Бауыржан Қаптағай: Ұлттық мәдениетімізбен ғана өзгелерді мойындата аламыз

Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялықдрама театрының актері Бауыржан Қаптағай. Актердің театр сахнасында жүргеніне40 жыл толады. Нұрмұхан Жантөрин, Асқар Тоқпанов, Хадиша Бөкеева сияқты қазақ өнеріалыптарының алдын көрген, бүгінде өзі де ақсақалдық жасқа жетіп отырған актердіңайтар сөзі де, көрсетер өнегесі де бөлек.

Қазір қазақ өнерінеайтарлықтай көңіл бөлініп жатыр. Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауыменжаңа фильмдер түсіріліп, жаңа қойылымдар қойылуда. Көптеген отандық сериалдартелеарналарға молынан шыға бастады. Осы мәдениет саясаты, жалпы, өнер туралыактермен емен-жарқын әңгімелесіп едік.

– Сізді алғаш рет «Бес бойдаққа – бір той»деген Тынымбай Нұрмағамбетовтің пьесасы бойынша қойылған спектакльден көріпедім. Одан кейін «Атың шықпаса...» деген керемет қойылымда ойнадыңыз. Сізді алғашбілген кезімді ойласам, сол рөлдеріңіз есіме түседі. Қазір бұрынғы рөлдеріңіздісағынасыз ба? Сізге несімен ыстық?

– Бұрынғы рөлдердеп бөлуге болмайды. Актердің қазіргі шығармашылық жұмысында ойнаған барлық рөліесепке кіреді. Ал егер ол рөлі ұмытылып кетсе, оған актердің еш кінәсі жоқ.Басшылық кінәлі деп есептеймін. Ол туралы көп әңгіме болды. «Атың шықпасаны...»кейін Ғ.Мүсірепов театры қойды. Жаман болған жоқ. Өз есебінде біздің театр біразшулатты. Ал «Бес бойдаққа – бір той» шын мәнінде көрермендердің сүйікті қойылымынаайналған еді. Жас кезімізде ойнадық, қазір сол қойылымды театрымыздың жастары қайтасахналағалы жатыр. Алла бұйыртса, қараша айының соңында репертуарға қайтакіреді.

Қазір біз бір мәселегетерең мән беруіміз керек. Халықтың жақсы көретін қойылымдары қазір жүрмейді.Мысалы, баяғы Хакаджанның «Каин – Адамның ұлы» деген қойылымы болған. Ол да көрермендердіңайрықша ілтипатына ие болған. Неге екенін білмеймін, сондай қойылымдар қазір жоқ.Бұл пьесаларды қазіргі жастар ойнаса, үлкен мектептен өтер еді. ӨйткеніХакаджан бүкіл Одаққа пьеса қойған адам.

– Театрда істеп жүргеніңізге 40 жыл толадыекен. Сахнаға деген махаббат немен өлшенеді? Сізге не береді?

– Дақпырт тудырып, өзімшілөркөкіректікке салынуға болмайды. Ондай ақымақтыққа баратын жастан өтіп кеттім ғой.Әр актердің айтатыны бір: театрды жақсы көреміз, театрды сүйеміз! Бірақ театрдысүйетін де, қашып кеткің келетін де кездер болады.

– Қандай кезде қашқыңыз келеді?

– Енді ол тура мағынасындаемес, әрине. Істегің келмейтінді істейтін кездерің де болады. Неге дейсіз ғой? Өзіңекелетін рөлдерді ойнағың келгенде бермейді. Не үшін берілмейтіндігін, арадағы ыбыр-сыбырсөздерді естігенде тұра қашқың келеді. Өнерде сөз бірінші жүреді. Өзінің қандайекенін актер ғана түсінеді. Мен өз басым кім екенімді өзім іштей бағамдаймын.Бірақ оны айта алмайсың ғой.

Ал енді сүйіспеншіліктуралы айтасың. Осы мамандықты таңдағаннан кейін беріліп, жақсы көруің керек.Ол болмайды екен, онда сенен түк шықпайды. Қазір бізде көп өзгеріс болып жатыр.Актер болғысы келетін продюсерлер, режиссер болғысы келетін актерлер көбейді.Болса бола берсін. Дегенмен кәсіби маманның аты бар. Режиссураны қаншама жыл оқыды.Оның өз ойлау жүйесі, факторы болады. Актердің өзінің мақсаттары бар. Соныигеруге талпыну керек.  Қазір біреудің қылығыжақпай қалса, «ол әртіс қой» дей салады. Жай ғана айта салатын, ауызекі тілде әбденқалыптасып кеткен сөз болса да, маған ұнамайды. Әртіс деген қоғамның бір жаманбөлігі сияқты. Ал осы бір сөзді «дәлелдей түсіп жатқан» әртістер де жоқ емес. Сондықтантеатрға деген махаббат алдымен атыңа, мамандығыңа кір келтірмеуден басталады.

– Асқар Тоқпановтың соңғы буын шәкіртісіз. Ұстазыңыздансіздің бойыңызға не жұқты?

– Тоқпановтың соңғышәкірті біз емес. Бізден кейінгі бір курс болды – солар. Бірақ ол курс өте қызық,Асекеңе сатқындық жасағандай болған кездері бар. Ол жігіттер де қазір жүр ғой.Естісе естісін. Бірақ олардың еш уақытта ренжитін жөні жоқ. Мұғалімің қандайболсын, мінезі, ісі қандай болсын, шәкіртсің бе, оны сүюің керек. Мен, мысалы,Асқар Тоқпановтан да, Асанәлі Әшімовтен де, Нұрмұхан Жантөриннен де сабақалдым. Олар өте қатты адамдар. Мінезді адамдардан ғана өнер туады. Сол мінезболғаннан кейін оның кейі елге ұнамауы мүмкін. Үшінші курста Әуезов театрынажіберді. Сонда біраз істеп, академияға қайтып келіп, дипломымызды қорғадық.     Шаяхмет Құсайыновтың «Марабай» деген қойылымынтөртінші курста Әуезов театрында қойдық. Сонда Марабайдың рөлін ойнадым. Олкезде Әзірбайжан Мәмбетов ағамыз бар. Сол ойынымды көріп, Әзекең театрға жұмысқашақырды. Содан бері еңбектеніп келеміз.

Ал ұстазымнан меніңбойыма табанды еңбек ету жұққан болар. Осы жолда табан аудармай үлкенді-кішілі,азды-көпті еңбек етіп келе жатсам, сол ұстазымның үйреткені. Ол кісінің үйреткенінүйренбеу керек, меңгеру қажет. Қазір іштей бір ойға кетем. Сол кісінің берген тәлім-тәрбиесінала алдық па? Менің ойымша, біз қырық жылға таяу жұмыс істеген уақытта енді ғанасол Асекеңнің айтқандарын әрең түсініп жүрміз. Бұл кісінің білімі – теңіз, ойы  мұхит болатын. Ол кісі сияқты білімді,адамгершілігі мол тұлғаны әлі кездестірген жоқпын. Бар шығар, ал Асқар Тоқпановсолардың бәрін қамтитын. Медицинаңызды да, биологияңызды да, әдебиетіңізді деайтып отырады. Және қалай айтады деңіз. Қазір сол кісінің айтқандарын қайта қорытып,көп ойланып жүрмін.

Бұл кісі ұстазретінде кейіпкержандылыққа баулыды. Әр кейіпкердің өзіне айналып кеткеніңді көргісікеліп тұратын. Ал біз шәкірті ретінде сүйікті ұстазымыздың көздеген мақсатынаншығуға талпынатын едік. Бұл басқа ұстаздар нашар деген сөз емес. Хадиша Бөкеева,Шолпан Жандарбекова, Ыдырыс Ноғайбаев сияқты аға-апаларымыз қандай ұстаз еді,шіркін. Олардың шәкірттері де бір-бір театрды ұстап тұрды. Қазір театрға келесалып, бір-екі жыл ойнап, академияда сабақ беретіндер де бар. Мүмкін, олар асабір, Болат Атабаев айтқандай, архиталант шығар. Оларды қызғанушылық жоқ. Меніде шақырған, бірақ мен мықты ұстаз бола алмайтынымды білдім. Ертең оқытып шыққаннанкейін студенттерің қалай болады? Соны ойлау керек. Бұрын орыстарды көп үлгіетіп айтатын, Станиславскийден тартып. Оны, әрине, жоққа шығара алмаймыз. Бүкіләлем соның жүйесімен жүреді. Дегенмен біз өз ұстаздарымызды айтып үйренуімізкерек. Қазір рухани жаңғыру деп жатырмыз ғой. Соның бәрі  осы – өз тамырымызға қайту. Қазір театрлардашетелдік авторларға мойынсыну бар. Жарайды, керек, жасасын. Кейбіреулершетелдік пьесаларды қазақ театрлары жасай алмайды дейді. Жоқ. Жасайды! Бұрынбіз де қоятынбыз. Дегенмен өз авторларымызды көбірек қоюымыз керек. Қазіргі Қазақстанныңмәдениет саясатына өте қажет дүние. Экспериментке барып жатқандраматургтеріміз, режиссерлеріміз бар. Мен экспериментке қарсы емеспін. Бірақсоны түсініп жасауымыз керек. Ол үшін біз Асқар Тоқпановтарға оралып, қайта-қайтаоқып отыруымыз керек. Қазір академияда ол кісіге бір кабинет ашып қойған. Біраққаншалықты айтып жатырмыз, ол жағын білмеймін. Ол кісінің Асанәлі Әшімов, НүкетайМышбаева, Сәбит Оразбаев сияқты шәкірттері жүр. Солардың бәрі ол туралы жаман сөзайтпайды. Ол кісі қанша боқтап, ұрсып тұрса да, ар жағында жанашырлық сезімібайқалады.

– Қазір біздің халықтың театрға деген қарым-қатынасы, мәдениетіқалай?

– Халықты театрғакелмейді деп айта беруге болмайды. Қазір кассадан кейбір қойылымдарға билет табылмайқалады. Кейде театрда болмайтын пьесаларды сахналап жатады. Жоғары жақтан біреу«менің бір дүнием бар, оны міндетті түрде қоясыңдар» деген тапсырыс болып қалуымүмкін. Ал оны режиссер қоя ала ма, жоқ па, мәселе сонда.

Халық театрғабелгілі бір актер үшін келуі мүмкін. Ауыл-ауылдан үлкен кісілер келіп жатады. Мәселебилетті арзандату не қымбаттатуда емес. Егер театрдың жағдайы келіп тұрса, халықкелетіндей арзан билеттің де болғаны жақсы.

– Әуезов театрында тапсырыспен қойылған пьеса бар ма?

– Қазіржоқ-ау.

– Соңғы рет солай қойылған пьеса есіңізде ме?

– Оны енді барып, өздеріңізкөріңіздер. Тапсырыспен қойылғандар болған. Оны айтудың қазір қажеті жоқ. Ендіболмайтын шығар. Мен оны айтудан қорқып отырған жоқпын. Оны айтсам, тілімдікесіп, басымды шауып алмайды. Бірақ кішкене болса да, құлаққағыс болуы керек.Драматургтің аты – драматург. Ал енді басқалар келіп жазып жатса, әңгіме басқа.Қазір киноның өзінде сценаристер көбейіп кетті.

– Ауылға өте жиі барасыз. Неге?

–Ауыл – сағыныш.Біздің жасымызда туған елге барып, сол баяғы бала күнде шыққан қыр, кешкен су,отырған тастың өзіне қарау бір ғанибет. Бала күнде мән бермеген дүниелер сырын қайтаашқандай болады немесе бұрын басқаша, қазір мүлде басқа көзқараспен қарап қайтасың.Оның бәрі тірі жан ғой. Кейбір мемлекеттерде орманды отауға тыйым салынған. Албізде аяусыз қырып жатыр. Соның бәрі адам жанына біртүрлі әсер етеді.

Ауыл адамдарымен әңгімелескенніңөзі – сабақ. Адам өмір бойы үйренеді. Бұрынғы қариялар қалған жоқ. Солардың көзінкөрген, әңгімеге жақын жандар үнемі бір қызық оқиғасын айтып сампылдап тұрады.Ақкөңіл, ақжарқын, жайсаң қалыпта. Сөздері де қала лексиконынан өзгеше. Ал бізактер болғаннан кейін, соның бәрін үйреніп қайтамыз.

Саясат соққыштар дабар. Біреу біліп айтады, біреу білмей айтады. Сол мәселеге де көңілім ауады.Елімізді көпе-көрінеу жамандай беруге болмайды. Басқа елдерге де барып жүрміз.Жақсы тұратындары бар, нашарлары да жоқ емес. Батыс елдері ежелден бірформацияны ұстап келеді. Ал біз бір ғасырда үш формациядан өттік. Соның бәріхалыққа оңай емес.

– Неге өзіңізді кино актерімін деп есептемейсіз? Көпсериалдар мен киноларға түсіп жүрсіз.

– Қазір бізде жақсыжас режиссерлер бар. Мысалы, Әділхан Ержанов. Онымен жұмыс істеу жеңіл. Актердіңмақсатын дәл қояды. Көп нәрсені созып жатпайды. Қазір кино актерлері көбейіпкетті. Тіпті ұят. Екі сериалға түссе, өзін кино актерімін деп жатады. Кейде қызылкілеммен жүруге ұяламын. Продюсер қыздар шақырып жатады. Бармайын десем, бәлсінгендейболамын. «Жастарыңыз келіп қалғаннан кейін шығуларыңыз керек» дегеннен соңамалсыз көнесің. Содан өткенде кино актері деп жатқанда ұялдым. Мен, негізі,театр актерімін. Қырық жылдан бері нанымды осы жерден тауып жүрмін.

– Әділхан Ержановтың «Үкілі Кәмшат» фильмінде басты рөлдеойнадыңыз және бұл сіздің ең мықты рөлдеріңіздің бірі саналады. Театрдағы «Ұлымен ұры» қойылымы мен осы кино арасында бір ортақ дүние бар. Фильмде сіздің кейіпкеріңізполиция қызметкерінің туған күнінде тілек айтады. Сонда екі буын арасындағы (кеңескезі мен тәуелсіздік кезеңіндегі) тайталас көрінеді. «Ұлы мен ұры» да екібуынның қайшылығына құрылған. Сіз өзіңіз кейінгілерге қалай қарайсыз?

– Бізде бір заңдылықбар. Бұрыннан келе жатыр. Менің әкем тірі кезінде «осы жастарға көңіліміз толмайды»деп отыратын. Ал жастар, олардың ойынша, қанша сөз естісе де, оның бәрін ақылдеп қабылдаулары керек. Қазір, мысалы, менің жасым алпыс беске келді. Балаларымжақсы жұмыс істейді. Бірақ іштей көңілім толмайды. Неге көңілім толмайтындығытуралы ойланамын. Осылар ғой маған жағдай жасап беріп жатқан. «Аталап»немерелерім жүгіріп жүреді. Бірақ, әйтеуір, баяғы көңілтолмаушылық бар. Қазіргіжастардың өмір сүру тәсілдерін біз көп түсіне бермейміз. Біз баяғыдасенбі-жексенбі күндері парктегі би алаңында жүретінбіз, сол бізге қызық көрінетін.Әкелеріміз сұрағанда «биде болдық» десек, «Ұялмайсыңдар ма? Одан да кітап оқымайсыңдарма?!» деп ұрсатын. Ол кезде бәрі кітап оқитын. Жастанып, шаммен оқыған кездерімізболды. Жаңа сен «Үкілі Кәмшат» пен «Ұлы мен ұрыны» айттың. Фильмде алып баражатқан саяси дүниелер жоқ сияқты. Ал, бірақ, соны қазір жарыққа шығармайды.

– Карикатуралық фильм болған соң шығар…

–Бола берсін. Ол дакерек. Италия мен Испанияның фильмдерін қара. Карикатура болсын, басқа болсынайтылған дүниесі дұрыс болған соң, бізге керек қой.

– Сіз ауылға көп барасыз. Осы фильмдегідей жағдайларға тапболмайсыз ба?

– Ондай оқиғалар көпболады. Ол әр жерде бар. Қазақстанның жағдайын білесіңдер. Қазір жер туралы көпайтылып жатыр. Кім өз жерін басқаға қиғысы келеді. Осының суын ішесің, осының дәмінтатасың. Қазір жастарға ақыл айтпау керек. Жастарға ілесу керек. Сол арқылы дұрысайтпаған жерлеріне толықтырулар енгізу керек. Жастар оқымайды, олар нашар депайтуға болмайды.

– Неге сериалдарға көп түсесіз?

– Мен ақша жағына мәнбермеймін. Айтары бар, жақсы сценарийлер болса, түсе беремін. Кейбір жасжігіттер, енді бастап жатқанда: «Аға, сізді таңдадық. Келіп түсіп берсеңіз»дегенде, міндетті түрде барамын. Жастарды қолдау үшін, тауын шақпас үшін. Үлкендержастарды үнемі қолдауы керек. Ақшасын азсынып, өздерін жассынып тауанын қайтаруғаболмайды. Оның үстіне мені көп режиссерлер шақырып жатады. Қазір қазақсериалдары ақырын тәй-тәй басып келе жатыр. Оған біз міндетті түрде көмектесуімізкерек

– Қазір мәдениет және спорт министрлігі өнергеқаншалықты көңіл бөліп жатыр?

– Министрліктетанысым жоқ. Баяғыда Жанат Хаджиев ағамыз «Еңлік-Кебек» пьесасын қойды. МенЕсенді ойнадым. Соның музыкасын қазіргі министріміз Ақтоты Райымқұлова жазды. Өтеталантты композитор. Ал мәдениет саясатын қалай шешеді, ол жағы маған белгісіз.Рухани жаңғыру деген үлкен бағдарлама қабылдағаннан кейін, біз жұмыс істеуімізкерек. Шетелге еліктемей, қайта өз ділімізді, дәстүрімізді, дінімізді жаңғыртуымызқажет. Ол дегеніміз өткен ғасырға барып жабысып қалу емес, заман мен заманды ұштастыру.

Ал сериалдарға түсежүріп байқағаным, ақша көп тығырыққа тірейді екен. Ақша аз бөлінеді, я бөлінгенақша діттеген жеріне жетпей қалады. Бұл өте түсініксіз нәрсе. Қазір ақша туралыайтсаң, мені апарып қамап қоюы мүмкін. Бүгінде сөз аңдыған халық болдық.Бір-бірін орға жығу, ұстап беру белең алды. Біз осыдан тез арада арылуымызкерек. Баяғы 37-жылдар сондай болды деп еститінбіз.

Министрлік барынша қазақкиносын да, театрын да қолдап жатыр. Қазір тарихи фильмдер көптеп түсірілуде.Мемлекет қолдап, жеке азаматтар да қалыспай, өткенді сараптауға кірісті. Бұл ұлттықсана үшін өте қажет шаруа. «Қасым хан» атты сериал түсіреміз деп жатыр. Мен оныөте қатты қолдаймын. Тарихи кино арқылы тарихи сана, тіл, дәстүр оралады. Бүгіндекөптеген төл дүниемізді жоғалтып алдық. Алаша тоқып, киіз басу дегенді ұмытпауымызкерек. Біз ұлттық дәстүрімізбен ғана өзгелерді мойындата аламыз. Өзгесі бос әурешілік.Өйткені ғылым мен техниканың заманында біреуді басқамен таңғалдыра алмайсыз. «ҮкіліКәмшатты» Германияға фестивальге апардық. Сонда Ольга Грейслер деген кураторымболды. Жақсы шапан, бөрік алып бардым. Қонақүйде отырсам, столымның үстінде «Қазақстан»шоколады тұр. Мен апармаған сияқты едім. Ольгадан сұрасам: «Ойбай-ау, бұл Қазақстанныңбренді ғой» дейді. Біздің сол шоколадымызды шетелдіктер қатты бағалайды екен.Ал фестивальдің жабылу салтанатында мен қазақтың ұлттық киімін киіп шықтым. Құдайсақтасын, сол жерде әлемнің барлық актерлері мен режиссерлері таңғалды. Бәрі келіпсуретке түсіп, сұрай берді. Сонда біздің жер байлығымыз ғана емес, киіміміз дебайлық екен ғой деп ойладым.

– Сіздің көңіліңізден шыққан сериалдар бар ма?

– Мен өзім түскенсериалдарды, шынымды айтсам, көре алмаймын. Уақытым да болмайды.

– Соңғы көрген сериалыңыз, өзіңізге ұнаған?

– Өзім түскен «Қашқынды»тиіп-қашып көрдім. Сонда маған актерлердің ойыны ұнады. Тілектес Мейрамовтыңойыны, ұжымның жұмысы қызықтырды. Қазір отбасымыз тек қазақша сериалдар көреді.Бұл қазақ киносының дамып келе жатқанын көрсетеді.

– Алдыңғы буынның әдемі қалжыңы бар еді. «Бауыржан Қаптағайайтыпты» дейтін де сөздер көп. Осы қазақы қалжыңды жоғалтып алған жоқпыз ба?

–Сол қазақы қалжыңныңөзін осы заманға ыңғайлап алдық. Арасына орысша сөз де қосып айтып қоямыз. Қазіргісатира театрларын қарасаңыз, міндетті түрде орысша сөз жүреді. Және сөйлеу мәнеріде өзгеріп барады. Тіліміздің өзін жайдақтатып болдық. Тұрмыстық деңгейдегі әзілдісахнаға шығарып жіберген әзілкештердің де кінәсі бар.

Мен көп ағалармен қалжыңдастым.Мүлік Сүртібаев ағамызбен қатты қалжыңдастым. Ол кісі тіпті үйреніп алып, «неайтасың?» деп келіп тұратын. Уайс, Мейірман, Құман ағаларымыздың қалжыңы қандайеді… Құман ағаның қасында жүріп, көп тәрбие алдым. Біреудің артынан сөз айтыпқалғанда, Құман аға еске түседі. Ол кісі ондайды мүлде білмейтін. Ал «Тамаша» қандайеді?! Біз қазір сондай дүниелерден айырылып қалдық. КВН деген бір пәле шықты.Осы Ерболат деген нағашы әжесінің рөлін ойнайтын жігіттің әзілдері қазақы дүниегежақын. Қазір жеңілге жүгіріп, ауырдан қашатын болдық.

– Неге ауыр дүниеден қашамыз?

– Адам санасы соғанкеліп қалды ғой деймін. Өмірге жеңіл, немқұрайды қарайтын болдық. Уақытша біркезеңге келдік, бұдан да өтерміз.

– Соңғы рет қандай кітап оқыдыңыз?

– Өтежан Нұрғалиевтіңөлеңдерін оқыдым. Сүріндіріп барып, көтеріп алып кететін дүниелер. «Афинамектебінің» өзі қандай тамаша!

– Рақмет, аға! Уақыт тауып сұхбат бергеніңізге!

ӘңгімелескенБағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ