауға бір түскен адам қайтып шыға алмайды.  Сондықтан да Абай, иманның дағуасын  бұзған жұрттың:

«Саһиб ниғымәтка шүкіршілігі жоқ болса, әдіпсіздікпен күнәһар болмай ма? Екінші, бұл жолдағылар(дың) қор болып, дүниеде жоқ болып кету қаупі (де) бар. (Қайсыбір сабырсыздары жолынан тайып, кәпірлерге жем болып кет(іп) жатқандары да бар, сабырмен бірқад(р)ар (біраз уақыт шыдап) тұрамын дегені де (бар болса) керек. Егерде, бұл жол (адамзаттың) жарым-жартысына ғана айтылған (бұйырылған) болса, онда жарым-жарты раст дүние бола ма? Рас болса, һаммаға бірдей рас болсын, алалаған раст бола ма, һам ғадалат бола ма? Олай болғанда, ол жұртта ғұмыр жоқ болса керек. Ғұмыр – өзі хақиқат. Қай жерде ғұмыр жоқ болса, онда кәмәлат та жоқ»  [1.475-47], яғни,«Өмір де жоқ», – дейді.

Қазақ елінің жағдайында бұл толықтай ұлт ретінде жойылып кету деген сөз. Сана тәуелсіз болмай ешқандай ұлт бостандыққа жетпейді. Жаныңды, рухыңды ажалға айырбастап алған иманыңнан қасиетті, иманыңнан қымбат, иманыңнан намысты еш нәрсе жоқ. 

Иман – Абай үшін рухани тәуелсіздіктің кепілі. Ал осындай ынтызарлықпен тілеп алған иманыңды имансыздыққа қалай айырбастайсың? Жалпы айырбастауға бола ма? Оны былай қойып, иман дегеніміз айырбасқа жататын қасиет пе? Иманды сатып, дағуаңды айырбастайтындай басыңа не күн туды? Иман – адамгершіліктің, танымның, тұрақтылықтың, рух жақындығының нысаналы нысанасы! Ең қасиетті сенім мен сезімнің жиынтығы. Иман өзгерсе – дінің де, дағуаң да өзгереді. Дінің, дағуаң  өзгерсе – дүниетанымың да өзгереді. Таныммен қоса сенім де, сенімге орай дәстүр де, дәстүрге сай тәрбие де өзгереді. Ғылым мен өнер де басқаша мұрат-мақсатты нысана етіп, жат арнаға түседі. Солардың ықпалымен адамдардың арасындағы қарым-қатынас, бауырмалдық сезім, тектік қасиет, сыйласым мен сыйластық та өзгеріске ұшырайды. Дәстүрлі заң да, тұрмыс-салт та, биліктің түрі де жаңа низамның ырқына бейімделеді.

Мұның барлығы жиынтықтала келіп ұлттың өткенін ұмыттырады.

Демек, әлгі халықтың ежелгі тарихы жойылады, санадан өшеді. Бүгінін өзі құртады. Келешегі де кесілді деген сөз. Кәдімгі мәңгүртке айналады. Яғни, иманын-дағуасын сатқан ұлт ата-бабасының аруағын да, өзін де, ертеңгі ұрпағын да қорлап, тірі өлікке теңелді.

Рухани тәуелді, таным тұрғысынан басыбайлы болу арқылы толықтай ұлттық қасиетінен айырылып, жансебіл күн кешіп, бишара тірлік иесі боп қана қалады.

Рухы өлген ұлт – қайта тірілмейтін, құруға бет алған ұлт.

1.

Ал мұндай қатер дәл Абай өмір сүрген тұста қазақ халқының басына ХVІ ғасырдан бастап қауіп төндіріп келе жатқан [1]. Дін ұстамақ үшін де «босамас буын, айнымас жүрек, қайтпас беріктік», «солдаттыққа да, кедейлікке де, қазаға да, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдау керек» [1, 440]. Міне, дағуаға – «ад-дағ-ваға» –   кіргізу бағытындағы мұсылмандық-миссионерлік насихат пен уағыздарлар осындай беріктік қасиетке шақырса керек. «Дағуа» туралы анықтамалар мен түсіндірмелердегі: «Дағуа – «Бірдейлік, тең түсу»     «талас, тартыс, айтыс», «призыв миссионера к исламу»,   «шақыру» – деген де сол мағынаны ишара етеді.  Егерде «діни дағуа жұмысын жүргізетін адамды  – дағии, көпше түрінде – дуғаат деп атаса» [21], онда Абайды да  «дуғаат» иесі деп тануға болады.

Бірақ сол күйге түсу үшін тағдыр тауқыметін былай қойғанда, білім дағуасы жолында қаншама жанкешті тауқымет кешті десеңші. Абайдың басынан кешкен ондай жанкешті күресті Мұхтар Әуезов дер кезінде ашық жария етпегенімен, шәкірттерге арналған дәрісінде айтып, дәптеріне:

«… Жүз жыл бойында орыс әдебиеті патшаға қарсы ереуіл ойдың үлгісі болған. Осыны түсінген бұратана елдегі азаматтар қазақ елінде де шыға бастаған.… Шығыста да батыстың қысымына қарсы қозғалыс болған. Бұл ескі режимді қайта құру негізінде болды. Дінді қолдарына ту етіп ұстады. Еуропаның өнерінен қашпау керек. Біра, (оны) алғанда исламды күшейту үшін алу керек дейді» [9.36], – деп жазып қойды.

Сол кезде, яғни, 1897 жылы, оның бұл бағыттағы ізденісін оданда терең және намыспен, шұғыл айналысуға мәжбүр еткен, қазақ халқының болашағын анықтап беретін, шешуші мәселеге тап болды. Семейдегі ұстазы Камалиддин (Камали) хазіреттен: «Семейге архирей Сергей келіп, жалпы дін, оның ішінде қазақтың дін ұстауы туралы айтыс ұйымдастырмақ. Егерде біздің ұстанған дінімізден бір шикілік шықса, сол арада бүкіл қазақты шоқындырып, христиан дініне өткізбек. Ол туралы патшаның жарлығы да бар екен. Он бес мешіттің хазірет, имамдары мені ұсынды. Иә, мен Ислам діні мен «Құранға» қатысты мәселелерді толық түсіндіріп бере аламын. Ал ол өзге дін туралы сұрай қалса, сүрінуім мүмкін. Сөйтіп, дін-исламның, қазақтың иман обалына қалуым мүмкін. Сондықтан да мен: «Абай төрт діннің де қасиетті кітабын оқыған. Сол қатыссын», – деп сені ұсынып отырмын. Еліңнің ар-ожданын, иманын, марқұмдардың рухын қорғауға қалай қарайсың, келісіміңді бергеніңді қалаймыз», – деген мағынада суыт хабар жетті.

Бұл – қазақтың дініне, иманына, рухына, келешектегі болмысына төнген нақты және нағыз жазалы қатер еді.

Абай ұзақ ойланып, келісімін берді.

Бұл жәй ғана «өтініш емес, Абайдың біліміне көрсетілген сенім де еді. Өйткені, ол кезде Абаймен тең пікірлесе алатын мұсылман оқымыстысы бірен-саран ғана болатын. Абайдың ғұламалық деңгейі туралы оқымысты Көкбай Жанатайұлы ғұлама:

 «Абай шын мағынасында мұсылман еді. Бірақ мұсылманшылығы молда, қожа айтып жүрген сыртқы сопы, мұсылмандық емес, үлкен сынмен, терең оймен, өз жүрегімен тапқан мұсылмандық болатын. Бергі жерлердегі кітап сөзі, молда сөзі, шариғат жолы дегеннің барлығына сынмен қарап, діннің негізін, мақсат, бағытын ғана алып, соны ақиқат діні қып қолданған. Абайдың діні мұсылманшылықтың ішінде осындай жолмен, үлкен сынмен табылған таза ақыл дін еді. Сондықтан сыртымен тақуалық қылып, ұдайы намаз оқып, ұдайы ораза тұтып, ұдайы құлшылық қылған да емес. Намазды оқығысы келген кездерде оқиды, бірақ ондайда қасына ешкімді алмай, оңаша үйде жалғыз өзі ұзақ-ұзақ уақыттар отырып оқитын.

Онан соң жалпы мұсылманшылық жолындағы үлкен ғұламалар жазған ірі сөздердің барлығын да білетін. Бәрінен өз тұсындағы үлкен қайсысымен болса да қатар түсерлік мағлұматы бар-ды. Сонымен, Семейге бара жатқанда Каәмәли (Камалитдин, Камаритдин) хазірет сияқты үлкен молдалармен, анда-санда бас қосып, мәжіліс те жасап қоятын. Осындай мәжілістер арқылы Семей қаласындағы қазақ, татар молдаларының барлығы да Абайдың дін мәселесіне әбден жетіктігіне көзі жеткен соң, бұл кісіні өз заманының ғұламасы сияқты да көрген» [44.176-177], – деп баға береді.

Абайға жиырма жылдан астам уақыт бойы серіктес болған Көкбай Жанатайұлының бұл сөзін М.Әуезов:

«Мұсылманшылықтың логика, философиясын оқыды.… Панисламизм көтерілісі Ресейде пантюркизм деген қозғалыстың тууына әсер етті. Халықты діні арқылы үгіттеді. Абай, Ыбырай сияқты жаңа дүниеге жаңа көзқарас туғызу керек деген ұғымды бастаушы аз болды.… Абай араб – мұсылман мәдениетін кең зерттей отырып, Табари, Рабғузи, Рашид ад-дин, Бабыр, Әбілғазы Баһадүр хан және басқалар сияқты Шығыс ғалымдарының тарихи еңбектерімен де танысты, мұсылман дінінің барлық шариғат негіздерін біліп алды. Абай Шығыс елдерінің бағзы замандағы тарихымен ғана танысып қойған жоқ, ол сонымен қатар Таяу Шығыс (тың) өз тұсындағы мәдениетін де өте жақсы білді» [9.38], – деп кеңіте түсіндіреді.

(Мақаланың жалғасын «Жас Алаш» газетінің 23 санынан оқуға болады)