Абдулхамит Райымбергенов: Мектептегі балаларға нота үйретуге қарсымын

 Бастап бірінші айтушы біз емес, бұл өзі әлімсақтан бері айтылып келе жатқан, белгілі жай, елдің санасына әбден сіңген әңгіме. Әлімсақтан дейтін себебіміз, замана зарлығы. Мағжан ақынның толғамалы найзадай толғанысты жырларына жүгінсек, күй атасы, шерлі һәм шерменде Қорқыт та жан жұмбағын шешпек болып, шеше алмай қиналған кездерінде қолындағы қара қобызынан, содан шыққан, сай-сүйекті сырқыратқан салқар да шалқар сарыннан жұбаныш тапқан ғой. Аса қастерлі қазақтың қара домбырасының қасиеті, қос ішектің қоңыр үні кез келген жанның жан дүниесін тебірентіп қана қоймай, өмірдің мән-маңызын ұғындырып, бірде қуантады, бірде жылатады. Күй – біздің халқымыздың рухани болмысының, дүниетанымы мен мәдениетіміздің тұғыры биік асыл мұрасы десек, күйші болмысын зерттеген күйші-зерттеушілер саусақпен санарлық қана. Солардың бірі күйші, зерттеуші, ұстаз Абдулхамит Райымбергеновпен сұхбат құрдық.

– Абдулхамит аға, әңгімеміздің басын сіздің күй өнеріне деген махаббатыңыз тамыры ойлағаннан да тереңде жатқаны туралы сөзден бастайық. Білуімше, атаңыз Қазанғаптың көзін көрген, күйлерін үйренген кісі екен. Әкеңіз де күйші, ұстаз екен. Кішкентайыңыздан өнерге баулыған екен.

– Әрине, жалпы бұл ғаламда, табиғатта кездейсоқ ешнәрсе болмайтыны анық. Адамда өзінің ата-анасы мен ұлтын таңдауға қауқар жоқ. Құдай әр адамды жер бетіне түсіріп, жан бітіргенде міндет, миссия жүктейді. Әркім өз пешенесіне жазғанынан таңбай, сол миссиясын орындаса, Жаратушы жолын ашады екен. Менің жеке ойым – осы. Менің де дәл осы отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленуім кездейсоқ емес шығар. Атамыз Қазанғаптан бата алып, көзін көрді, жанында жүріп, күйлерін үйренді. Атамыздың батасын аламыз деп Қазақстанның түкпір-түкпірінен шаңырағымызға жыршы-күйшілер ағылып жатушы еді. Үйіміз азан-қазан боп жататын. Алматыдан ауылға Әлмұрат, қобызшы Жаппас келсе, атамыздың батасын аламыз деп біздің шаңыраққа соғып кетеді. Біз ол кезде әлі бала едік, кішкентаймыз. Сол балаң шақтан сан түрлі күйді естіп, құлағыңа сіңе береді екен. Бала кезде естіген аңыз-әңгіме, әндеріміз өзімізді қалыптастырды. Әкеміз де күйші-домбырашы болды, Ақтөбе облыстық филармониясының іргетасын қалаған жандардың бірі. Өмірінің соңғы отыз жылында Ақтөбедегі педучилищеде балаларға сабақ беріп, шәкірт тәрбиеледі. Жас кезімізде әрқилы аспаптарға, бірде гитараға, бірде баянға еліктеп жүрдік. Бірақ Тәңірдің өзі жетелеп қайта осы жолға салды. Үйімізде 5-6 баламыз, бірақ бәрі өнер жолында емес. Бірі математик, бірі программист болды. Өмірден өткен жас қарындасымыз ән айтып, күй тартатын, мектепте ұстаз болды. Үлкен ағам Абдурашит Жұбанов мектебінде оқып, кейін Ақтөбедегі консерваторияға оқуға түсті. Қазір Ақтөбеде ғылым докторы, Жұбановтар атындағы университетте сабақ береді. Әркім әр саладағы мықты маман. Солардың ортасындағы мен ғана әртістік жолға түстім.

– Атаңыз Қазанғап туралы, оның күйлерінен қалған аңыз, күйшінің тұлғасы туралы айтып отырған шығар…

– Бұл туралы айтсақ, таңды таңға жалғауға болады. Мен күйші туралы елдегі бар аңызды жинап, «Күй төресі – Қазанғап» деген үлкен жинақ жазып шықтым. Қырық жылға жуық уақытымды сарқып, Қазанғаптың шығармашылығын зерттеуге арнадым. Қазанғаптың шығармашылығында, соның ішінде күй аңыздары үлкен бір сала, ғылым. Әлима туралы әңгіме бір төбе, Бүркітбай, атақты Айша қыз туралы әңгіме бір бөлек. Сұлу, кербез Айша қызға Естай да, Сейтек те, Қазанғап та, тіпті Рах та күй шығарған. «Айналайын, ақ Айша» деген ән шығарған. Айшаның тек қана жүрісін көру үшін әр жерден ағылып адам келетін, Айшаға ғашық болмаған адам жоқ. Қазанғап Айшаға күй арнайды, екеуі тартысады. Қазанғап қызды әдейі іздеп барғанда, Айша: «Менімен тартысқалы келгеніңді білемін. Қолымда осы шымырлауықты тақыр жерге тартып жіберемін, осының айналғанына күй шығар. Тарта алмасаң, ауылыңа тіке тарта бер» дейді екен. Қазанғап сол кезде отыра қап, «Домалатпай Ақжелең» күйін тартады екен. Соны Айша түсініп қойып, Қазанғапты танып, төрге шығарған екен. Оның арасында Мәңке және басқа күйшілер далада тұрғанында Қазанғапқа: «Сен мықты күйші болсаң, Айшаның жүрісіне күй шығар» дегенінде күйші отыра қап «Айшаның жиырма бестегі жүрісі» деген күй тартады екен. Қазанғап еліне қайтып бара жатқанында, Айша мұңайып тұр екен. Күйші неге мұңайып тұрғанын сұрағанында қыз: «Мен де ел аралап, өнерімді халыққа паш еткім келеді. Мен қазір жаралы бұлбұл, торғай сындымын ғой, аға. Торға түсіп, шыға алмай жүргендеймін» дейді екен. Қазанғап Айшаның мұңын тыңдап, «Бұлбұл Торғай» деген күй арнайды екен. Қазанғап кеткеннен кейін біраз уақыттан соң шалына тоқал әперіп, бөлек үйге шығарып, өзі ел аралаған екен. Жасы қырыққа келгенінде «күнім өткен екен ғой» деп жорғасын мініп, орала көйлек он түймесін тағып, қайтып келіп шалын қойнына алыпты дейді-мыс. Ал Қазанғап пен Балжанның әңгімесі тіпті қызық. Сол кезде Балжан қыздың жасы он беске келіпті. Алты ағасының ортасында еркелеп өскен Балжан Қарақалпақ жеріндегі Уәли деген байдың қызы екен. Ақылына көркі сай Балжан хат таниды, күй тартады, ән айтады, өлең жазады. Қазанғапты Балжанның алты ағасы бірінен кейін бірі қонаққа шақырып, бүкіл елді өзіне қаратады екен. Сол кезде Қазанғаптың Балжанмен көңілі жарасады. Кейін жолға шығар шағында бір күй тартады. Бұл күйдің атауы қандай деп сұрағанында «Он бес жасар Балжан қыз» деп жауап береді. «Күйдің сыры не?» деп сұрағанында:

«Балжан келді он беске,

Қыз он беске келгенде

Кім бар бүлк етпеске», –

деп домбырасын сөйлетіп тартады. Қазанғап: «Мен келгенше күт. Мен құдаларды алып келемін» деп кетеді. Торы жорға атымен ауылына келсе, анасы жалғыз ұлына: «Сен үнемі елде жүресің. Мен қашанғы отырамын? Мен де келін түсіріп, немере сүйгім келеді. Көрші ауылдағы Жәми деген қызға қалыңын беріп, құда түсіп келдім» дейді.

Қазанғап анасының сөзінен аттай алмай, Жәмимен танысуға барады. Жәми де ақылына көркі сай, дана қыз екен. Оған да күй арнап,

«Бір қыз бар Жәми атты көзі күлген,

Шаштарын он жыл тарап, бес жыл өрген.

Әсемдік Жәми қыздан қалған емес

Етегін ақ көйлекті зермен бүрген», – деп күй арнайды.

Жәми қызды амал жоқ алады, бірақ бір жыл өткен соң Жәми ауыр дерттен қайтыс болады. Қазанғап Балжан қызды сағынып, аңсап, «Он жеті жасар Балжан қыз» деген күй тудырады. Бір жыл өткен соң Бүркітбай деген он екі мың жылқы айдаған сырлас-досы қасына жігіттерін беріп, алдына мал салып, Қарақалпақстаннан Балжанды алып кел деп ұсыныс тастайды. Балжанның ауылына барса, Қазанғап арада екі-үш жыл өткеннен кейін қайта барса, Балжан қыз ұзатылып жатыр екен. Тойдың үстінен түседі. Күйші ағасын көрген еркін өскен бұлаң қыз сағынышын жасырмай, Қазанғапты күткенін, енді амалсыз ұзатылып бара жатқанын айтады. Қазанғап сол тойда күйіктен «18 жасар Балжан қыз» деген күйін шығарады. Бірнеше күн тойдың сыйлы қонағы болған Қазанғапты жібергісі келмеген Балжан қыз қайта-қайта күй тарттырады. Ақыр аяғында қыздың күйшіге деген сезімінен күдіктенген жеңгелері Қазанғапқа қайтсаңшы дегенді айтады. Қазанғап қоштасар сәтте тағы бір жаңа күй орындайды. Бұл күйдің қалай деп аталатынын сұрағандарға айта қоймайды. Күйдің мазмұнын түсінген Балжан қыз «Мұның аты – «Қайтатын уақыт келді ғой, рұқсат берші, Балжан қыз» ғой» депті. Кетіп бара жатып, тағы бір күй тартады. Бұның аты қандай деп сұрағында, жастарға арналған қоштасу күйі ғой деп қана жауап береді. Тек шымылдықтың ішінде Балжан көзінің жасын ішке жұтып, Балжан отырады. Сонда «Сау бол, Балжан» деген күйі екен дейді. Кейін арада жылдар өткенде бұрынғы ерке, шолжаң, бұлаң қылықтарынан арылып, байсалды әйел болған шығар деп ойлаған күйші «Балжан әйел» атты күй шығарады. Мен шығарған кітапта әр күйдің өз тарихы мен аңызы бар. Қазанғаптың күйлерінен бөлек, 73 шәкіртінің ғұмыры, шығармашылығы туралы бәрі бар.

– Өзіңіз де осынша күй аңызынан сыр шертіп отырсыз. Осы күні күйді аңызсыз тарту қалыпты жағдайға айналды. Соның әсері ме екен, күйді түсінбейтіндердің қатары көбейді. Осы күні күй аңызының қалың оқырманға, тыңдаушыға жетпей жатқанының себебі не?

– Себебі қазір сахна пайда болды. Сахна дегеннің өзі еуропалық жанр ғой. Кезінде Кеңес өкіметі тұсында партия мүшелері күй аңызының мәнін түсінбеді. Келеді де: «О, осы жақсы екен, дәл осы күйді тарт» дейді. Расымен, күйдің аңызынсыз шығарманың болмысы, мәні ашылмайды. Аңыздың өзінде қанша сыр, қанша тәлім-тәрбие жатыр. Сыры көп, тың дүние. Бұрын Сүйін Төре деген атақты Шыңғыстың тұқымы болған. Сол Сүйін Төренің тегі Арынғазиев. Бірақ Арынғазы Сүйін Төренің әкесінің ағасы. Арынғазыны хан сайлаймыз деп отыз болыс патша үкіметіне қолын қойып, хат жолдаған. Оның бар құжатын таптым. Хан сайлаймыз деп Санкт-Петербургке шақырғанында, сол кездегі орыс билеушілері қарсы шыққан екен. Бұл жанды хан сайласақ, Кіші Жүзден құтыламыз деп қорыққан. Арынғазының аз сөйлеп, көп тыңдайтынынан қорыққан. Осылай ханды Колумбаға жер аударып, сол жақта қаза табады. Тіпт, сүйегін сұрап барған әйелін де жолатпай қояды. Сүйін Төре осы Арынғазының есімін тегіне жалғап алады. Сүйін Төре соның өзінде Ақтөбе, Орынбор, Орал аумағын басады. Осы Сүйін Төренің Қазанғаппен күй тартысқаны бар. Сол шақтарда атақты Тәңірбергеннің Молдабайымен кездеседі. Оның астындағы қара жорғасына күй арнайды. Сүйін Төре тоқсаннан асып дүние салады. Тоқсанға келген шағында өзіне ас береді. Бүкіл халыққа сауын айтып, аяғы жетер жердегі ауыл-ауылдың бәрін шақырады. Ақтөбедегі Кенжеқыз деген әжемізбен көріскенімізде, Сүйін Төренің өз асында тірі жүргенін айтқан еді. Асқа келген адамдар дауыс шығарып, жоқтайын десе, Төре алдарында жүр екен. Палуандар күресіп, ат шабысып, үлкен ас болып жатыр. Сол асында халық жиналған соң, Сүйін Төре: «Халқым, бұл мал берсең де, тұрмайтын, күшпенен, сірә, қоймайтын, уақыт келген соң, үлкен де, кіші де өтеді. Сендер малын шашып, байлығын көрсетті деп қайран қалып отырған шығарсыңдар. Мен тоқсан жыл ел басқардым, осы ғұмырда біреуге тілім тиген шығар, біріңе зәбірім тиген шығар, малы кеткен малын алсын, ақысы кеткен ақысын алсын, сөзі кеткен сөзін алсын деп жинадым. Мен қайтқан соң, балаларым да ас береді. Бірақ көзімнің тірісінде ырзаласып кетейін дедім. Дүние бәрімізден өтеді» деп, қолына домбырасын алып, күй тартады екен. Сол кезде ортасына келгенде саусағы сыр береді екен, Қазанғап күйді іліп әкеткен екен. Міне, күй аңызының түп-тамырында тұтас бір халықтың тарихы, болмысы мен сыры жатыр.

– Өзіңіз де эстрада жайлы сөз қозғап қалдыңыз ғой. Қазір күй өнерін әртүрлі жанрда сынап көру, араластыру белең ала бастады. Бұған бірі оң көзқарас танытып жатса, басқа күйшілер қазақ күйін қойыртпаққа айналдырмау керегін алға тартып жүр. Мен сіздің ойыңызды білгім келеді.

– Менің қашан да көзқарасым оң. Тек кәсіби маман жасаса екен деген тілегім бар. «Ұлытау», я Асылбек Еңсепов сынды жұп-жұмыр, кәсіби деңгейде жасап шықса, әлемдік деңгейде насихаттауға мүмкіндік алар едік. Ұлттық өнерді қандай формада болсын насихаттаудың маңызы зор. Біздің мәдениет жас, әлі дамушы мәдениет. Жапондар сынды бір жарым ғасырға тоқтап қап, сол қалпында тұрған жоқ. Әлі де насихатты қажет ететін мәдениет.

– Қазанғаптың өзі мен шәкірттері бір бөлек үлкен мектеп. Күйшілік мектептің әрқайсысының қазақ өнеріне қосқан үлесі қомақты. Жалпы осы мектептерді біріктіретін және әрқайсысын ерекшелейтін не нәрсе?

– Қазақ тілі қанша бай болғанымен, диалектілер саны сонша көп емес. Бір өңірден екінші өңірге барсаң, тілін оңай түсінесің. Диалект бар болғанымен, аумағы тар. Мысалы, Грузияға бара қалсаңыз, бір төбенің адамы екінші төбенің адамын түсінбейді. Бізде он шақты сөз болмаса, қалғаны жалпы халыққа ортақ түсінікті сөздер. Соған қарамастан, ұлттық күй өнеріндегі дәстүр мен мектептер бір-біріне мүлде ұқсамайды. Маңғыстаудағы күй өнерін басқа өңірдің мектебімен салыстыра алмаймыз. Себебі тілі, күй құрылысы, орындау тәсілі мүлде бөлек. Үлкен мектеп. Салауаткерей, Дәулеткерей, Әлікейлерімен танылған Орда мектебінің де өз дәстүрі мен басқасына ұқсамайтын түп-тамыры бар. Қазанғаптың күйшілік мектебі мүлде басқаша. Сол секілді Жетісу, Арқа, Алтай-Тарбағатай мектептері де біріне-бірі ұқсамайтын бөлек ғылымдар. Бұл қазақ халқының ой-өрісінің деңгейі әлдеқайда тереңде жатқанынан хабар береді. Себебі күйде тіл жоқ қой, бірін-бірі сөзсіз ұғынған. Балжанның Сүйінтөреге, Сүйінтөренің Балжанға күй арқылы жолдаған сәлемдемелері бар. Бұл ұлт ретіндегі өрісіміздің кең, зиятымыздың жоғары екенін айқындап тұр. Мысалы, Еуропада кеңінен танымал симфония, операны қарапайым халық ешқашан түсінген емес. Оны кімдер түсінді? Тек аристократтар, білімді адамдар түсінді. Ал біздің даламызда еңбектеген баладан еңкейген балаға дейін таңды таңға жалғап ән-күй тыңдады, мәнін түсінді, мағынасын ұғынды. Күйдің қасиетін екінің бірі түсінген, күй тартысып, домбыра арқылы дүниенің сырын тапқан. Ал қазір күйдің қасиетін шын ұғатындар азайып кетті, шын өнердің ауқымы тарылды. Бүгінгі тыңдарман Мұхит пен Ақан серінің әніне қарағанда, жеңіл-желпі «Балқияларды» құп көретін болды. Дарақы күлкі, жеңіл дүниеге әуес боп алдық. Бұл – бір жағы, екінші жағынан бізде ұлттық идеология жоқ. Идеологиялық тұрғыдан насихаттау, көңіл бөлу керек. Егер ұлттық идеология болғанда, ұлттық мәдениетіміз бен өнеріміз дұрыс насихатталушы еді.

Мен бала тәрбиелеуге, ұлттық өнерімізді жасөспірім бойына сіңіруге отыз жылдан астам уақытымды жұмсадым. Жалпы білім беретін мектепке музыка пәнінің мұғалімі боп қызым алғаш мектепке барған 1987 жылы орналастым. Жұмысым үшін ақша да алғаным жоқ, эксперимент жасап көргім келді. Сол жылы мені мектептен қуып жіберді. Балалар мектеп дәлізіне шығып, ұлттық рухты көтеріп, күй тартқан, ұрандатқан ғой. Кейін Алматыдағы №159 мектепке Айгүл Төреқызы шақырып, сол жаққа бардым. Содан бері түрлі эксперимент жасап, қазақ мектептерінде оқитын балаларға домбыра үйрету әдістемесін жасап шықтым. Осы «Мұрагер» бағдарламасы аясында түрлі оқулықтар шығарып, зерттеулер жүргіздік. Әр сыныпқа баланың жасына, қабілетіне қарай музыка пәнінің жоспарын жүргіздік. Қазір бұл бағдарлама республика бойынша маңызын жоғалтты, орнын шетелден келген жаңа бағдарлама басты. Бұдан бөлек, Қазанғап туралы зерттеу еңбегімді дайындау кезінде де өз қалтамнан 17 миллион теңге жұмсадым. Еңбектегі зерттеулер, QR код арқылы тыңдауға болатын видео альбомдар, суреттер, ноталардың барлығы үлкен еңбекті, ізденіс пен уақытты, қаржыны талап етті. Егер мықты ұлттық идеология болғанда, соны қолдайтын билік болғанда, ұлттық құндылықты дәріптеу үшін қолдау көрсетер еді.

– Аңыз-жырды құлаққа құйып отырып жаттаған қазақ бірте-бірте нотаға байлана бастады. Сіз атап отырған «Мұрагер» бағдарламасы арқылы ескі дәстүрді жаңғыртып, саусақпен көрсету/құлаққа құйып отыру тәсілі ең дұрыс жолы осы деп қайта жаңғырттыңыз. Соған қарамастан, бүгінде бәрі нота арқылы меңгереді. Осыған қарсы болғандар болды ма?

– Заман өзгерген сайын оның ағымына ілесіп отыру – ең маңыздысы. Ескірген, жоғалуға айналған құндылықтарымызды заманына қарай бейімдеу арқылы жаңғырта аламыз. Кез келген жанрды бүгінге, өз заманымызға қарай бейімдеу керек. Қарсы болған жандар сол кезде болғанымен, қазір жоқтың қасы. Мен жай мектептегі жас балаларға нота үйретуге қарсымын. Себебі нота дегенің математика сынды, миды қатыратын дүние. Кәсіби музыкант ретінде байқағаным, музыка мектебіне түскен балалардың басым бөлігі сольфеджио деген сабақ үшін оқуды тастап кетеді. Себебі нота үйренгісі келмейді. Ал жай мектептегі оқушылар тіпті жерініп кететіні анық. Сондықтан мен жаңа әдіснама ойлап таптым. Бұл әдіснама арқылы бірден отыз-қырық балаға күй үйретуге болады. Осы әдіснаманы республиканың сексенге жуық мектебіне енгіздім. Кезінде әр облысқа барып, мектептерге демеуші тауып, 30-40 домбыра сыйлап, осы бағдарлама күшіне еніп еді. Қазір, өкінішке қарай, тоқтап қалды. Министрліктің адамдары қанша талпынғанымен, қатқан мұзды жібіту қиын болды. Солай диірменмен арпалысқан Дон Кихот сынды қанша арпалысқаныммен, нәтижесіз аяқталды.

Сұхбаттасқан Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ