Әлназарованың кестесі: МӘМС жеңе ме, Мәжіліс жеңе ме?

 Қызығын көрдім деген кісі жоқ. Соған қарамастан, денсаулық сақтау саласын басқаруға келген әр министр оны қызғыштай қориды.

Былтыр денсаулық сақтау саласына Ақмарал Әлназарова министр болып келгенде МӘМС-тің айналасындағы дау қайта қызды. Қарапайым халық аталмыш қорға ай сайын босқа қаражат аударып жүргенін, мемлекеттік емханаларға ауырып ем іздеп барғанда сапалы медициналық қызмет ала алмайтынын айтып арызданды. Жаңа келді ғой, жаңалық әкелер деп сенгендер министрге «МӘМС-ті біржола алып тастап, бұл жүйеден бас тарту қажет» деп жатты. Ал 2019-дан бері «Нұр Отанның» облыстық филиалын басқарған, одан кейін сенатор болған су жаңа министр сасқан жоқ. Тоқтатпаймын, ары қарай жалғастырам деді. Сөйткен Әлназарова әйтіп-бүйтіп әлі жүр.

Биылғы жыл басынан бері МӘМС жүйесі цифрланатынын, азаматтар қорға төлеп отырған ай сайынғы жарнасының қайда және қалай жұмсалып жатқанын өздері бақылай алатынын айтып жүр. Цифрландыру десе төбе шашы тік тұратын ел оның бұл сөзіне күлді де қойды. Соны сезді ме екен, министр енді МӘМС-ке қатысты жаңа заңды насихаттай бастады. Жаңа заң жобасын мәжілісте таныстырған министрдің сөзіне сүйенсек, енді жұмыссыз адамдар үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру жарнасы бұрынғыдай мемлекеттік бюджеттен емес, жергілікті бюджеттен төленеді. Қазір 3,3 млн адам МӘМС жүйесінен тыс қалыпты. Оның 2,4 млн-ының жарнаны төлеуге шамасы бар. Ал қалған адамның табысы расында төмен. Міне, осы санаттағы азаматтардың медициналық сақтандыруына жергілікті атқарушы органдар жауапты болмақ.

Министр ұсынған жаңа заңда тағы екі бастама бар. Енді 2026 жылдан бастап МӘМС бойынша жарналарды есептеу шегі де артады. Себебі қазір табысы жоғары адамдар МӘМС-ке аз төлеп жүр. Олар қазір қорға 10 минималды жалақының есебінен жарна төлеп жатыр. Енді ол 50 минималдық жалақы көрсеткішін қамтиды. Сөйтіп жалақысы 850 мың теңгеден асатындар енді МӘМС-ке бірнеше есе жоғары жарна төлейтін болады. Ал 2027 жылдан бастап МӘМС-ке өзге азаматтар аударатын мемлекет жарналарының мөлшерін біртіндеп көтеру ескерілген.

Жұрт МӘМС-тен құтқаршылап жалынып жүреді, ал министр еріксіз ақша төлегені болмаса, ешкім қызығын көрмеген, жүйесі қалыптасып болмаған, жолға қойылмаған (сірә, енді қойылмайтын) жобаға тағы да көп ақша төлетем дейді. Біздің министрдің логикасы қызық. Өте қызық.

Ақыры таңғалдырған соң, қызыққа бір жола батырайын деді ме, мәжіліске сол келісінде Әлназарова тағы бір жаңалық ұсынып, елді селт еткізді. Министрлік келер жылдан бастап елдегі жедел жәрдем қызметін басқаруды жергілікті әкімдіктердің құзыретіне берсек дейді. Былтыр ғана жедел жәрдем қызметіне байланысты жаңа қаулыны «Ашық» платформасында қоғам талқысына шығарып, басы дауға қалған. Ол қаулыда министрлік: қаржы тапшылығына байланысты енді жедел жәрдем бригадасының барлық науқас түріне бара бермейтінін; қоңыраулардың 50 пайыздан астамы шұғыл көмек көрсетуге жатпайтынын; сондықтан төртінші санаттағы көмек көрсетуге, яғни созылмалы аурулары бар науқастарға жедел бригада тек кестеге сай баратынын көрсеткен. Соған сәйкес, енді мұндай науқастарға дүйсенбі-жұма: 08:00-18:00 аралығында;сенбі: 08:00-12:00 аралығында ғана жедел жәрдем келетін болған. Ал жексенбі күні жедел бригаданың төртінші санаттағы науқастарға бармауға да құқы бар.

Міне, «Нұр Отанның» мектебінен өткен, облыстық мәслихаттың хатшысы, сенатор болған министр қаржы тапшылығын осылай, жедел (!) шеше салуға болады деп ойлайды. Жедел жәрдемнің проблемасы – шақырудың көптігінде емес, бригаданың аздығында. Әйтпесе, қазақстандықтар жедел жәрдем қызметінің уақытында келмейтінін, тіпті кейбір шақырған пациенттер бригаданы 4-5 сағатқа дейін күтуге мәжбүр екендерін айтып, жылап жүрмес еді. Министр соның өзін көп көргенге ұқсайды. Сірә, таяу болашақта халық медицинадан күдер үзіп, бақсы-балгер, құшынаш жағалап кетуі керек шығар. Болмаса, ауруын министр ұсынған кестеге ыңғайлайды...

Министрдің мұнысы жауапкершіліктен қашу

«Барометр» талдау орталығының маманы, әлеуметтанушы Меруерт Молдабаева МӘМС саласына және жедел жәрдемге жергілікті әкімдіктердің араласуы саланы одан әрі тығырыққа тірейтін бастама деп есептейді.

«Бүкіл бір саланы қаржыландыруды әкімдікке беруді құптамаймын. Мысалы, мен қазір Алматының Түймебаев ауылында тұрамын. Бізде жаңадан құрылған Алатау қаласына қарасты жеті ауылда бір ғана жедел жәрдем көлігі бар. Өткенде демікпем ұстап жедел жәрдем шақырғанда 4 сағат күттім. Артынан облыстың жедел жәрдем станциясына шағымдандым. Олар жедел жәрдем көлігінің де, фельдшерлердің де тапшы екенін айтып, шағымыма қатысты шара қолданамыз дегенмен, нақты жауап берген жан болған жоқ. Бұл қазір жедел жәрдем министрліктің қарамағында отырғанда қалыптасып отырған жағдай. Жедел бригада әкімдіктің қарамағына өтсе жұмысы одан әрі құлдырайды.

Қазақстанда 2 355 жедел жәрдем көлігі бар. 2023 жылғы көрсеткіш бойынша бұл көліктердің 42,8 пайызының тозығы жеткен. Бұл республика бойынша жалпы көрсеткіш. Ал аймақ бойынша айтсақ, Абай облысы (70,5 пайыз), Ақмола (62,0 пайыз), Атырау (69,1 пайыз), Шығыс Қазақстан (60,0 пайыз), Батыс Қазақстан (83,0 пайыз), Қызылорда (65,5 пайыз), Қостанай (68,0 пайыз), Маңғыстау (75,0 пайыз), Павлодар облыстарында (71,3 пайыз), Астана (84,0 пайыз), Алматы (72,1 пайыз), Шымкент (72,5 пайыз) қалаларында жедел бригада көліктері қатты тозған. Ірі қалалардың әкімдіктерінің бұл көліктерді жаңартуға шамасы жетпейді. Ал енді жедел жәрдем қызметін тұтас аудандық, облыстық әкімдіктерге өткізіп беретін болсақ, онда жергілікті бюджетке күні қараған мамандардың жалақысының да төмендеп кету қаупі бар. Сондықтан заң жобасын әлі талқылау керек.

Заң жобасында көрсетілгендей, 1,5 млн азаматтың МӘМС жарнасын жергілікті бюджеттен төлеу мәселесі де зерттелуі керек. Салмақты жергілікті әкімдіктерге сала беру қандай нәтиже береді?! Жергілікті әкімдіктер осы уақытқа дейін айтылып келе жатқан елдің әлеуметтік жағдайын көтеру үшін мемлекеттік-жекеменшік әріптестікті дамыта алмай отыр. Әкімдіктер бір жобаны орындау үшін үкіметке алақан жаяды. Ал мұндайда халықтың денсаулығына қатысты жүйені әкімдерге ысыра салу – жауапкершіліктен қашу ғана», – дейді әлеуметтанушы.

МӘМС қызметінің іске қосылғанына биыл бес жыл болды. Жүйенің арқасында денсаулық саласына бөлінетін қаражат көлемі артты. Ал қарапайым халықтың медициналық қызметке қолжетімділігі, керісінше, қатты төмендеп кетті. Негізінде, міндетті медициналық әлеуметтік сақтандыру қорын енгізу тәжірибесі Қазақстанда бұрын да болған. Ең алғаш 1996-1998 жылдары басталған бұл реформа сәтсіз аяқталған. Содан сол сәтсіз жүйенің кемшіліктері мен ол­қылықтарын ескере отырып (!), 2015 жылы жаңа МӘМС жүйесін енгізу туралы шешім қа­былданған. Денсаулық сақтау са­ласы жаңа жүйені дайындауға бес жыл уа­қытын сарп етіп, 2020 жыл­ы ғана қазіргі қолданыстағы МӘМС жүйесін қабылдаған. Алай­да қолданысқа енгеніне бір жыл өтпей жатып 2021 жылы МӘМС жүйесіне қатысты 1 млн 100 мың ақау анықталды. Ол кемшіліктерді жою үшін бюджеттен 25,7 млрд тең­ге бөлінді. Бірақ бұдан жүйенің кемшілігіне тоқтам болған жоқ. 2022 жылы МӘМС-тен 207 мың кемшілік анықталып, оны жоюға бюджеттен 4,8 млрд теңге бөлінді. 2023 жылы МӘМС-тің теңгесін жымқырды деген күдік­пен мемлекеттік әлеуметтік-ме­дициналық сақтандыру қоры филиа­лдарының басшылары ұстала бастады. Бірақ содан өзгерген ештеңе жоқ. Қазіргі ең жиі түсетін шағым түрлері – медициналық қызметті дер ке­зінде ала алмау, учаскелік дәрігердің бейін­ді маманға, анализ тапсыруға жолда­ма бермеуі, емханадағы ұзын сонар кезек. Қазір тіпті учас­келік дәрігердің қабылдауының өзін апталап кү­туге де тура келеді.

МӘМС-тің өзі алаяқ, емханалар қайтіп оңады?

Бұдан бөлек, адамды сыртынан тіркеп, өтірік емдеу, жаңа туған баланың тісін емдеу сияқты анекдот деңгейіндегі мәселелер әлеуметтік желіде көп жазылып жүр.

Қазақстандағы МӘМС жүйесі туралы Швейцарияда тұрып жатқан, сол елде терапевт-дәрігер болып жұмыс істейтін Серік Тұрсын:

«Қазақстандағы денсаулық саласына жауапты министрліктің саланы басқару тәсілі төмен. Бұл ведомствоның МӘМС-тің де, дәрігерлердің де деңгейін көтеруге шамасы келмей отыр. Негізінде, дәрігер алдында емдеп отырған науқасты қалай жазамын дегенді ғана ойлауы керек. Қазақстанда дәрігерлерді қағазбастылыққа көміп тастады. Емханалар МӘМС арқылы бөлген қаражатты игеру үшін өтірік қабылдаулар жазады. Бір кемшілігі, МӘМС-тің басшылығында агроном басшылар да, инженерлер де болды. Медицинаны түсінбейтін мамандар МӘМС-ті басқарды. Мұндай жағдайда қайдағы сапа! МӘМС-ті Қазақстанда бухгалтерия деп түсіну керек еді. Бұл жүйе медицинаға ақша төлеуі керек. Соның есебіне ие болуы керек.

Қазақстанда медицинаны қаржыландырудың үш көзі бар. Оның бірі – министрлік, екіншісі – МӘМС, үшіншісі – СҚ «Фармация». Міне, осыдан барып қаражатты жымқыру басталады. Мұндайда үкімет қай қаржының қайда кеткенін бақылай алмайды. Сондықтан бірінші кезекте медицинаны дұрыс қаржыландыру мәселесін реттеп алу керек», – дейді.

Ал медицина ғылымының кандидаты, дәрігер Қайырғали Көнеевтің пікірінше, МӘМС қанша ақша тапса да ұқсата алмайды. Өйткені МӘМС – бұл үлкен алаяқтық! МӘМС-тен жылына шамамен 400 млрд теңге жиналады. Ол 400 млрд теңгеден басқа үкіметтен кепілдендірілген тегін медициналық көмектің көлеміне 1,7 трлн теңге бөлінеді. Сондықтан бұл жерде алдымен қаржының аздығы туралы емес, бақылаудың жоқтығы туралы айтылу керек. Сосын, жалғыз қор – монополиске айналады. Ал бәсеке болмаған жерде даму болмайды.

«Соңғы кезде емханаларда 52 мыңнан астам жалған жазба жасалғаны, енді мұндай жалған қабылдау жазған дәрігерлерге айыппұл салынатыны айтылып жүр. Шынын айту керек, медицина саласын қаржыландыру МӘМС-ке өткеннен кейін медициналық мекемелер қаражаттан тарығып қалды. Себебі МӘМС-тің емдеуге деп берген қаражаты ауруды емдеудің шығынына жетпейді. Ол шығынды жабу үшін емхана күндіз-түні тоқтамай адам қабылдау керек немесе жалған тіркеу жасап, шығынның орнын толтыру қажет. Емханаларда күндіз-түні адам қабылдау мүмкін емес. Сондықтан да олар қарызға кіріп кетпеу үшін жалған тіркеу жазып, күн көруге мәжбүр. Қазір елде 480-ге жуық медициналық ұйымның кредиттік қарызы бар.Бұл мекемелердің 90 пайызы мемлекет меншігінде. Министрлік келер жылы қомақты жалақы алатындарға МӘМС жарнасын өсіру арқылы жыл сайын 243 млрд теңге табыс табатынын, оның бір бөлігі сол медициналық мекемелердің қарызын жабуға жұмсалатынын айтады. Мұнымен саладағы проблема шешілмейді. Өйткені МӘМС-тің бөлген ақшасы емханаларды қамтуға жетпейді. Әбден былыққан бұл салада бақылау жоқ. Мысалы, қазір емханаларда пульмонолог, неврапотолог, гастроэнтерологтар жетіспейді. Өйткені оларды ұстауға емханаларда қаражат жоқ. Сондықтан да бұл мамандар ақылы клиникаларда жұмыс істегенді жөн көреді», – дейді ол.

МӘМС жеңе ме, мәжіліс жеңе ме?

Әлназарова 2026 жылдан бастап кепілдендірілген тегін медициналық көмек пен МӘМС қаржысы біріктірілетінін, тегін медициналық көмектің негізгі міндеттемелері МӘМС жүйесіне ауыстырылатынын да айтып жүр. Бұған дейін депутат Асхат Аймағамбетов МӘМС-ті министрліктің банкіне теңеген. Бірақ соңғы талқылауда жуасып қалыпты. Тағы қаншама депутат іске алғысыз қылып сынаған. Өзі көмек ала алмаған, туысы сарсаңға түскен, «керек емес анализдер тапсыруға мәжбүр болған» сайлаушыларының сынын естіген, әркімнің керек кезінде қолдана алатын жеке есепшоты болуы керек деген депутаттар аз емес. Тіпті уақытша тоқтата тұру керек, жауып тастау керек деген депутаттар да бар. Сондықтан Әлназарованың ұсынып отырған заң жобасы депутаттардың ешқайсысына ұнамаған сыңайлы. Депутаттар тайқып кетпесе және бұл заң жобасы талқыланатынын ескерсек, МӘМС жеңе ме, мәжіліс жеңе ме деген сұрақ жақын арада күн тәртібінен түспейтін сияқты.

Ал Әлназарова ешқандай қиындықтарға қарамастан: «Қазақстандықтар аталған жүйенің толық қолжетімділігіне ие. МӘМС енгізілгелі бері елімізде медициналық, демографиялық жағдай жақсарды, қазақстандықтардың орташа өмір сүру ұзақтығын 73-тен 75-ке жеткіздім» деп, тайып тұрды.

Қарлығаш ЗАРЫҚҚАНҚЫЗЫ