Әдеби форум: Шахановтың шындығы мен Исабековтің қылығы

Бұл сессияда қаламгерлер өзшеберханасымен бөлісті. Сессия тақырыбы «Қаламгер лабороториясы» деп аталды. Бізсіздерге сонда айтылған сөздердің қысқаша мазмұнын ұсынамыз.

Ең бірінші Мехмед Нури Пармаксыз деген түрік ақыны баяндама жасады. Оның баяндамасы өлеңнің құрылысы туралы еді. Бірақ бұлбіздің ақындар үшін өте қызықсыз баяндама болды. Өйткені аллитерация туралы сөзпоэзиясы неше кезеңді кешіп кеткен қазақтар үшін қаншалықты қызықты болақойсын. Ол біз өтіп кеткен жол ғой. Мехмед Пармаксыз сөйлеп жатқанда Дулат Исабековорнында отырып, «Уақыт болды ғой» деп белгі берді. Түрік ақыны ренжіп қалды. «Бір-біріміздісыйлайық» деп, сөзін қайырып, орнына отырды.

Екінші сөз моңғол жазушысы Гун-Аажавын Аюрзанаға тиді.«Студент кезімде, Горький атындағы әдебиет институтында оқығанымдамына бір сөз алдымнан шығып еді. Ол: «Жазушылық – жалғыздық» деген мағынағакелетін Ю.Казаковтың сөзі болатын. Әр жазушы өзінің қалай жазатыны туралыайтқанды ұнатады. Менің сөзім біреуге қызық болады деп ойламаймын. Өйткені әржазушы, расымен жалғыз. Біз жазамыз, жазамыз, жазамыз. Өз жалғыздығымызды жеңуүшін! Хемингуэй жалғыздығын жеңу үшін күніне 500 сөз жазды. Мен бұрын өлең жаздым, қазіржазушымын. Қазір тек роман жазамын. Хемингуэйден тәртіппен жазуды үйреніпжүрмін. Бірақ оны күнделікті әдетіме айналдыра алмадым. 

Жазу – өте күрделі жұмыс. Жақсы жоспарлаған күннің өзінде жазу қиынғасоғып жатады. Одан қиыны жазған дүниеңді қысқарту. Алғашқы роман жазғанда өзімеұнамайтын тұстарын тауып, оны алып тастап отырдым. Сонда романым шағын әңгімебоп қалды. Ең жақсы шығармам солай жазылды. Ноутбукпен жазып жатқанда, алғашқы жазғанымдыәрқашан өзгертіп отырамын. Әр кітаптың өз тағдыры бар ғой. Біздің міндетіміз жазғанымыздыөзгерту емес, ойымызға келгенді – шығарманы сол қалпы жақсы жазу», деді.

Үшінші сөз орыс ақыны Дмитрий Воденниковқа тиді.Воденников өлең мен уақыт туралы баяндама жасады. Оныңбаяндамасы тыңдағанға күрделі болды. 

«Бүгін уақыт туралы айтқым келіп тұр. Қазір фейсбук бар.Сол желіні қарап отырып, Стивен Хоккингтің шағын кітабында (біреумен бірігіпжазған, кім екені есімде жоқ): «Неге біз осы әлемде өмір сүріп жатырмыз?» дегенсұраққа жауап іздегенін көрдім. Бізге бұл сұрақ қаншалықты маңызды екенінбілмеймін. Хоккинг физика тұрғысынан бұл сұрақтың әлсіздігін жазады. Біздің еншімізге тарих қана қалған. Бізтарихты жасаймыз. Поэзия сол тарихты сезіндіреді. Қазір осы шақ бар, алдаболашақ. Бірақ болашақ бізге маңызды емес. Өйткені біз оны білмейміз. Ал өткентарихымызға қарасақ, біз шексіз әлемге енеміз. Осы сөзге метафора ретінде қарасақ,ғажап. Анна Ахматова 1945 жылы жазған өлеңінде тарихтың үш кезеңін айтады.

  Есть три эпохи у воспоминаний.

  Ипервая – как бы вчерашний день.

  Душапод сводом их благословенным,

  Итело в их блаженствует тени.

  Ещене замер смех, струятся слезы,

  Пятночернил не стерто со стола -

  И,как печать на сердце, поцелуй,

  Единственный,прощальный, незабвенный...

  Ноэто продолжается недолго...

Содан кейін ұзақ өлең шумақтары бар. Мен оны толық келтіріпжатпайын, соңын ғана айтайын.  

  И, раз проснувшись, видим, что забыли

  Мыдаже путь в тот дом уединенный,

  Изадыхаясь от стыда и гнева,

  Бежимтуда, но (как во сне бывает)

  Тамвсе другое: люди, вещи, стены,

  Инас никто не знает — мы чужие.

  Мыне туда попали… Боже мой!

  Ивот когда горчайшее приходит:

  Мысознаем, что не могли б вместить

  Топрошлое в границы нашей жизни,

  Инам оно почти что так же чуждо,

  Какнашему соседу по квартире,

  Чтотех, кто умер, мы бы не узнали,

  Ате, с кем нам разлуку Бог послал,

  Прекраснообошлись без нас – и даже

  Всек лучшему...

Осы мәңгіліктің соңын ұстап қап, жазып үлгеругешамалары жеткен ақындар бар. Концептуалистақын Ян Сатуновский бір кездері: «Ең бастысы – бұның өлең екені білетінбетпақтығың болсын» деп жазды. Біздің есте сақтау қабілетіміз үнемі алдапкеледі. Мен бұл сөзді өмірімнің жартысына дейін тура осылай айтып жүрдім. Сөйтсем,сөз мүлде басқаша айтылыпты. Орыс нақтылығының басында тұрған бұл ақынның сөзіәуелі: «Ең бастысы – бұның (жазғаныңның) өлең екеніне сенетін ұятсыз бол» депайтылған екен. Неге бұлайша шатастым екен. Мені есте сақтау қабілетім ұятқақалдырып отыр.

Тарих бізсіз өмір сүреді. Декадент ақын Валерий Брюсовтың: «Озакрой свои бледные ноги» деген моноөлеңі болды. Газеттер шулап жатты. Тынянов кейін неге бір ғана жол дептаңғалып жазды. «Не аяқ?» деп сұрақ қойды. Сергей Есенин 1924 жылы бұл өлеңтуралы «Ол осы жол арқылы поэзиядағы шаблонды бұзды» деп еске алып жазды. Ал Брюсовтыңбұл моноөлеңі  1894 жылдың 3желтоқсанында жазылған. Мен ол туралы білмеппін. Ресей Мемлекеттіккітапханасының қолжазба бөлімінде бізге таныс емес автограф сақталыпты. Онда бірінші«Обнажи свои бледные ноги»деп жазылған. Кейін бірінші сөз «Протяни» депөзгертілген. «О закрой» деген сөз онда жоқ. Бұл жолбір жетке жалғыз өзі жазылған. Бос жер – поэзиядағы басты орын. Үнсіздік,бостық...

Всеволод Некрасовта екі сөзден ғана тұратын өлең бар. «Свобода есть». Бар мәселе қайталауда. Бұлсөздер оқырманның өкпесіндегі ауа таусылғанша қайталанады. Свобода есть 

Свободаесть 

Свобода есть 

Свобода есть 

Свобода есть 

Свобода есть 

Свобода есть свобода 

Өкпедегіауа таусылғанда, еркіндік те бітеді.

Төртінші болып Халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов сахнаға шықты. Оның не дегенін, сөзінің қалай дауға айналғанын кеше жаздық.

Бесінші кезекте араб ақыны Ахмет әл-Мулла сөйледі. «Менің баяндамам тіл туралы. Тілдерді білу – ғажап саяхат.Мен өз ойымды жеткізуді күрделендірмедім. Сөздің мағынасы туралы айтқым келеді.Біздің өміріміздің өзі де – саяхат.

Кейде тіл адамды билейді. Әуелізат пайда болды, сосын атау, сосын мағына бердік. Зат көп пайдаланған сайын,мағынасы кеңи береді. Әр орта өз дүниесіне лайық мағына жасайды.

Сөздің мағынасы үнге қарай даөзгереді. Күнделікті өмірде қолданып жүрген сөзді поэзияға әкелсеңіз, оғанбасқаша қарайсыз. Өзгеше түсінесіз. Әр сөзде жаңа дүние, әр сәуледе өмір бар. Меноны жазу барысында сезінемін. Өлең жазған сайын әр сөздің жаңа қатпарын ашамын», деді. Бұл баяндама өте жақсы мәселенікөтерді. Ғылыми, нақты сөз болды. 

Мемлекетітік сыйлықтың лауреаты Дулат Исабековке сөз алтыншы боп тиді. 

«Бүгінгі форум бізге ештеңе бермейді. Осы форумда кешелібері тыңдап отырмын. Әлемдік мәселе көтерілмеді. Менің қалай жазатыным кімгеқызық? Сирияда не боп жатыр? Соларды неге айтпаймыз? Батыста жарылыс болса,бәріміз қайғырамыз. Мұсылмандар қырылып жатқанда неге үндемейміз? Оданша менсоны  айтайын» деп Дулат Исабеков ТаяуШығыста халықтардың трагедиясын айтты. 

Одан кейінгі сөз Иордан жазушысы Бустанигетиді. Бұл кісінің баяндамасы да өте күрделі тақырыпта болды. Бустани әдебитрансформациялар туралы айтты.

«Бүкіл әлемде рет жоқ. Трансформацияжүріп жатыр. Қазір әдеби жанрларда шекара жоқ. Мен әңгіме жазамын. Ол өтекүрделі, эстетикалық жұмыс. Мәтін шағын болуы мүмкін, онда бір ғана оқиғаайтылуы мүмкін. Бірақ ол жерге терең мағына сыйдыруың қажет. Гогольдің «Шинель»деген әңгімесі бар. Бір шинельден адамзаттық мәселені іліп шығады. Бір ғанақысқа оқиғада үлкен мән бар. Варлам Шаламовтың «Сквозь снега» дейтін әңгімесіпоэзияға жақын. Проза мен поэзияның айыра алмайтын шекарасындағы нәзік сезімбар. Бір техниканы әр жанрға қолдана береді жазушылар. Сонымен қатар әртүрлітехниканы да бір жанрға сыйдыра алады. Әдебиет сонысымен де уақыттан озады.

Қазір романдық мәтіндер алғашықты. Романда уақыт баяу, ырғақ бар, онда әртүрлі қарым-қатынас бар. Романға қарағандақазір қысқа әңгімелер мен шағын өлеңдерді түсіну қиын. Бұл фактор ақындардың баспа ісінен қашуға итермелеп жатыр. Есесіне роман баспаның негізгі тауарынаайналды. Жазушылықпен пайда табуға болады. Бірақ ол ойын-сауық емес. Өнер! Өнер шекарасыкеңіп жатыр. Ал мен өнер үшін жазуды жалғастырамын. Романдар дәуірінде қысқаәңгіме жазуды үзбеймін» деді.

Сөз Шахановқа тигенде, сөзін әдеттегідей «Ырбигүл мен Жырбибай» дегенөлеңін оқумен бастады. 

«Өкінішкеқарай, бұлар біздің қоғамда қаптап кетті. Оған өзіміз кінәліміз. Әр кезеңбасымыздан өтті. Осыдан отыз жыл бұрын қазақ тілін мемлекеттік тіл жасаған менедім.

Мен бар кезде шындықтыайтатындықтан беделім төмен. Ең құрметті адамдар ТЖ-лар. Мен үндемегенде қазірбарлықтарыңыздың тағдырларыңыз басқаша болар еді» деді.

Залда отырғандар Мұхтар Шахановтың әдебиет туралы айтуын сұрады. 

«Әдебиет басты орында болу керек. Қазір жұрттың көбікітап оқымайды. Осы жиынды өткізіп отырған Ұлықбек Есдәулетке рахмет» деп, сөзініңсоңында орысша өлең оқыды. Шахановтың «мемлекеттік тілді мен алып қалдым» деген сөзінен кейін шетелдіктер қазақ қаламгерлерінен «рас па?» деп күліп сұрап жатты. Біздікілер де күліп: «иә» деді. Жалпы ақын Мұхтар Шахановтың сөзіне залдағылар мысқылдап күліп отырғандай көрінді. 

Әзірбайжан ақыны Хаял Рзаның сөзі де тыңдаушыларға қызық болған жоқ. 

Бұл күннің екінші жартысында «ҰлыЖібек жолы бойындағы ұлттар әдебиетінің болашағы» деген тақырыпта дөңгелекүстел өтті. Әртүрлі тақырыпта сөз болды. Дөңгелек үстелдегі негізгі сөз аударма ісі туралы еді. Бірақ ол сөздер қаншалықты іске асады, аспайды — болашақтың еншісі.