Антикалық кезеңге сапар. «Постшындық» құрсауындағы адам

Қолмен ұстауға, көзбен көруге келмейді. Алайда соның жолында қанша ойшыл қиял кезіп, сан мың данышпан айыпты болды. Бірінікі-бірінікіне тіпті де ұқсамайды. Әрқайсысы өзінің сара жол, сарабдал талғамымен келіп, білгенін айтуға тырысты. Оны бірі алыстан, арғы-бергі дүниеден іздесе, енді бірі оның өз ішіңде жатқанын айтып әлек. Бәрінің сонша алаң-елең күйге түсіп, ынтыға іздеп жүргені не дерсіз. Ақиқат. Бәрі іздеп жүріп, ақыры өз ақиқатына арқа сүйеген. Енді бір данышпандар ақиқат дегеннің тіпті де ұстатпайтынын, қанша іздесең де табылмайтынын айтады. Хош. Қалай десек те, қазіргі ақпараттар ағыны тасқындап жатқан мына заманда шынайы ақиқатқа көз жеткізу одан сайын қиындап кеткенге ұқсайды. Әркімнің өзіне шақ шындығы, тек өзіне лайық ақиқаты бар. Абсолютті ақиқат болмаса да, әркім өз қиялы жеткен сол бір биікке сонша сенеді, өзгеге өзі «тапқан» ақиқатын танытуға тырысады. Сол үшін бе екен қазір «постшындық» әлде «постақиқат» деген термин пайда болды. Ең қызығы, осы сөзді Оксфорд сөздігі 2016 жылы «жыл сөзі» деп тапқан екен. Сонда постшындық қоғамның сипаты қандай, ары қарай кімнің ақиқатына иек артамыз? Осы тақырып аясында «Жас Алаш» дөңгелек үстел ұйымдастырды. Дөңгелек үстелге әлеуметтанушы Ерік Хамитов, философ Сабина Аман және педагог Мұхтархан Ерсін қатысты. 

Ж.А: Алғаш рет американдық сценарист Стив Тесич The Nation журналында жарық көрген мақаласында «постшындық» терминін қолданған еді. Және ең қызығы, Оксфорд сөздігі тарапынан «2016 жылдың сөзі» ретінде дәл осы «постшындық» терминін танып, нәтижесінде күллі әлем зерттеушілері терминді кеңінен қолдана бастады. Бұл терминді тікелей шындықтан кейін шындық деп аудара салуға болмас, анығында, автор ақпараттың, сәйкесінше ақиқаттың көбейгенін, шын мәнінде шындықтың эмоция мен субъективті пікірдің астында қалғанын айтады. Яғни, ақиқаттың абсолютті өлшемі жоқ дейді. Сіз қалай ойлайсыз?

Е.Х: Иә, Стив Тесичтің «постшындық» ұғымы арқылы біз өмір сүріп отырған ақпарат дәуірінің ең ауыр диагнозын қойды. Қазіргі кезеңде ақиқат пен жалған арасындағы шекара жойылып кетті. Осы шекара адамның қабылдау қабілетінің, эмоцияның, сезімнің, жеке ұстанымның құрсауында қалды. Бұрын ақиқат дәлелмен, ғылыми дерекпен айқындалса, қазір ақиқаттың өлшемі ұжымдық көңіл күй мен әлеуметтік медиадағы тренд арқылы өлшенетін болды. Бұл құбылыс, менің ойымша, қоғамдағы сенімнің азаюымен, шамадан тыс ақпараттардың пайда болуымен және биліктің күшеюімен байланысты. Бүгін адам шындықты танудан гөрі, өзіне ұнаған шындықты қабылдауды әдетке айналдырып алды. Яғни, фактінің өзінен гөрі оны кім айтты, қалай жеткізді, қандай эмоция тудырды, осындай факторлар шешуші рөл атқарады. Яғни, шындықты адамдар қолдан жасап жүр. Постшындық дәуірінде әлеуметтік желілер бізге толық тәуелсіздік алып бергені рас. Сәйкесінше, ақпараттар демократиясын қатар әкелді, ал шектен тыс көп нәрсе кейде маңызын, салмағын жоғалтып алатынын біз ұмытып кеткен сияқтымыз. Қазір кез келген адам ақпарат тарата алады. Кімнің сөзі өтімдірек, адамдар соған сенеді. Сыни ойлау деген қабілет те әлсіреп кетті. Сыни ойлаудың орнын эмоция басып кеткен сияқты. Нәтижесінде қоғам пікірлер қақтығысымен қатар эмоциялардың да шайқасын бастан кешіп отыр. Қазір шындықты іздеу емес, оны «қолдан жасау» үрдісі басым. Бұл құбылыстан шын мәнінде қорыққанымыз абзал. Себебі эмоция мен манипуляция үстемдік құрған қоғамда билік те, идеология да шындықты өз мүддесіне оңай бейімдей алады.

С.А: Ақпарат, шындық және ақиқат сияқты мәселелер турасындағы дау-дамай шын мәнінде алғашқы дәуірлерден басталған. Гераклит, Парменид, Демокрит және Анахагор сияқты ежелгі грек философтары «ақиқат дегеніміз не?» деген сұраққа жауап іздеуге тырысып, білімнің мүмкіндіктері, қайнар көздері мен шекараларын анықтауға барлық күш-жігерлерін жұмсаған болатын. Сократ, Платон және Аристотель бұл мәселені күн тәртібіне шығарып, егжей-тегжейлі зерттеген болатын. Мысалға, Ежелгі грек ойшылдарының бірі және объективті ақиқат құбылысын қабылдамаған Горгий былай дейді: «Ақиқат жоқ, бар болса да танып білу мүмкін емес, танып білінсе де оны басқаға сипаттап беру мүмкін емес». Ал Протагор «Адам – барлық нәрсенің өлшемі, қанша адам болса соншалықты ақиқат бар» деген екен.

М.Е: Бұл тақырыпты ізденіп жатқанымда, кездейсоқ RAND деген зерттеу корпорациясының зерттеулерін көзім шалып қалды. Олар «постшындық» қоғамының қалыптасуына бірнеше себепті қатар атап өтеді. Соның ішінде көш бастап тұрғаны – әлеуметтік желілердің мүмкіндігінің артқанын, бәріне бірдей қолжетімді бола бастағанын, ақпараттық экожүйенің жылдам өзгерісіне ілесе алмай жатқан білім беру жүйесін, қоғамдағы саяси және әлеуметтік поляризацияның күшеюі және соның салдарынан адамдардың өз шынайылығын, өз субъективті әлеуметтік әлемін қалыптастыруы деген төрт себепке басымдық береді. Осылардың нәтижесінде адамдар ортақ объективті шындықтан гөрі өздерінің жеке қалыптастырып алған «әлеуметтік шындығына» сенеді. Жалпы бұл термин АҚШ президентіне үміткер болып түскен Дональд Трамптың сайлау науқаны мен Brexit-ке қатысты дискуссиялары барысында танымал бола бастады.

Ж.А: Иә, байқасақ, тек біздің қоғамда емес, қазір бұл құбылыс күллі жаһанда сипат ала бастаған сияқты. Сөзімізге тұздық болсын, мысалы, Science журналы жариялаған зерттеуде соңғы 10 жылда 126 мың жалған твиттің 4,5 млн рет таралғаны, ал жалған ақпарат шынайыдан алты есе тез тарайтыны анықталған екен.

М.Е: Иә, мұндай мысалдар көп. Өйткені адамдардың назары қазір шындыққа емес, эмоцияға, әсер беретін дүниелерге көбірек бағытталған. Ал медиа, әлеуметтік желі осы механизмді жақсы түсінді. Даулы тақырыптар, шок тудыратын ақпараттар мен жаңалықтар адамдарды эмоционалды тұрғыда әсер етіп, оларды үнемі бір күйзелісте, ағылшынша айтқанда, anxiety күйде ұстайды. Бұл өз кезегінде қоғамдық санаға ықпал етудің тиімді құралына айналғаны рас. Постақиқаттың тағы бір ерекшелігі – ақпарат иерархиясының жойылуы. Бұрын академиялық еңбектер мен ресми басылымдар сенімді дерек көзі саналса, қазір университетте сабақ беретін профессордың мақаласы мен әлеуметтік желідегі блогердің пікірі тең дәрежеде қабылданады. Адам ақпаратты емес, өзінің ішіндегі пікірді растайтын адамды іздейді. Әлеуметтік желілер адамның көзқарасына сәйкес контент ұсынып, оның жеке нанымын нығайта түседі. Осылайша, әрқайсымыз өзімізге шақ шындығымыздың ішінде өмір сүріп жүрміз.

Ж.А: Енді мұндай құбылыстың салдары неге әкеліп соғады деп сұрағым келеді. Жалпы зерттеушілер постшындық дәуірі тек құлдырау кезеңі не деградация деп қарастырған жөн емес екенін айтады. Дәл осы құбылыс адамзат санасының эволюциясындағы жаңа белес болуы да мүмкін ғой. Осы арқылы біз жаңа қабілетті игереміз, әлдеқайда тереңірек ойланып, сыни көзқарас қалыптастырамыз.

Е.Х: Бәлкім, жүздеген жылдан соң күллі адамзатта сыни қабілет қалыптасатын шығар. Бірақ жақын арада адамдар тұтас сауатты болып кетеді деп айту қиын сияқты. Осыған дейін ортақ ақиқатты орнататын журналистика, білім орны, ғылыми мекемелер сынды институттар беделінен айырылып, қоғамдық шешім қабылдау сапасы нашарлайды. Кімнің дауысы қаттырақ шықса, соның сөзі ақиқат ретінде қабылданады. Бұл әсіресе пандемия, климаттың өзгеруі немесе экономикалық дағдарыстар сияқты кешенді мәселелерге келгенде тіпті қауіпті болмақ. Екіншіден, саяси немесе әлеуметтік бөліністер күшейе береді. Әр топ өз «фактінің» айналасында шоғырланып, диалог орнына дау туғызатын дүниелер қалыптаса бермек. Нәтижесінде жалпы қоғамның билікке, шынайы ақпарат көздеріне сенімі азая береді. Ең үлкен кесірі – ол эксперттік білім мен ғылыми сараптаманың рөлі әлсірейді. Енді сахнаға популистер шығады.

С.А: Әу бастан адамзат болмысының маңызды бөлігін, тіпті белгілі бір құндылықтардың пайда болуына «елестетілген/қиялдан жасалған ақиқаттар» негіз болып отырған. Ғасырлар бойы маңызын жоғалтпаған діндер, ақиқат ретінде қабылданатын ұлттық немесе этностық мифтер мұның мысалы. Бұлар логос (ақылмен түсініп ұғыну) пен мифтік (аңыздарға негізделген) ойлау түрінің бірігуінен пайда болған «елестетінген/қиялдан жасалған ақиқаттардың» платформасында дүниеге келген. Шынында да, тарихта із қалдырған ең дамыған қоғамдардың тарихына үңілетін болсақ, елестетілген қиял-армандар миф пен сенімдерге негізделген өркениет тарихының қалыптасуында өте ықпалды болғандығын көреміз. Жалған ақпарат немесе постшындық деген құбылыс жаңа медиа құралдарының дамуымен қоса ең шарықтау шегіне жетіп отыр. Дегенмен пост-шындық деген дәуірді тек қана жалған ақпараттардың айналамызды қоршауы деп түсіндіру мүмкін емес. Басқаша айтқанда, пост-шындық мәселесін шығу тегі әрі атқаратын функциясы тұрғысынан жалған ақпарат деген нәрсемен тең дәрежеде қарастыру мүмкін емес. Пост-шындық деп сипатталатын құбылыс антикалық дәуірден бері келе жатқан және бүгінгі күнмен ғана шектеліп қалған феномен емес екендігін алға тартқан жөн. Сондай-ақ тек технология және медианың тар шеңберінде қарастыру да мәселені толықтай ашып бермейді. Себебі жалпы айтқанда, ақиқат пен шындық сияқты жалған мен өтіріктің де қоғамда атқаратын функциясы туралы да бөлек сөз қозғауға болады.

Ж.А: Демек ештеңе сол постшындық деген құбылыстың өзінің белгілі бір атқаратын функциясы бар деген сөз ғой.

С.А: Фашизм, холокост, Хиросима мен Нагасакиге атом бомбаларын тасталуы сияқты адамзат тарихындағы күрделі мәселелерден кейін рационалдылық өте жоғары бағаланған бұл дәуір Ульрих Бек және Энтони Гидденс сияқты постмодернист ойшылдар тарапынан «риск» қоғамы деп сипатталып, сын айтылған болатын. Соңғы уақытта адамдардың шындық әлемінен алыстау үрдісі және олардың манипуляцияға бейімділігі бірте-бірте артып келеді. Жаһандану және ақпараттық технологиялар жай ғана бұл процесті тездететін фактор десек те болады.

Иә, ақпараттың ең үлкен қалыптастырушысы және оны таратушысы саналатын медиа және әлеуметтік желінің орасан зор ықпалы нәтижесінде мифке қайтып оралу процесі жүзеге асып келе жатыр. Бұл дұрыс пен бұрыстың, ақиқат пен жалғанның арасындағы шекаралардың біртіндеп жойылып кетуіне себеп болады. Осы жағдайды тиімді пайдаланған топтар халықты жалған ақпараттар арқылы белгілі бір мақсатта жұмылдыра отырып, өздерінің жеке мүдделерін барлық халықтың мүддесі сияқты ұсынуға тырысады. Twitter бостандықтың тұғырына, Instagram өзіңді және өз тауарыңды жарнамалау алаңына, Фейсбук болса қоғамдық пікірдің агорасына айналған уақытта кез келген адам жаңалық жасаушы, оны таратушы. Жоғарыда аталып кеткендей, ақиқат және ақиқатты ұғыну бұлыңғыр күйге бөленген ортада барлығына өтімді универсалды шындық пен ақиқат туралы сөз қозғау мүмкін емес.

М.Е: Бүгінгі қоғамда шындықтың жалғыз нұсқасы жоқ. Әрбір адам өз тәжірибесіне, өз ақпарат кеңістігіне сүйеніп, жеке шындығын құрастырады. Бұл қоғамдық келісім мен ортақ түсініктің әлсіреуіне әкелетіні рас, әрине. Бірақ екінші жағынан әртүрлі пікірлер мен көзқарастардың қатар өмір сүруіне мүмкіндік туды. Яғни, постшындық бізді бір ғана ақиқатқа сеніп өмір сүруден арылтып, шындықты көпқырлы құбылыс ретінде қабылдауға үйретеді. Жалпы мойындауымыз керек, мұндай ортада манипуляция жасау жеңілдейді. Постшындықтың қазақ қоғамындағы тағы бір көрінісі – саяси және мәдени мифтерге деген сенімнің күшеюі. Қоғам кейде ғылыми дәлелге, рационалды сараптаулардан гөрі ұлттық немесе діни нарративтерге арқа сүйеп жатады. Мұндай жағдайда әлеуметтік пікірталастар жай ғана символикалық сипатқа көшеді. Мәселен, саяси мәселелерді, экономикалық түйткілдерді саяси билік, сол саяси билікке жұмыс істейтін медиа «ұлт мүддесі», «дәстүрдің сақталуы», «рухани жаңғыру» секілді жалпылама ұғымдармен бүркемелеп жібереді. Бұл ұғымдар қоғам үшін маңызды емес демеймін, бірақ постшындық дәуірінде мұндай сөздер саяси манипуляция құралына айналып кететіні тағы бар.

Ж.А: Хош. Постшындық құбылысын қалыпты дүние деп қабылдайық. Сонда қоғамдық келісім мен ортақ құндылықтар жүйесі қалай сақталмақ? Әрқайсысы өз «жеке шындығында» өмір сүретін қоғамда әлеуметтік тұтастық бұзылмай ма? Сіздер қалай ойлайсыздар?

Е.Х: Дәстүрлі қоғамды ұстап тұрған ортақ құндылықтар жүйесі мен қоғамдық келісім еді. Ал постшындық қоғамда ақиқат әртүрлі сипатқа ие болып, әркім өз «жеке шындығын» ақиқат ретінде ұсынады. Юрген Хабермас айтқандай, «қоғамды біріктіретін нәрсе – билік емес, келісім арқылы жүзеге асатын коммуникация». Дәл осы тұрғыда постшындық дәуірде шындықтың орнын коммуникация, келісім, ымыра басады. Яғни, адамдар ортақ ақиқатқа емес, ортақ түсінісуге, өзара тыңдау мен келісуге бағытталған мәдениетке сүйенуі керек. Бұл қоғамды біртұтас ететін жаңа форма деп ойлаймын.

С.А: Күнделікті өмірде ақпараттың түпнұсқасын іздеу, дереккөздің сенімді екеніне көз жеткізу сынды қарапайым дағдылардың өзі адамды жалған ақпараттың зардабынан сақтап қала алады. Бірақ постшындық өмірімізге сонша сіңіп кеткен құбылыс болғандықтан, бұл бағыттағы әрекеттер тек жеке деңгеймен шектелмей, қоғамдық және мәдени жүйелерге де әсер етуі тиіс. Яғни, мәселе тек фактілерді тексеруде емес, ақиқатты қабылдаудың жаңа мәдениетін қалыптастыруда жатыр дер едім. Бұл тұрғыда Махатма Гандидің тәжірибесіне ерекше назар аударуға болады. Ол өз дәуірінде шындықты қорғаудың жаңа философиясын қалыптастырған тұлға. Оның «сатьяграха» ұғымы шындыққа берік тұруды, зорлықсыз қарсыласу арқылы рухани еркіндікке ұмтылуды білдіретін термин десек болады. «Сатьяграха» тек саяси қозғалыс емес, адамның ішкі дүниесін тазартуға бағытталған моральдық қағида болатын. Ганди «шындық үшін күрес» ұғымын сыртқы жауға қарсы әрекет ретінде қарамайды, адамның өз ішіндегі жалған сенімдермен, біржақтылықпен күрес ретінде түсіндірді. Гандидің «біз ешқашан бірдей ойлай алмаймыз және әрқашан ақиқатты әртүрлі бұрыштан көреміз» дегені бар. Демек, оның түсінігінде адамзат ешқашан ақиқатты толық әрі бәрі бірдей қабылдай алған емес. Осы орайда Гандидің философиясы постшындық заманына тән бір маңызды идеяны алға шығарып береді. Шындық дегеннің өзі де абсолютті құндылық емес, түрлі субъективті көзқарастардың қиылысында қалыптасатын күрделі процесс. Постшындықпен күрес деген термин маған онша ұнамайды. Жай ғана бізге эмоцияны, сезім мен пікірдің көптүрлілігін қабылдау керек. Бар болғаны осы. Адамдар көбіне сезімді ақылға қарсы қоюға бейім ғой, ал шын мәнінде эмоция дегеннің өзі де шындықты танудың бір арнасы. Басқаның тәжірибесін, көзқарасын, сезімін түсінуге тырысу – ақиқатты бұрмалайтын жақсы себеп. Өйткені біз өзіміздің шектеулі танымымызды ғана мойындап қоймай, өзгенің өмірлік тәжірибесін де ақиқаттың бір көрінісі ретінде қабылдай бастағанда ғана көпқырлы шынайы ақиқаттың бейнесі қалыптасады.

Ж.А: Жалпы біреудің ақиқатын қабылдау, түсінудің өзі оңай процесс емес қой. Қазір адамдар өзгенің шындығын тыңдамақ түгілі, пікірін тыңдауға сабыры жетпейді. Мұндай қоғамда ашық диалог пен келісімнің болуы да қиын сияқты.

М.Е: Тұтастық тек шындыққа ортақ көзқарас арқылы емес, ортақ өмір сүру мәдениеті арқылы да қалыптасады. Яғни, адамдарды бір-біріне жақындататын ортақ тәжірибе, ортақ ритуалдар, ортақ әрекет сияқты дүниелер ғой. Мысалы, Р.Патнамның әлеуметтік капитал туралы зерттеулерінде қоғамның берекесі жеке мүддеден гөрі, ортақ игілікке жұмылған байланыстар арқылы нығаятыны дәлелденген. Бұл байланыстар дегеніміз – сенім, ынтымақ, өзара жауапкершілік. Егер осылар әлсіресе, қоғам бөлшектеніп кетеді. Бәрінен бұрын білім саласы мен медианы қайта қарап, тәрбиелеу керек шығар. Финляндия, Дания сияқты елдерде мектеп бағдарламасына медиасауат пәнін енгізгені туралы ақпараттар оқыған едім. Адамдарды ақпаратты сүзгіден өткізуге, дереккөздерді салыстыруға, өзгенің пікірін қабылдап, толерантты болуға бала шағынан үйрету – жалпы осының ең тиімді жолы. Яғни, ортақ шындықты тек БАҚ пен билік емес, әрбір азаматтың сыни ойлауы қамтамасыз етеді. Бала кезден тұлғаға пікірталас дегенің жеңу үшін емес, түсіну үшін болатын процесс екенін түсіндіргеніміз абзал. Адамдар диалог құрып үйрену керек. Адам біреудің шындығын түсінуге тырысқанда ғана шынайы ортақ құндылықтар пайда болады. Постшындық дәуірі бізді осыған, яғни, тыңдай білуді, түсінуді, сезінуді қайта үйренуге шақырып отырған сияқты.

Дайындаған Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ