Әйгерім Құсайынқызы,гендерлік экономика зерттеушісі: Қазақтың әр отбасында бір-бір кіші Путин отыр

Әсіресе соңғы жылдары «феминизм» ұғымы төңірегінде қызу пікірталас өршіп, бұл тақырып әлеуметтік желілерден бастап, парламент мінберіне дейін айтылып жүр. Бірі бұл қозғалысты әйел теңдігін жақтайтын әділетті талап десе, енді бірі оның ұлттық құндылықтарға қайшы келетінін алға тартады. Дегенмен феминизм – тек әйелдің құқығы емес, тұтас қоғамның дамуы мен өркениеттік өлшемін көрсететін маңызды идеологиялық және әлеуметтік құбылыс. Бүгін фембике, құқық маманы, М.Нәрікбаев университетінің дәріскері, гендерлік экономика зерттеушісі – Әйгерім Құсайынқызымен феминизм мен саясат арасындағы байланыс туралы әңгіме өрбіттік.

– Әйгерім ханым, Қазақстанның феминистік ұйымы немен күресіп жүр? Әуелі ұйымның бағыт-бағдарын, жалпы мақсатын ашық түсіндірсеңіз. Себебі қазір феминизм десе, халықтың ойына тек әйелдің ерлермен күресі, оларды жек көру елестейді.

– Иә, бұл ойыңызбен келісемін. Кез келген «изм» болсын, мысалы, англоцизм де халықтың құлағына түрпідей тиетіні рас. Англоцизмнен қорқынышымыз бар. Ол – социализмнен, коммунизмнен қалған тарихи жадыдағы қорқыныш. Егер біз тарихқа жүгінетін болсақ, барлық «измдардан» адамдар жапа шегеді. Соғыс болды, оның ақыры адам өліміне алып келді. Адам құрбанына алып келмеген ол – феминизм. Феминизмнің түбіріне келетін болсақ, латынша «әйел» деген сөз. Яғни әйелдер теңдігі үшін күресетін саяси құрал, қозғалыс. Бірақ мен оны әлеуметтік ғылым саласының зерттеу бағыты деп білемін. Ол батыстан келген уақытша тренд, мода, сән, батысқа еліктеушілік емес. Феминизм – ғылыми зерттеу саласы, саясаттанудың бір құралы. Кейде Қазақстан сияқты дами қоймаған елдерде саясаттың, манипуляцияның құралына айналып отырған әлеуметтік даму бағыты деп айтар едім. Қазақстанда феминистік ұйым көп емес, бірақ әр феминистік ұйымның өз көздегені, зерттеу тарихы да бар. Себебі біз ең алғаш Алматы қаласында әріптестеріммен 2017 жылдан бастап «рұқсат етілмеген» феминистік шеру ұйымдастыра бастадық. Кейін 2021 жылы 8 наурызда рұқсат беріліп, Қазақстан тарихындағы ең алғаш саяси марш-митингті өткіздік. Өкінішке қарай, билік, медиа тарапынан бізге қарсы хейт болды. Яғни «бұл – ешқандай да феминистік емес, әйел құқығын жалау еткен ЛГБТ-ның, батыстық теріс ағымның көрінісі, мұны дереу тоқтату керек» деп депутаттардың бәрі бізді шайтанға, зұлымға, батыстың құлдарына теңеді. Әрине, өкінішті. Бірақ феминизмнің негізгі талабы – ер мен әйелдің теңдігі.

– Сіздің ойыңызша біз теңбіз бе?

– Әлбетте, жоқ. Тарихи, әлеуметтік, мәдени тұрғыдан да бізде теңдік атымен жоқ. Ал біздің көздегеніміз – еркектерді басып озу, жаншу, олардың орнын тартып алу, жалпы реваншизм емес. Егер феминизмді реваншизммен шатастыратын болсақ, реваншизм – еркектерге өкпелі әйелдердің өш алуы, агрессивті жол. Ал феминизмнің жолы басқа. Біз ер адамдардың орнына таласпаймыз, тек өзімізге тиесілі орынды талап етеміз. Феминистерді «еркектерді жек көретін, бала тууды қаламайтын, батыста оқып келген, қазақы тәрбие алмаған жымысқы ойы бар әйелдер» деп көрсеткісі келетін медиалар да жоқ емес. Адам неден қорқады? Адам өзі білмейтін нәрседен қорқады. Сол сияқты феминизмді сынайтындар – феминизмнің негізгі мақсатын білмейтіндер. Біз – өткенді аңсайтын, романтизациялайтын халықпыз. Бұл отарланған барлық халықтың санасына сіңген психология. Бірақ әйел тарихта олай болған жоқ. Сондықтан мен «қазақ қыздарын әрқашан төрге отырғызған» деп айтқан кезде күлкім келеді. Жақсы, тарих солай болсын. Бірақ неге біз қазір күнде жақынының қолынан қаза тапқан әйелдер жайлы жаңалық естиміз? Кезіндегі қазақ қайда кетті? Ұлт өзгерді ме, құндылық өзгерді ме, заман өзгерді ме? Біз феминистер ретінде статистикамен өмір сүргенді қалаймыз, тарихпен ақтаусыз, болашаққа деген пессимистік болжамсыз.

– Феминистік шеру, оған әкімдіктің де көзқарасын білдік. «Әйел құқығы Алаш қозғалысы өкілдерінің күн тәртібінде де тұрған» деген сөзіңіз бар, осы ойыңызды митингпен байланыстыра тарқатсаңыз.

– Менің әріптесім, Назарбаев университетінің профессоры Берікбол Дүкеев халықаралық журналға осындай мақала шығарды. Мақалада феминистердің алашордалықтармен ұқсас тұстарын түсіндіреді. Алашордалықтардың сол кездегі декларациясын оқысақ, 1917 жылы шыққан 5-бапта «еркек пен әйелдің тең хақысы» жөнінде жазылған. Тең хақы деген не? Оларға бірдей құқық пен мүмкіндік беруді талап етеміз, «тең болсын» деген сөз. Бірақ 100 жыл бұрынғы марксистік феминизм мен қазіргі феминизмнің күн тәртібі, талап ететін дүниелері екі түрлі. Себебі ол кезде бүкіл әлем саяси құқық үшін күресті, әйелдер де дауыс бере алады, зауытта жұмыс істей алады деген талап болды. Ал біздің талап ететініміз – саяси құқық емес, экономикалық құқық, әлеуметтік әділеттік, әйелдің саясатқа тең қатысуы және біздің қауіпсіздігіміз. Өйткені қазір әйелдерге «харассмент, сталкинг» деген жаңа ұғымдармен қауіп төніп тұр.

– «Сталкинг», «харассмент», «абьюз» деген ұғымдар туралы не айта аласыз? Мемлекет осы тақырыпта қаншалықты байланысқа түседі? Осы тақырып жоғарыда қозғалып, Еңбек кодексі өзгерді ме, әлде тек қыздар өзгеріп жатыр ма?

– Кез келген өзгеріс жоғарыдан төменге, төменнен жоғары қарай жүруі керек пе? Феминистер өзгерістің төменнен жоғары қарай болғанын талап етеді. Қазақстан өзін демократиялы мемлекет санағандықтан, кез келген өзгерістің артында халық тұруы керек. Ал біз азаматтық қоғам өкілдері ретінде феминистер билікпен қоян-қолтық жұмыс жасаймыз немесе билік біздің пікірімізді елеу үшін алаңдарда кездеседі деп айта алмаймын. Бізде ондай көпір-байланыс мүлдем жоқ. Иә, бізді феминистік қозғалыстың өкілі ретінде салтанат заңына, жұмыс тобына шақыруы мүмкін, бірақ жалпы феминистік ұйымдармен кеңеспейді. Биліктің феминистерге деген көзқарасы дәл қазір – теріс. Тіпті олар феминист деген сөзді қолданбауға тырысады, феминизм деген сөзді демократия деген сөзге антоним ретінде қойғысы келеді, қазақ әйелдерінің бала тумауын, отбасының ажырасуын білімді әйелдердің көбеюімен, феминизмнен көретіндер бар. Өте күлкілі жағдай. Бірнеше күн бұрын Астанада әкелер күніне орай «Әкелер форумы» өтті. Сонда бір сессия «осы феминизм бәле болды» деп басталыпты. Мен қуандым, себебі феминизмнен бәле көретіндер – қазіргі статусконы түсіне бастағандар. Феминистер нені қалайды? Егер абьюзер жолдасың саған қол көтерсе, төзбе, полицияға қоңырау шал, өзіңді қорға, өзіңді бірінші орынға қой. Сенің ең қымбат қазынаң – абыройың, балаң, ата-анаңның, құдалар арасындағы бедел емес, өзіңнің өмірің. Біз осы нәрсені жеткізгіміз келеді. Бұл патриархалды жүйеде өмір сүретін ер адамдарға ұнамайды. Еркектердің басым көпшілігі мемлекет деңгейінде билік жүргізгісі келеді. Мемлекет деңгейінде болмаса, Аристотель айтқандай, отбасы деңгейінде. Отбасыда кімді бағындырғыңыз келеді? Әйеліңізді, балаңызды. Әйеліңіз бен балаңыз сізге бағынбай бара жатса, сіз ашуланасыз. Дәл Путин сияқты. Меніңше, Путин – қолындағы билігі кетіп қалғаннан кейін, жай ғана ашуға берілген агрессивті, кризистегі еркек. Сол үшін ол соғыс ашты. Дәл сондай кішкентай Путиндер Қазақстан отбасында да бар. Өзіне бағынбайтын әйелдерге ашуын дұрыс көрсете алмайтын ер адамдарды Путин десе болады.

– Сіздің сөзіңізге қарасам, феминистік ұйым саяси күшке айналып келе жатыр, бұл – жасырын емес. Өсу бар жерде, хейт бар. Хейтке қалай төзесіздер? Халықтың көзқарасы өзгеріп жатыр ма?

– Иә, Қазақстандағы феминистердің дауысы естіле бастады. Медиада көбірек орын берілетін болды. Бұл – біздің еңбегіміздің нәтижесі. Биліктің бізге берген мүмкіндігі емес. 2017 жылы ат төбеліндей қыздарды ешбір медиа көрсетпеді. Ал қазір сұраныс бар. Бұл да азаматтық қоғамның өскенінің дәрежесі. Халықаралық зерттеу бойынша Қазақстанда тұрақты дамып келе жатқан азаматтық қоғам ол – феминистік ұйым. Бізге осындай жоғары баға берген болатын. Қазақстанда позиция бар ма деген сұрақ – бөлек сұрақ. Алайда Қазақстанда азаматтық қоғам ішінде қандай да бір ұйымдар болды ғой, «Оян, Қазақстан!» деген сияқты. Соның ішінде ең тұрақтысы да осы 8 наурызды ұйымдастырушы феминистік ұйым деп батылдықпен айта аламын. Хейтке философиялық тұрғыдан қараймыз. Яғни сын деп қарамаймын. Осы жерде сын мен хейттің шекарасын айырып алуымыз керек. Сын конструктивті түрде, мақсатпен айтылады. Мысалы, билікті неге сынаймыз? Біз мемлекеттің белгілі бір әрекетін көріп, «мынауың болмапты, дұрыс емес» деп айта аламыз. Сынды қабылдай алу керек. Ал хейт дегеніміз не? Хейт – өшпенділік. Хейттің мақсаты – сізді түзету емес, аяқтан шалу, алған бағытыңыздан бұрып жіберу. Егер біз феминистер болып, абьюзерлерге сын айтсақ, біз – хейтерлер емеспіз. Біз – сыни көзқарасты, фемоптиканы енгізуге тырысушы топпыз. Менің етім үйреніп кетті. Бірақ хейтке үйренбеу керек. Барды бар, ақты ақ деп айту қажет. Хейтке етіміздің үйреніп кеткендігі – біз онымен күресуде тиімді жолды таппадық. Мысалы, маған келген хейт – «сен қалай қазақтілді феминист боласың?». Иә, қазақы ортада, отбасыда өскен, тәрбие алған, батыста оқып келген мен неге феминист бола алмаймын? Менің мақсатым – Қазақстандағы 49% еркектерді құртып жіберіп, орнын тартып алу емес, бірігіп қызмет ету. Мен патриархаттан әкемнің, бауырымның, інімнің, достарымның, ер жолдастарымның жапа шеккенін қаламаймын. Мен сол үшін күресемін. Феминизм – еркектерге қарсы күрес емес, ол – патриархатқа қарсы күрес. Патриархаттан қазақ жігіттері де зиян шегіп отыр. Әскерде өліп жатқан жігіттер – патриархаттың нәтижесі, әлімжеттіктен өліп жатыр. Әлімжеттікті біз неге қалыпты жағдай деп қабылдаймыз? Яғни әскерге бардың, сені біреу ұрмаса, сен жігіт болып тәрбиеленбейсің. Бұл – еркектік тәрбиенің романтизациясы. Неге қазіргі жастар Отанымды қорғаймын деп барып, үйіне табытта оралу керек? Біз мұнымен келіспейміз. Бұл тек қазақ аналарының зары болмауы керек, бұл қоғамның дерті деңгейінде айтылса, біз патриархатпен, заңсыздықпен бірге күресе аламыз. Феминистер – халық жауы емес.

– Хейт сөзінен кэнсел сөзі шығады. Жалпы Қазақстанда кэнсел мәдениеті тұрақталды ма? Саяси сахнадағы көрінісі қандай? Қазақтың кешірімшілдігі опық жегізбей ме?

– Кэнсел салыстырмалы түрде жаңа ұғым. Жаңа этика, жаңа медиада айтылады. Кэнсел мәдениеті әлеуметтанушылар үшін, зерттеу үшін ең керемет тақырып деп ойлаймын. Кэнсел деген не? Қазақ қоғамында кэнсел болды ма? Қыз Жібек фильміндегі Бекежанның бетіне түкірген апалар оны кэнселдеді ме? Ол кездегі Бекежанның кэнселі мен қазіргі Серік Шаконың кэнселі бір ме? Ғылымда осындай сұрақтарды қозғауға болады. Кэнсел деген сөздің аты ағылшынша болғаннан оның заты өзгерген жоқ. Яғни ол – моральдық жауапкершілік. Сізде заң алдында құқықтық жауапкершілік болады, заң жазаға тартады. Егер қоғамның заң жазасына көңілі толмаған жағдайда сізге жанама жаза тағайындайды, осыны кэнсел дейміз. Америкалық кэнсел мәдениеті Твиттер желісінде басталды, сипаты – қара нәсілділердің ақ нәсілділерге қарсы протесті. Бізде мұндай проблема болмағандықтан, қазақстандық кэнсел абьюзер ерлерге қарсы әрекет ретінде пайда болды. Ең ірі кейстердің бірі ретінде Рахат Тұрлыхановқа қатысты сот шешімінің өзгеруі, Серік Шаконың бірнеше келісімдерден айырылуын айтуға болады. Әлішер Елікбаев Серіктен сұхбат алған кезде, журналистің өзі де кэнселге ұшырауға қалды. Оксфордта оқып келген заңгер «қазақша сөйлешники» дегені үшін кэнселге ұшырады. Қазір қазақтілді ортаға тіл тигізсеңіз, сіз де кэнсел құрбаны боласыз. Осыны ертерек түсіну керек. Біздің қоғам үнемі бөлініп отырды: дала қазағы, қала қазағы, шала қазақ, орыстілді қазақ, қазақтілді қазақ. Ал осылар біріккен кезде кіші қақтығыстар болады. Негізі Қазақстанда тіл мен әйелдің тағдыры ұқсайды. Екеуі де бірдей құрбандыққа ұшырады, екеуін де мойындамады, екеуінің де заң жүзінде керемет құқықтары бар, бірақ іс жүзінде қазақ тілі орыс тілінің қасында жетім баланың күйін кешсе, әйелдерде де солай, құқықтары тең түрде жазылғанымен, практикада басқаша.

– Жақында Шерзаттың соты аяқталды. Онда көбі Шерзатты ақтап шықты. Біз бір жыл бұрын Бишімбаевқа кэнсел жасадық, бірі интеллигент десе, бірі білікті министр, текті ұрпақ болды деді. Демек, бізде кэнсел мәдениеті тұрақталған жоқ, иә?

– Әлі тұрақтанған жоқ, бұл жағдайға байланысты өзгеріп отырады. Бишімбаевта фемицид кейсі болды. «Даудың басы – Дайрабайдың көк сиыры» дейді, бізде көксиырлар көп. Біз халықтың арасында жүріп, үмітімізді ақтамаған, арымыздың айнасы болады-ау деген адамдар біздің сенімді таптаған кезде, біз оларды мақтамен бауыздаймыз. Судан құрғақ шыққан адамдарды осылай жазалаймыз. Бишімбаевтың кейсінде ол – қылмыс, оны ақтауға болмайды. Бірақ Бишімбаевты көбі текті отбасыдан шыққан ең жас министрлердің бірі болған деп ақтауға тырысады. Осы жерде тарихты еске түсіргім келеді. Тарихтағы ең жас министр кім еді? Алтынбек Сәрсенбаев еді, осы жасында ақпарат министрі болған. Сәрсенбаевтың өмірін неге айтпаймыз, себебі оның өліміне қатысты құпиялар, сұрақтар өте көп. Бұл тақырыпты аттап, секіріп өтеміз. Себебі жарамызға тұз себетін тақырыптардың бірі. Ал Бишімбаевқа келетін болсақ, сот процесінде байқағанымыздай, ол – керемет оратор, сымбатты жігіт. Құқықта психологияда қылмыскерге симпатияның пайда болуы стокгольм синдромы емес, ол когнитивті қарсылықтардың туындауы, қолдан жасалған әрекет. Қылмыскерді ешқашан ақтауға болмайды. Шерзаттың ісінде де солай. Карина Мамаштың да жағдайы осындай.

– Өкінішке қарай, қазір жиі зорлық-зомбылық туралы жаңалық шығады. Бұл жалғаса берсе, әйел құқығы мен қауіпсіздігін елемейтін қоғам қалыптасады. Зорлаудан қолдау мәдениетіне қалай өтеміз? Фемицид ұғымын түсіндірсеңіз.

– Фемицид деген ұғым дәл қазіргі таңда әлемнің 20 елінің қылмыстық кодексінде бөлек қылмыс ретінде саналады. Фемицид дегеніміз не? Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 99-бабы «Адам өлтіру» деп аталады. Ғылымда мұны хомоцид дейді. Сол сияқты суицид – адамның өзін-өзі өлтіруі, экоцид – экологияны өлтіру, геноцид – бір ұлтты өлтіру. Сондай «цидтардың» бірі – фемицид. Фемицид – әйелді әйел болғаны үшін өлтіру. Еуропада әйелді өлтіру адам өлтіруден де ауыр деп санайды, себебі тергеушілер айтқандай, әйелге деген жек көрушілік басқаша сипатта болады екен. Біз де мұны қолдаймыз, бізге де фемицид деген бап керек. Бірақ реалист болайық, Қазақстанның Қылмыстық Кодексінде алдағы бес жылда бұл бап пайда болады дегенге сенбеймін, біз әлі бұл деңгейге жете қоймадық, гендерлік сезімтал қоғам емеспіз. Біз әлі де «әйел еркектің қабырғасынан жаратылған», «әйел – еркектің жартысы» деген пікірдегі адамдар біз үшін шешім, заң шығарып, парламентте отырған кезде мұндай баптар әзірге пайда болмайды.

Сұхбаттасқан

Жангүл Есениязова