Белгілі режиссер, сценарист Сұлтан Қожықовтың 100 жылдығы аталып өтті

Әйгілі Панфилов дивизиясының құрамында Мәскеуден Курландқа дейін соғысқан, бір емес, бірнеше рет жарақат алған майдангер. Соғыстан кейін ол Герасимов атындағы Бүкілресейлік мемлекеттік кинематография институтын бітірді — Лев Кулешов пен Александр Довженколардың шәкірті болды.

Алматы қаласында атақты режиссерді еске алу мақсатында белгілі кино қайраткерлерінің қатысуымен бірқатар кездесулер ұйымдастырылды.

Барлығы «Қазақфильм» киностудиясының Жұлдыздар аллеясына гүл шоқтарын қоюдан басталып, салтанатты шараға Сұлтан-Ахмет Хожықовтың туыстары, белгілі актерлер мен режиссерлер қатысты. Олардың қатарында режиссер Болат Шәріп, актер әрі продюсер Олжабай Мұсабеков, сол күннің қаһарманы «Соғыс және бейбітшілік» туралы деректі фильмнің авторы Болат Нүсімбеков, деректі фильмдердің кинорежиссері Сатыбалды Текеев, белгілі актер Ерболат Тоғызақов және тағы басқалар болды.

Кейін сол құрамдағы қонақтар Сұлтан-Ахмет Қожықов атындағы №39 мамандандырылған лицейге де жиналды. Бұл мектептің оқушылары шығармашылық кеш ұйымдастырып, сол күннің қаһарманының өмірі мен қызметіне арналған театрландырылған көрініс көрсетті. Онда, әрине, әйгілі «Қыз Жібек» картинасына да көп көңіл бөлінді. Кейінірек аңызға айналған бұл фильмде Қожықовтың (ассистент) көмекшісі болып қызмет атқарған ҚР Еңбек сіңірген қайраткері, «Құлагер» ұлттық киносыйлығының лауреаты, режиссер Болат Шәріп фильмнің жасалу тарихына толығырақ тоқталып өтті:

— Киностудиясының бұрынғы басшысы Камал Смайылов Госкинодағы тақырыптық жоспарды бекіту үшін Мәскеуге кезекті сапары кезінде ұсынған сценарийлердің бірін мақұлдамаған, — деп еске алды ол. – Камал Сейтжанұлы Мемлекеттік комитеттің бас редакторын басқа сценариймен ауыстыруға уақыт беруге көндіреді. Алматыға оралған ол Ғабит Мүсіреповке телефон соғып, «Қыз Жібек» пьесасын киносценарий етіп қайта жазуды өтінді. К. Смайыловтың тапсырмасын орындау үшін жазушыға бір ай уақыт кетті. Осылайша, сценарий сақталып, ол ұлттық кино шедевріне айналды.

Режиссерді еске алуға арналған жиында ол туралы ғана емес, биыл 50 жылдық мерейтойы бар қазақ кинофильмі тарихындағы басты фильм – «Қыз Жібек» туралы да көп әңгіме өрбіді. Қонақтар бұл фильм туралы қызықты деректер айтты.

Атап айтқанда, олар алғашында таспаны «Аққу»» деп атағысы келген екен. Бұл фильмде басты рөлді Меруерт Өтекешова сомдаған болатын. Ал, бастапқыда Жібек рөліне отыз жастағы кәсіби актрисаны алуды ойластырғанымен, сюжетке сәйкес, кейіпкердің жасы әлдеқайда жас болғандықтан, режиссерлерге ыңғайсыздық тудырғаны туралы да айтылды. Одан кейін сол кезде жоғары курста оқитын жас та дарынды Меруерт Өтекешованың өнерін байқап қалады. Нәтижесінде Жібек рөліне М.Өтекешова бекітілді. Осыдан кейін ол актриса болу және өмірін киномен байланыстыру шешім қабылдаған көрінеді.

Жиналғандар Меруерт Өтекешованың түсірілім кезінде қанша киім ауыстырғанын да еске алды - барлығы қырық рет. Бұл киімдерді Гүлфайрус Исмаилованың өзі тіккен. Ол көмекшілерімен бірге фильмдегі басқа кейіпкерлердің костюмдерін жасап, қамзолдар мен көйлектерге жүздеген моншақтарды қолмен тіккен.

Өз кезегінде басты ер кейіпкер рөлдерінің бірін сомдаған КСРО халық әртісі Асанәлі Әшімов алғашында режиссерге Төлегеннің қарсыласы Бекежан рөліне түсуі ұнамағанын, бірақ сынақтарға мұқият дайындалғанын, костюм тауып, грим жасап, бар өнерін салғанын айтты. Рөлді алып шыққандығы сонша, фильмнің сценарийін жазған Ғабит Мүсіреповтің өзін таңқалдырған екен.

«Қыз-Жібек» фильмі үшін Қожықовқа мемлекеттік награда берілді, ол фильмге артық ақша жұмсағаны үшін айыппұл төлеп, оның барлығын дерлік өзі төлеген. Әйтсе деоның қиындығын ол текке көрген жоқ – фильм тарихта қалып, қазақ киносының алтын қорына еніп отыр.

Режиссерге ел даңқын әкелген «Қыз-Жібек» фильмі оның өмірін қия жаздады деуге болады – түсірілім кезінде жүйкесі жұқарған Сұлтан-Ахмет ауыр инфарктпен ауруханаға жатып қалды. Картинадан фильмнің қоюшы-суретшісі Құлахмет Қожықов кетті — режиссердің пікірлесі, фильм идеясының бастамашысы әріоның ағасы. Дегенмен де бұл фильм түсіріліп, жарыққа шығып, Қазақстанда дүр сілкінді. Бүгінге дейін халық фильмді әлі де көріп, тамсанып жатады.

Оның арманы соғыс туралы шынайы көркем фильм түсіру болатын. Онда оның басынан өткерген окоптың шындығы көрсетпек ойы болған. Бірақ тағдыр Сұлтан-Ахметтің ғұмырын қысқа етіп, режиссер жоспарларын жүзеге асырып үлгермеді.

Оның тағдыры әу бастан оңай болған жоқ - әкесі 1938 жылы атылды, үлкен ағасы түрмеде болды — сталиндік қуғын-сүргіннің шығыршығы Қожықовтар отбасына да тиді.

Сұлтан-Ахметтің үш ағасы атақты әртіс болды, өзі режиссер. Режиссердің өзі фильмнің түсірілімін нағыз ұлттық мереке деңгейіне көтергісі келетінін бірнеше рет айтқан екен. Және бұл оның қолынан келді. Фильмнің премьерасы 1972 жылы өтті. Ал 1988 жылы С. Қожықов қайтыс болды.

С. Қожықов өлерінен аз уақыт бұрын екі қаһарман – Қажымұқан Мұңайтпасов пен Иван Поддубныйдың достығы туралы фильм түсіруді ойлап жүрген. Бұрын соңды түсірілмеген «Знай наших!» (Өз батырларыңды біл) деп аталатын картинаның идеясына оның досы, қазақтың тұңғыш кәсіби операторы Ескендір Тынышпаев бастамашы болған екен. Басты кейіпкерлердің рөлдеріне актерлерді режиссер ұзақ уақыт бойы таңдады. Оның таңдауы Әлеухан Бекболатов (марқұм) пен Дмитрий Золотухинге түсті, С. Қожықов оларды бірнеше айға француз күресін үйренуге және спорт формасын алу үшін олимпиадалық мектепке жіберді. Ол қаржыны «ысырап еткені» үшін тағы да сөгіс алды. Режиссер ойлағандай, бұл фильмі трилогия болуы керек еді, бірақ көрермен аты аңызға айналған Қажымұқан хикаясының жалғасын көра алмады. 1988 жылы 10 наурызда Сұлтан Ходжиков 65 жасқа толып, келесі күні қайтыс болды. Ол жедел жәрдем шақырудан үзілді-кесілді бас тартып, соқыр ішектен көз жұмды...