Даңққа ұмтылған әдебиет, нарық пен оқырман

Әсіресе әдебиет туралы сөз бола қалса, әлем халқына қазақ әдебиетін таныту, аудару туралы мәселе қатар жүреді. Дегенмен кейде дәл осы ойды асыра айтып, салмақты сөзді дабыраға, даңғазаға жиі ұластырып алатындаймыз. Кейде тіпті сол әңгіменің түбіне үңілсек, мұндай лепірмеліктің астарында отарлық кезеңнен қалған ұлт комплексі жатқандай көрінеді. Себебі де түсінікті. Тәуелсіздігін енді ғана орнықтырған ұлт көбіне өз болмысын сыртқа дәлелдеуге, өз орнын өзгелердің мойындауы арқылы бекітуге тырысады. Қазақ әдебиетін жаһан танып, әлем оқырманы қызыға қолға алса, әрине, құптарлық жағдай. Бірақ бұл жол көбіне асыра дәріптеуге, ұраншылдыққа, мазмұннан бұрын формаға мән беруге апарып соғатыны өкінішті-ақ. Шын мәнінде әдебиет ұран емес, ол ең әуелі ұлттық рухтың тереңінен бастау алып, шын оқырманын тапқанда ғана өміршең болатын рухани құбылыс екенін кейде ұмытып жатамыз. Сондықтан әлемдік деңгейге шығу үшін әуелі ішкі рухани нарықты қалыптастыру қай заманда да басты шарт. Өйткені әдебиетті дүниежүзілік биікке көтеретін де, оны уақыт сынынан өткізетін де алдымен өз халқының берген бағасы емес пе? Бүгін осы тақырыпта дөңгелек үстел ұйымдастырдық. «Жас Алаштың» сауалына жазушы Нұрдәулет Ақыш, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жетекші ғылыми қызметкері Ерқанат Қуатбекұлы және ақын, әдебиеттанушы Ақерке Асан қатысты. 

Ж.А: Неге бізде әлемді мойындату, көпке танылу секілді сөздер көп айтылады? Кейде бұл бір кезеңде отар болған ұлттың ішкі комплексі секілді көрінеді. Сіздің ойыңызды білсем.

Н.А: Қазақ әдебиетін, қазақтың рухани әлемі мен мұрасын әлемге таныту туралы әңгіме кеше не бүгін басталған жоқ. Кеңес дәуірінде де мұндай әңгіме ішінара айтылып қоятын. Осыны айта-айта кейде лепірмелікке, даңғазалыққа жол беріп алатынымыз рас. Кейде осы бекер әуре боп, даңғазалық пен ұлтқа тән мақтаншақтық емес пе деген сұрақтың тууы да заңды. Ал бір жағынан алып қарасақ, шынымен-ақ, отаршылдық жүйені, сол жүйенің әуелден қалыптасқан шаблонын шытынатып, бұзып, әлемге танытсақ деген ойдан туған сұраныс деп ойлаймын. Сол себепті де кейде өзіміздің шамамыздан тыс қалып, реализмнен алыстап, романтикаға бой алдырып кететін кездер болады. Дегенмен мұндай ұмтылысқа қарсы болмау керек деп ойлаймын. Даңғазалық бар, бірақ халықты танытамыз деген ұмтылыстың арғы жағында отарлық санадан арылу, қазақ деген ұлттың барын мойындату деген ізгі ниет жатыр. Себебі тәуелсіздік алғанымызға отыз жылдан астам уақыт өткеніне қарамастан, әлем халқы қазақ деген халықтың барын жете біле қоймайды. Тіпті алыс капиталистік елдерде Қазақстанды Ауғанстан әлде Пәкістанмен шатастырып жататыны бар. Қазақ деген қандай халық екенін білмейтіндер қанша. Ал ұлтты тек өнер, мәдениет, әдебиетімен ғана таныта, мойындата аламыз. Әдебиетті көпке таныту үшін Нобель сыйлығын алу әлде сол секілді жоғары марапаттарға ие болу тіпті де шарт емес. Кейде қазақ қаламгерлерінің шығармалары шет тілге аударылып, шетел оқырмандарының ықыласына бөленіп, жоғары баға алғанын естіп қаламыз. Мәселен, осыдан бірер жыл бұрын белгілі аудармашы Мәлік Отарбаев жиырмадан астам қазақ жазушысының бір топ әңгімесін түрік тілінде жариялаған болатын. Сол кісінің айтуына қарағанда, кітапқа редактор болған екі адам қазақ әдебиетінде дүниежүзілік жазушылармен теңдесетін жазушылар бар деп пікір айтыпты. Кішкентай жинаққа басылған бірер әңгімемізге таңғалысып қалған көрінеді. Сондықтан даңғаза болса да, бұл ұмтылыстан таймауымыз керек, сол мақсатта мүмкіндігінше насихат, жарнама жұмыстарын кең жүргізгеніміз абзал.

Е.Қ: Тек әдебиеттің айналасында ғана емес, спортта да, өнерде де, басқа салаларда да «әлемге танылу», «әлемді мойындату» деген ұран жиі айтылады. Қызығы, әлемді мойындатып келген соң ғана өз елінің ыстық ықыласына бөленуі жиі кездеседі. Бұл – постколониялық сананың бір ерекшелігі: «Әлем көрсе, демек бізге де құнды» деген ішкі психологиялық механизм жұмыс істейді. Яғни сыртқы әлемнің бағасы ішкі ойды өзгертуге әсер етеді. Әдебиет те осындай ұранның ішінде келе жатыр. Мұнда астыртын бір психологиялық фактор да бар: «Біз де әлемдік өркениетке лайықпыз, бізді де мойындаңдар» деген ішкі қажеттілік, қыжыл бейсаналы түрде осыған итермелейді.

Әдебиетте немесе өнерде өз ішіндегі аудиторияны толық игермей тұрып, сыртқа танылуға ұмтылу кейде ішкі нарықтың әлсіздігін бүркемелеудің бір көрінісі секілді. Бұл – сіз айтып отырғандай комплекстің белгісі, яғни өзін-өзі бағалау мен сыртқы бағалаудың арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы.

Әлем әдебиетінің тәжірибесіне қарасақ, ұлы жазушылар ең алдымен өз халқының рухани сұранысына жауап беріп, ішкі мәдениет пен әдеби кеңістікті жазады. Осы арқылы адамзатқа ортақ рухани мәселелерді қозғағандықтан әлемге танылады. Меніңше, әлемді мойындатудың ең төте жолы – ішкі әдеби ортаны дамыту, сапалы оқырман қалыптастыру.

А.А: Егер сауал нақты әдеби процесс жайлы болса, онда әңгімеміздің негізгі объектісіне сәл де болса анықтама беріп көрейік. Әдебиет өнер атты шаңырақтың астында өмір сүріп келеді. Яғни әдебиет – өнер. Ал өнер қашанда тәуелсіз. Адамзат өнер алдында қызмет етеді. Өнер туындысын бір адамның дарыны жасады, жаратты десек, тым артық кететініміз рас. Бір өнер туындысының өмірге келу формуласын анықтап айту мүмкін емес. Ол үшін ғаламдағы шексіз құбылыстың бір сәтке тоғысуы қажет. Әдебиет өнерді мәтін арқылы сомдайды. Егер осылай қарайтын болсақ, мәтін – ғаламның дәл ортасындағы нүкте. Мәтіннің тілі, авторы һәм географиясы маңызды емес деп айтпаймыз. Десек те, өнер контекстінде жақсы мәтін бұл дүниелерден де тәуелсіз. Алайда әдебиет тек өнер контекстінде ғана өмір сүрмейді: мәдениет, саясат, кинематография, педагогика, креативті индустрия сынды салалардың көп тармақтарының бәрі не әдебиеттен бастау алады, не содан нәр алады, не біте қайнасып кетеді. Дәл осы тұста әдеби процесіне белгілі бір шектеулер, нақты сауалдар (біздің сауал сияқты), тіпті таптаурындар мен манипуляциялар, зерттеулер мен талдаулар араласа бастайды. Бұл да «негатив» немесе «позитив» деп бөлінбейтін құбылыс. Әр нәрсенің өз орны бар, кейде қарсылық пен қайшылық көп дүниенің кілтіне айналатыны да болады. Дегенмен осындай алып комплекске айналған әдебиетті жүйеге салу талпыныстары бір жағынан қозғаушы күш болса, екінші жағынан әдебиеттің әуелгі еркіндік табиғатын ұмыттырып жіберетін кездері де бар. Қазақстанда ғана емес, жалпы әлем практикасында да осындай процесс жүріп жатыр. Бірақ сол әлем мен қазақ әдебиеті арасын бөліп тұратын бір қорған бардай сезілетіні қалай? Әуелі бізге таразы керек дер едім. Жоғарыда атап өткен әр құбылыстың өз орны бар дедік, бірақ әр нәрсенің өз мөлшері болады. Біз әдебиетті өнер ретінде шексіз сүйіп, бірақ әдеби аударма саласын жетімсіретіп қойсақ, таразы басы тең болмайды. Креативті экономика ретінде маркетингке басымдық беріп, бірақ оқырманы жоқ әдебиетті мадақ пен марапатқа бөлей берсек таразы басы тең болмайды. Кеңестік өткенімізден толық айыға алмағанымыз рас, ол да тежеуші күштердің бірі. Бірақ әдебиет тарихында қандай қарсылық көрмеді? Жақсы туындылар қашанда өнер алдында қызмет еткеннің қаламына қонған. Әлем әдебиетіне араласуға ұмтылысымыз диалогқа ұмтылысымыз деп білемін. Ұзақ уақыт шектеулерге тәуелді болған елдің алыстағы белгісізді аңсауы табиғи заңдылық шығар.

Тәуелсіз Қазақстан әдебиетінде тамаша авторлар аз емес. Бірақ дәл осы сәтте сіз айтып отырған көзбояушылықтың басымдығы сынық айнадай алдымыздағы өзімізді тануға мұрша бермей тұр. Себебі біздің әдебиетімізде авторлардан бұрын кейіпкерлер басым. Кейіпкер деп отырғаным – автордың кейпіне еніп, әдебиетке қызмет ету емес, әдебиеттен өзіне қызмет күтумен әуре болып жүрген замандастарымыз. Осы жерде айта кетерім, алдыңғы толқын деп жүрген аға-апаларымызға сын тағу артықшылық болар. Шыны керек, әр заманның өз баласы болады. Ауысқан режимдердің ауыртпалығын сезінген алдыңғы буын өз қарсылығын, өз әдебиетін жасады һәм жасауда. Алайда тәуелсіздік ұрпақтарының жолы басқаша болуға тиіс еді...

Ж.А: Әлемді мойындатпас бұрын шығармаңды 20 миллион түгел қазаққа оқыта алсаң да жаман нәтиже емес. Мағауинша айтсақ, «әуелі өз жыртығыңды жамап алу», «өз өтеуіңді өтеу». Сіз қалай ойлайсыз?

Н.А: Әрине, Мағауиннің бұл сөзіне келіспеске болмас. Дегенмен өз шеңберіңде тұйықталып қалуға тағы болмайды. Қазақтың бай әдебиетін өз ішімізде мойындайық, әуелі өзіміз оқиық деген дұрыс. Бірақ әдебиетімізді көпке таныту мен «өз өтеуіңді өтеу» біріне-бірі кедергі болмайды. Болуға да тиісті емес.

Е.Қ: Әдебиет – ең алдымен ұлттың рухани кеңістігін қалыптастырушы күш. Біз әлем-әлем дейміз, сол әлем әдебиеті де ұлттық әдебиеттердің қосындысынан құралмай ма? Егер біз сыртқы әлемді бағындырар шығарма жазғымыз келсе алдымен қазақтың жүрегінен орын алатын шығарма туғызуымыз керек, бұл ретте Ж.Қорғасбек ағамыздың «Кім Нобель алады?» мақаласын оқуға кеңес берер едім, сол жерде де біршама құнды дүние айтылған. Ал енді Мағауин атамыздың «әуелі өз жыртығыңды жамау», «өз өтеуіңді өтеу» дегені – ұлт алдындағы жазушының борышын еске салу. Яғни қазақ әдебиетінде қалыптаспаған тұстарды толықтыру, ұмыт қалған дәстүрді жаңғырту, тарихи әділеттілікті орнату ең әуелі өз халқың үшін қажет. Содан кейін ғана оны әлемге көрсету мүмкін болады. Бұл ұстаным жазушының ұлттық жауапкершілігін білдіреді.

А.А: Бұл – қызық нәрсе. Егер расымен осы дұрыс болса, алдымен өзіміздің оқырмандарды тартайық, туындыларымызды елімізде таратып, насихаттайық десем, астарында жатқан көп сауалдарға көз жұмар едім. Бірінші сауалда айтылған ойларымды жалғастырсам, әр нәрсенің өз орны бар екенін тағы да ұмытпауымызды еске салар едім. Әдебиеттің де түр-түрі болады. Қалың бұқараға арналып жазылатын мәтіндер бар. Қазіргі таңда, мәселен, америкалық кітап нарығының алтын діңгегі – сол бұқаралық әдебиет. Мысалы, америкалық авторлардың ішінде тираж жағынан басып озған Вероника Роттың шығармаларын бәрі біледі. 2011 жылы жарыққа шыққан «Дивергент» әлі күнге дейін көп басылатын шығармалардың бірі. Егер әдеби құндылығы тұрғысынан қарасақ, клишелерден аса қоймайтыны анық. Дәл сол сияқты, орыс тілінде жазатын әзербайжандық автор Эльчин Сафарлидің кітаптары ТМД елдерінде өте танымал, яғни көп оқылатын авторлардың бірі. Егер «20 миллионның бәрін оқырманға айналдырамыз» десек, онда осындай әдебиет те керек. Бір жағынан, осындай процесс бізде де жүріп жатыр. Мәселен, Ақберен Елгезектің «Болмаған балалық шақ» повесі немесе Бақытгүл Сармекованың әңгімелері. Бұл да заңды процесс. Осы бағытта авторлардың саны артып, әдебиет арқылы креативті экономикаға үлес қосуға болады. Уақыт – ең мықты сыншы. Келешекте бұқаралық оқылымнан бастау алған авторлардың мәтіндері классикалық дүниелер қатарына енуі де мүмкін. Стивен Кингтің шығармашылығы соған дәлел. Оның көптеген кітаптарын ысырып қойған күннің өзінде, «Кэрри», The Shining романдарына жақсы баға беруге болады. Достоевскийдің «Қылмыс пен жаза» романы да кезінде көпшілікке бағытталған дүние болған. Қайталап айтайын, уақыт – ең әділ сыншы. Яғни оқырман саны мәтіннің сапасын бірден анықтай бермейді. Керісінше, жақсы мәтіннің оқырманы аз болуы да мүмкін. Дегенмен сол аз оқырманды көбейту – міндет. Бізде оқырман аз емес екенін қазір бәрі байқап, мойындап отыр. Ендігі мәселе талғамда. Осының бәріне әсер ететін дүниелерді тарқатып айту мүмкін емес, өкінішке қарай. Бұл – әр адамның жеке талпынысын қажет ететін ұзақ процесс.

Ж.А: Әдебиеттегі ішкі және сыртқы нарықты қалыптастыру үшін не істемек керек?

Н.А: Нарық деген сөздің өзі экономикалық термин. Оны руханиятқа араластырғанда өлшеп, орнымен қолданған жөн дер едім. Негізі кітап сату, көркем ойымызды оқырманға жеткізу арқылы нарықты жаулап алу деген қисыны келмейтін әңгіме, тіпті кітап арқылы табыс табудың өзі бүгінде қиын құбылыс. Бұл сұраққа бүгінде кітап саудасымен айналысып жүрген жандар нақты, толымды жауап бере жатар. Өзім осы уақытқа дейін тек жазумен айналыстым, кітаптың маркетингі мен менеджментінің қалай іске асатынын біле бермеймін. Тіпті кейде өз кітабымды шығара алмайтын сәттер болады. Демеуші іздейсің, мемлекеттік бағдарламаға кіру де бүгінде оңай емес.

Е.Қ: Ішкі нарықты қалыптастыру, меніңше, балабақшадан, кітапханалардан басталу керек. Америкада бүлдіршіндерге арналған кітапхана бар, ол жерде аяғын баспаған бала кітап әлемімен таныса алады, ал бізде баланы кітаппен таныстырмақ түгілі, баламен кітапханаға кіре алмайсың. Балабақшаға да мектеп оқулығы сияқты арнайы бағдарламалық оқулық шығару керек, тек әліппе немесе санау емес, арнайы «әдеби сауаттылық» кітабы болғаны абзал. Оның ішінде балалардың жас ерекшелігіне сай тақпақтар, шағын ертегілер, ұлттық ойындар мен санамақтар қамтылса, әдебиетке алғашқы қадам жасалады. Балабақшада жаттатылатын тақпақтар мен өлеңдер тек педагогикалық және эстетикалық сүзгіден өтіп барып ұсынылуы тиіс. Қазіргідей кездейсоқ жинақтар емес, ұлттық әдеби канонға сүйенген жүйе қажет.

Мектеп пен университет, кітап индустриясын дамыту туралы көп айтылып жүр ғой. Сонымен қатар әдеби сынды күшейту керек, автордың артық-кемшілігін ашық айтатын әдеби орта қалыптасса, біраз сең сөгілер еді. Біздегі әдеби сын көңілжықпастықтан көп аспай жатыр.

Көптеген оқушылар тірі жазушыны білмейді, сондықтан авторларды насихаттауымыз керек. Мектеп оқулығына енген авторларды ғана емес, өзге де жазушылармен мектептерде кездесулер, әртүрлі ортада әдеби талқылаулар өткізсе, буккроссинг, әдеби подкасттар, әлемде жақсы қалыптасқан BookTok талқылаулардың қазақы форматын көбейту керек. Сосын авторлар да әлеуметтік желіде белсенді болуы қажет.

Әлемдік нарық үшін ең әуелі сапалы аударма керек. Ол аудармалар науқандық емес, кәсіби аударма болғаны дұрыс. Сондай сапалы аудармаларды шетелдік баспалармен байланыс орнатып, шығармаларды халықаралық нарыққа шығаратын кәсіби менеджерлер керек.

А.А: Нарық – қашан да ұйымдастыру мәселесі. Оның шешілмейтін жұмбағы да, жаңылдыратын жаңылтпаштары да жоқ. Үйренетін, оқитын дүние болғандықтан, негізінен жарасы жеңіл. Дегенмен кез келген саладағыдай, кез келген нарықта білікті маман қажет. Һәм нарықтың ережелерін білу – белгілі бір іске білек сыбанып кірісетін әркім үшін міндет.

Әдебиет нарығын ұйымдастыру толығымен үкіметтің шаруасы емес, көпшілік ойлайтындай. Қазіргі таңда еліміздегі кітап нарығы немесе әдебиет нарығы (мұндай тіркеске толық қосыла алмаймын) мүмкіндіктер алаңы дер едім. Басында айтқанымдай, бұл ең әуелі ұйымдастыру мәселесі. Егер білікті жетекшілер болса, бүгінде тосқауыл болып көрінетіннің бәрі шешілетін дүние екені анық. ЖИ мен виртуалды әлем заманының мүмкіндіктері шексіз, сондықтан білім мен әрекет бәрін де еңсере алады. Тек сыртқы нарыққа келсек, бұл жерде ұлттық идеология немесе мемлекеттік мүдде тұрғысынан жасалатын бағдарламалардың кейбір көз жұма қарайтын дүниелерге де мән берген жөн деп ойлаймын. Мәселен, спорт саласына бөлінетін қаржы мен уақыт неге әдебиет саласына да тиесілі емес? Жалпы, спорт күш көрсету құралы екенін мойындауымыз керек. Ал әдебиет – бейбітшіліктің симптомы. Таңдау өзімізде.

Ж.А: Ішкі нарықты қалыптастыру деп қалдық қой. Осы мақсатта не «кітап оқитын ұлт қалыптастырамыз», «қазақ әдебиетіне шын жанашыр оқырман қалыптастырамыз» деген желеумен үнемі түрлі жобалар қолға алынып жатады. Бірақ солардың бәрі дерлік дабыралы науқаннан ары аса алмай жатады. Осы жайлы ойыңызды білсем.

Н.А: Бұл идея, ой жалпы алғанда тіпті де қате емес. Бірақ «кітап оқитын ұлтты қалыптастырамыз» деген ой бар да, оны іске асыру мүлде бөлек әңгіме. Бізге оқырманмен байланыс орнатудың, әдебиетті насихаттаудың жаңа тетіктері керек. Осы мәселеде тек жазушылар ғана емес, әдебиеттің айналасында жұмыс істейтін әркім, әсіресе әдеби агенттерге көп салмақ түседі. Қазір әдеби агент деген институт тіпті бәсеңдеп кетті. Әдетте іске асыру тетігін білмегендіктен, түрлі әдеби жобалар қолға алынып жатады. Осы тұста, байқасам, соңғы жылдары «жастарды көтереміз» не тағы осы сипаттағы ұранды сөздер көбейіп кетті. Өз басым әдебиетті жастардың әлде ересектердің деп бөлуге қарсымын. Әдебиетке аяқ басқан адам жастығына қарамай еңбек етуі керек. Мәселен, қазақ әдебиетінің атақты классиктері, көп қаламгер жас кезінен-ақ щедеврлерді тудырды. Бейімбет Майлин «Шұғаның белгісін» жазған кезде жиырмадан сәл асқан жігіт еді. Ал Мұхтар Әуезов «Қорғансыздың күнін» де сондай шағында жазған. Осы тізімді шексіз толтыра беруге болады. Сондықтан «жастарды қолдайық», «жағдайын жасайық» дей берудің де керегі жоқ сияқты. Осындай стандартты лепті қолдан жасап шығудың керегі жоқ. Шынында, әдебиетті оқу, насихаттау бір науқанның төңірегімен шектелмесе керек. Үнемі назарда ұстайтын жайт қой. Сонда ғана біз «оқитын» ұлтқа айналамыз.

Е.Қ: Бізде әдебиет пен мәдениет мәселесі көбіне ұрандық сипатта көтеріледі. Бір жылдары «Балалар жылы», «Балалар әдебиеті жылы» деп ұрандаттық, одан кейін балалар әдебиетінің қажеті жоқ па? Бізге бір реттік науқан емес, ұзақ мерзімді, нақты нәтижеге бағытталған жоспарлар керек, өйткені нақты бір мақсат болмаған бастама жақсы көрінгенімен, халықтың шынайы әдеби өміріне азық бола алмайды. Бұл ретте, жоғарыда айтқанымдай, балаларға арналған заманауи форматтағы кітапханалар, балабақшаға арналған жобалар керек. «Кітап оқиық» деген бір реттік науқан емес, мемлекеттік деңгейде мәдени саясаттың тұрақты бөлігі болуы тиіс.

А.А: Расын айту керек, өз басым Астанада қызметте жүріп, университетте студенттермен жиі жүздесетіндіктен, әдебиетке қатысты барлық науқандар мен жобаларды үнемі бақылап жүремін. Құр сөзге беріліп кететін тұстарымыз бар, дегенмен бұл жобалардың да қажет екені рас. Мәселен, «Жүз кітап» сауалнамасы өзінің діттеген мақсатына толық жетті ме, жетпеді ме – ол бөлек әңгіме, бірақ халық арасында диалог туғызды. Сол сияқты, кітап баспалары арасында өткізілген «Жыл үздігі» премиясы баспа саласындағы бәсекеге назар аудартты. Мұндай дүниелер тамшыдай болса да өз үлесін қосып келеді. Жобалардың саны артып, халық арасында жаңа ұсыныстар мен бастамалар көбейсе дейміз. Мәселен, ұлттық сауалнаманың жалғасын неге жасамасқа? Әр газет, журнал, баспа, университет немесе театр өз тізімін ұсынса, оған кім кедергі бола алады? Әдебиет түрлі бола алады. Этикадан басқа қатаң қағида жоқ. Сондықтан санамызды еркіндікке бағындырып, шығармашылықпен айналысуды тоқтатпауымыз керек.

Дайындаған

Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ