Біз күткен бағыттар сөз болды, бірақ біз күткен мәселелер өзгерген жоқ

Президенттің кешегі Жолдауы осы тығырықтың нақты көрінісі болды.

Сан салалы мәселелерді, бірнеше тақырыпты қамтыған Жолдауды терең де жан-жақты талдауды газеттің көлемі көтермейтіні белгілі, сондықтан кейбір салаларға қатысты қысқаша пікірлермен шектелген дұрыс деп ойлаймын.

Біріншіден, бәріміз күткен «Қаңтар қырғыны» туралы нақты мәлімет, статистикалық деректер, дәлелдер мен нәтижелер айтылған жоқ. Мүмкін, бұған тергеу жұмыстарының әлі толық аяқталмағаны да себеп болған шығар, бірақ Президент өзінің бұрындары да сан рет айтқан, «мемлекеттік төңкеріс жасамақшы болған теріс пиғылды адамдармен» шектелді. Қысқасы, отыз жылдық әділетсіздікке қарсы, осы жүйені өзгертуді талап еткен халықтың ашу-ызасы, қоғамды өзгертуге арналған ұсыныс-тілектері, сол бағыттағы митингілер мен шерулер болмаған болып шықты...

Шет елден арнайы дайындықтан өткен, Алматыға кірген қарулы 20 мың (егер басқа облыстарға «кірген» терроршыларды қоссақ, 50 мыңдай болуы мүмкін) адам туралы да ештеңе айтылмады. Олардың қолынан қанша азаматтардың оққа ұшқаны (егер 2016 жылы шолақ мылтықпен қаруланған, арнайы дайындықтан өтпеген Күлікбаев тоғыз адамды атып өлтірсе, 20 мың терроршы жүздеген мың адамды жер жастандырары анық), терроршылардың қаншасының қаза болғаны (кемі, үштен бірі жер жастанған болар деп ойлаймын), қаншасы қолға түскені (қалғандары тұтқындалған болар), олардың қай елдерден келгені, қандай лагерьлерде дайындықтан өткені, т.т жұмбақ күйінде қалды. Меніңше, «халықтың қарсылығы болған жоқ, бәрі жақсы, бәрі «Нұр Отан» мен Президентті қолдайды», деген президенттің ұстанымына «шетелдік террористердің» жеткілікті дәлел бола алмайтынын сезген билік қоғамға екінші кінәлілерді ұсынуға кірісті.

Бұл – күштік құрылымдардың «сарай төңкерісін» жасау әрекеті  («Түрлі салада ауқымды өзгерістер басталды. Бұл кейбір ықпалды адамдарға ұнамады. Олар жылдар бойғы заңсыз әрекеттерін одан ары жалғастыра беруді көздеді. Неғұрлым жоғары билікке ие болуды көкседі. Сол үшін кәнігі қылмыскерлер, қарулы бандылар мен опасыз шенеуніктер бірігіп, астыртын топ құрды. Ішкі және сыртқы жауларымыз өзара ымыраласып, билікті басып алғысы келді). Президенттің бұл пікірінің дұрыс-бұрыстығы кейін, күштік құрылымның басшыларын тергеу аяқталып, ашық сот болғанда ғана анықталатын болар (Егер билік ашық сот өткізетін болса...). Өз басым, Тоқаевтың «Астана» атауын ономастика заңын белден баса отырып, «Нұр-Сұлтанға» ауыстыруы немесе «Назарбаевтың жолын сабақтастырамын» деген сияқты «ауқымды өзгерістері» Мәсімовке ұнамады дегенге ешқашан сенбеймін. Егер ұлттық қауіпсіздік органдары «билікті басып алғысы келсе», сөз жоқ, басқа тәсілдер қолданар еді, деп ойлаймын. Олардың қолында ғылым мен техниканың соңғы жаңалықтарына негізделген сан түрлі қарудың, кез келген тұлғаны жымын білдірмей, жоқ қылатын тәсілдердің бар екені анық. Қару-жарақ дүкенін тонау – олардың деңгейі емес.

Ал билікті басып алғысы келетіндер бес облыстағы «Нұр Отанның» ғимараттарына емес, астанадағы Ақордаға шабуыл жасар еді. Қысқасы, «Қаңтар қырғынына» берілген бағаның қорытындысы: бізде бәрі тамаша болды. Халықтың билікке ешқандай реніші болған жоқ. Той тойлап, рахат өмір сүріп жатқанда, сырттан келген жау алаңға басып кірді. Елді жаулап алғысы келді. Президентті құртқысы келді. Бұл – халықтың ашу-ызасы емес, ұйымдасқан терроршыл топтардың, ішкі жаулар мен опасыз басшылардың әрекеті. Ал халық билікке риза. (Құдайға шүкір, әйтеуір, бір сөзінде «Кешегі қаңтар оқиғаларына да еліміздегі тоқыраудың салдары белгілі бір деңгейде әсер етті», деп сипап өтті. Меніңше, еліміздегі тоқырау қаңтардағы халықтың толқуы мен дүрбелеңге тікелей әсер еткен бірден-бір фактор болды).

Қысқасы, мен бұдан бұрын да айтқандай, бұл билік тұрғанда, қаңтар қырғынының шындығы ашылмайды.

Екіншіден, президенттің «Президент өзінің өкілеттігін атқару кезеңінде партияға мүшелігін тоқтата тұруға міндетті екенін заң жүзінде рәсімдеуді ұсынамын. Бұл норма саяси бәсекені арттырып, барлық партиялардың дамуына бірдей жағдай жасайды», дегенін — популлистік пікір деп санаймын (Осы жолдауда популистік бағыттағы ой-пікірлердің тым басым болғаны анық). Бұл – біздің партиялық жүйеміздің, саяси партия туралы түсінігіміздің жаңа сатыға көтеріле алмағанын ғана көрсетеді.

Президенттің ойынша, өзінің өкілеттілігін заңға сәйкес тоқтату – адамның саяси ұстанымынан бас тартуы болып шығады. Кешіріңіз, саяси ұстаным – адамның өмірлік кредосы. Оны уақытша да тоқтатуға болмайды. Ал партиядан уақытша шығу – көзін жұмып, «мені тауып алыңдар», дейтін жас баланың сөзіне ұқсайды. Заң жүзінде партияға мүшелігін тоқтатқан адамның өз партиясына барынша, жақсылық жасауға мүмкіндігі болмайды, деп кімді алдамақпыз. Демократияның отаны болып саналатын АҚШ-та да президент болған адам партия мүшелігінен «уақытша»  бас тартпайды. Ол өзінің ел басшысы екенін жүрегімен қабылдайды, барлық партияға бірдей қарайды. Ал мемлекеттік деңгейдегі шешімдерді сенат пен өкілдер палатасы қабылдайды. Оған президент ешқандай да әсер ете алмайды. Мүмкін, біз де осындай жүйені негізге алармыз.

Қазір біз Кеңестің жүйедегі саяси партияның  (өз басым, билікпен біте қайнасып, тек қана көппартиялық жүйенің бар екенін көрсетуге арналған топтарды партия деп атағым да келмейді) қалпынан айырылмай тұрмыз. Әрине, осы пікір арқылы Тоқаев мырза президенттің өз партиясына «қамқор» болатынын ашық мойындады, бірақ бұл дерттен арылудың жолын көрсетудің орнына популизмнің соқпағына түсіп кеткен сияқты.

Ал оның «Дәл сол сияқты, Орталық сайлау комиссиясының, Есеп комитеті мен Конституциялық кеңестің төрағалары және мүшелері міндетті түрде партиядан шығуы керек, деген норманы да заңнамаға енгізген жөн», деген пікірі нақтылауды қажет етеді деп есептеймін. Көптеген елдерде сайлау комиссиялары, оның ішінде, ОСК да, түрлі партия өкілдерінен жасақталады. Ал төменгі деңгейдегі сайлау комиссиялары сайлауға түскен үміткерлердің өкілдерінен құралады.

Ал Есеп комитеті мен Конституциялық кеңес төрағаларының қандай партияның мүшесі болғаны, мен үшін, бәрібір. Адал да әділ болса, болғаны. Ал партияның лауазымды тұлғаларының әкім не оның орынбасары болу мәселесін әрбір партияның Жарғысы шешуі шарт. Бұл – адам құқығына жататын мәселе деп ойлаймын.

Үшіншіден, қоғамның ерекше көңіл аударып, өзгеріс күткен мәселелерінің бірі – парламент, сенаттың жасақталуы, сайлау мәселесі болатын-ды. Бұл мәселеде де Президент «косметикалық әрлеуден» аса алмады. «Президент соншама депутатты, сенаторды тағайындайды», деген демократияға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын талап сол күйінде қалды. Сенатты толық тарату мәселесі де Президент тарапынан қолдау таппады. Ең болмаса, сенат депутаттарын сол облыстың тұрғындары тікелей сайлайды, деген ой да айтылмады. Мәжіліс депутаттарының көпшілігі бір мандатты округтан сайлануы керек, деген талап та далада қалды. Әрине, президент аралас жүйені енгізуді қолдады, бірақ әр облыстан бір ғана адамның мажоритарлық жүйемен сайлауға түсуі – «халық қалаулылары» деген атауды қайта тірілтпейтіні анық.

Партияны рәсімдеу үшін қажетті мүшелер санының 5 мыңға түсетіні – жақсы жаңалық, бірақ партия құруға арналған құрылтайға жиналатын адамдар санының 1000-нан 700-ге ғана түсуі – биліктің талай жыл «сыннан өткен» шектеуді қолдарынан шығарғысы келмейтінін көрсетеді. Естеріңізде болса, партия құрушылардың саны 50 мың болғанда да, 40 мың болғанда да, 20 мың болғанда да құрылтайшылардың саны 1000 адам қалпында қалған. Бұл – партия құруға ниет қылған топтардың асу бермес бөгетінің бірі және бірегейі. Сегіз Франция сиятын қазақ жерінің барлық облыстарынан 700 адамды бір жерге жинау, алып келу, орналастыру, т.т. шын мәнінде – үлкен қаржыны, орасан көп адам ресурстарын талап ететін мәселе. Осы жерде партия мүшелерінің санын бес есеге қысқартса, құрылтайшылардың да саны бес есеге қысқаруы керек еді ғой, деген заңды сұрақ та туады. Жауап біреу-ақ, билік те қай мәселені қысқартып, қайсысын қалдыратынын жақсы біледі...

Меніңше, Жолдауда айтылған бастамалар – президенттің жеке көзқарасы, ал олар заңға айнала бастағанда, жұмысшы тобының мүшелері Жолдаудағы айтылған мәселелермен шектелмей, оны тереңдете, кеңейте түседі, деп үміттенемін. Меніңше, Сайлау жүйесіне соңғы жылдары жасанды түрде енгізілген бірнеше өзгерісті («Президенттікке үміткер бес жыл мемлекеттік қызметте жұмыс істеуі керек», деген әлемнің бірде-бір елінде жоқ баптан бастап, «Сайлауды тек қана сол мақсатта құрылған қоғамдық ұйымдар бақылай алады», – деген азаматтық қоғамның бақылау қызметін шектейтін баптарға дейін) толық алып тастау қажет.      

Төртіншіден, Тоқаевтың «Президенттің жақын туыстарына саяси мемлекеттік қызметші болуға және квазимемлекеттік секторда басшылық лауазымдарды иеленуге заң жүзінде тыйым салынады», – деген сөзі де популистік бағыттағы пікір екені анық. Естуімше, осыған ұқсас заң АҚШ-тың Президенті Клинтонның кезінде, оның жұбайы Хиллари Клинтон мемлекеттік хатшы болуға ниет білдіргенде, қабылданған сияқты. Өз басым, осындай жағдайда, адамның моральдық, адами қасиеттеріне сүйенген дұрыс деп ойлаймын....

Бірде Малайзияны жиырма жылдың ішінде қуатты мемлекеттердің қатарына қосқан премьер Мұхаммед Мұхатхирдың қызы әкесіне банк ашқысы келетінін айтып, ақыл сұрапты. Сонда премьер қызының бетінен шапалақпен тартып жіберіп, «Мен билікте отырғанда, менің бірде-бір жақыным не бизнес, не саясатқа бармауы керек», – депті. Егер президенттің бойында, ойында осындай қасиет болса, заңның қажеті жоқ, егер ондай қасиет болмаса, ондай адамды президенттік қызметке сайлаудың қажеті жоқ. Екіншіден, «жақын туыстары» деген сөздің өзіне түсініктеме керек сияқты… Біреу баласына сенеді, ал енді біреулер жиенін немесе бөлесін билікке сүйрейді. Жақындарынан гөрі достарына сенетін, соларды қолдау арқылы байлық жинайтындар да жеткілікті.

Бесіншіден, президент бұрын жабылған үш облысты қайта ашу керек, деп халықтың бір бөлігін мәз қылып тастады… Нағыз популистік бағыттағы бұл бастама – шын мәнінде, көпшіліктің көңілінде, әділдіктің қайта орнауы сияқты әсер қалдырды. Әрине, бұл қадам еліміздегі демократиялық өзгерістерге ешқандай әсер етпейді, бірақ Назарбаевтың кезінде жасалған қателіктер қайта орнына келіп жатыр, деген ойды ұялатады.

Айтпақшы, президент Қапшағай қаласына Қонаевтың атын беру мәселесін көтеру арқылы «қалаларға адам атын беруге тыйым салу керек» деген заңдық ұстанымды да ұмытып кеткен сияқты. Өз басым, қалаларға белгілі бір тұлғалардың атын беруді – жабайылықтың белгісі деп қабылдайтын жанмын. Жер-суға, елді мекендерге халықтың өзі-ақ атау береді. Оны – топонимикалық атау деп атайды. Сол атауларды саяси мақсатпен ауыстырудың ешқандай қажеті жоқ, деп ойлаймын. Себебі саяси бағыт өзгерген сайын бейшара қалалардың аттары да өзгере береді… Петербург – Петроград болды, кейін, коммунистік идеология үстемдік құрған уақытта, Ленинград болып өзгерді, тағы саясат өзгергенде, қайтадан Петербург болғанын білеміз. Бұндай «сайқалдық» – өркениеттің көрсеткіші болып табылмайды.

 Сөз соңында тағы үш ауыз пікірімді білдіргім келіп отыр. Біріншіден, егер бұл Жолдау – саяси реформаның бастамасы болып, ертең жалғасын тауып, біз күткен жаңа өзгерістер өмірге келіп, жалғасын табатын болса – шүкіршілік деуге болады. Әліптің артын бағайық. Басты мәселенің бірі – осы көтерілген бастамаларды заңға айналдыру жұмысына азаматтық қоғамның өкілдерін, осы мәселелерді отыз жыл бойы көтеріп, айтып жүрген азаматтарды тікелей араластыру қажет.

Екіншіден, өз басым, Жолдауды ұйып тыңдап, анда-санда қол соғып, қолдау білдіріп отырған жандарға қарап, өзімнен өзім ыңғайсыздандым. Олар – үкімет басшылары, облыс әкімдері, депутаттар, т.т. осыдан бірнеше жыл бұрын облыстарды қосқан уақытта да, облыс әкімдері «Нұр Отанның» басшысы болу туралы мәселе көтерілгенде де, дәл бүгінгідей, «қол соғып, қолдап отырған» болатын. Ертең тағы бір президент келіп, сол облыстарды қайтадан қосу керек десе, бұл сабаздардың ол бастаманы да тағы да «бір кісідей  қолдайтыны» анық. Мұндай «элитамен», «ел басшыларымен» Тоқаев мырза қандай реформа жасамақшы?

Үшіншіден, бүгінгі Жолдауда айтылған мәселелерді президенттің сайлауалды бағдарламасынан таба алмадым… Керісінше, оған бәсекелес болған Әміржан Қосановтың сайлауалды бағдарламасында осы айтылған мәселелер тізіліп тұр… Қызық.