Дәурен Арын: Әділетті Қазақстан ұранға емес, мүмкіндікке айналуы қажет

 Жалпы Әділетті Қазақстанды құру үшін бірінші кезекте не істеу қажет?! Нені ескергеніміз абзал?! Қандай салаларға басымдық берген жөн?! Осы және өзге сауалдарды «Аналитик» талдау және сараптау орталығының маманы, экономист-сарапшы Дәурен Арынға қойып көрдік. 

– Дәурен мырза, Әділетті Қазақстан аясында қазіргі сәтте қандай реформаларға мән беру керек деп ойлайсыз?!

– Әділетті Қазақстанды құру үшін ең алдымен адам капиталының жағдайы дұрысталуы керек. Қазір бұл мақсатта үкімет ең алдымен Ұлттық қордың қаражатын балаларға аудару жобасын бастады. Білесіз, бұған дейін Ұлттық қорды ел азаматтарының игілігі үшін пайдалану, одан түскен пайданың бір бөлігін халықтың өзіне беру жайы жиі көтеріліп келді. Міне, қазір соның нақты шешімі шығарылып, былтырдан бері Ұлттық қорға түскен инвестициялық табыстың 50 пайызы 18 жасқа толғанға дейін балалардың есепшотына аударылып отыратын болды. Ол қаражатты балалар ертеңгі күні кәмелетке толған соң оқып білім алуға немесе баспаналы болуға жұмсай алады. Бұдан бөлек, жуырда президент Ұлттық қордан алынатын қаражатқа шектеу қою, оның көлемін азайту және Ұлттық қорды 2030 жылға дейін 100 млрд долларға жеткізу жөнінде тапсырма берді. Міне, мұның барлығы елдің жағдайын түзеу үшін, халықтық капиталды өсіріп, оны сапалы ету үшін қабылданып жатқан шаралар. Әділетті Қазақстан жобасының өзі елдің сапалы тұрмыс кешуіне, салауатты өмір сүруіне үндеуі керек. Алдымен халықтың денсаулығын, білімін, мәдениетін арттырмай қоғамды әділетті ету мүмкін емес. Сондықтан үкімет Әділетті Қазақстан жобасы аясында осы жайттарды ескеріп, қарапайым халықтың тұрмысының түзелуіне, тапқан табысының артуына, күнкөріс деңгейінің өсуіне мән беруі тиіс.

– Тапқан табыс, күнкөріс деңгейі демекші, кейбір деректерде Қазақстан халқының басым бөлігі табысының 80 пайыздан артығын азық-түлікке жұмсайтыны белгілі болды. Бұған қатысты не айтасыз?!

– Қазір қымбатшылық дендеп тұрған заманда айлығын шайлығына жеткізе алмай отырғандар бар. Мұны жасырмау керек. Сондықтан да үкімет халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру мақсатында шаралар атқарып жатыр. Бұл ретте ең төменгі жалақы деңгейін көтеру, білім мен ғылымды дамыту, жәрдемақы, зейнетақы индекстеу шаралары жүргізілді. Біле білсек, қазір барлық мемлекеттер азық-түлік қауіпсіздігін сақтауға, отандық өндірістің үлесін арттыруға қамданып жатыр. Бұл үрдістен біз де қалыспай өзіміздің отандық өндірістің үлесін арттыруымыз керек. Әсіресе ауылдың өндірістік қабілетін арттырып, агроөнімдеріміздің әлеуетін көтерген сәтте бұл саладан табыс көруге болатын еді. Өкінішке қарай, біз осы уақытқа дейін қаншама бағдарламаларды, ауылдың кәсіпкерлік қабілетін көтеруге қатысты реформаларды нәтижесіз аяқтадық. Осыдан барып елдің сенімі төмендеді. Ендігіде халықтың әлеуетін көтеру мақсатында Ұлт жоспарларын қолға алдық. Қазір мысалы осы жоспарларды жүзеге асыру барысында «Ашық үкіметтің» барлық құраушы жобалары іске қосылды. Бүгінде бюджетті де халықпен отырып ашық талқылауға мүмкіндік бар, өтінішіңіз бен арызыңызды да ашық платформа арқылы діттеген жерге жеткізуге болады. «Ашық диалог», «Ашық бюджет», «Ашық деректер», «Мемлекеттік органдардың қызметін тиімді бағалау» дейсіз бе, толып жатқан ашық платформалар бар. Міне, осы араға халық өзінің арман-арызын айту, жазу арқылы билікпен диалог орнатуға болады. Бұл да Әділетті Қазақстанды құру аясында жасалып жатқан шаруалар.

Бұған қоса бізде «Халықтың табысын арттырудың 2025 жылғы бағдарламасы» бар. Осы бағдарлама аясында елді мекендерді ауыз сумен қамтудан бастап, инфрақұрылымды дамыту, халықтың бизнеспен айналысуына мүмкіндік беру, жұмыспен қамту маңызды болып отыр. Бұл арада үкімет мән беретін маңызды мәселе бар. Үкімет екінші деңгейлі банктердің халықтың игілігіне жұмыс істеуін талап ете алуы керек. Қазір Қазақстан халқының үштен бірі банктерге қарыз. Жұмыс істеуге қабілетті адамдардың дені несие алуға бейім. Халық баспанасына дейін банк арқылы алып жатыр. Енді осы арада үкімет банктерге пайыздық төлемді арзандатуды ұсынуы керек. Халыққа берілетін несиенің пайызы төмендемей, Әділетті Қазақстанды құру мүмкін бе?! Осы сұрақты жан-жақты талдау қажет. Біздің елдегі тәрізді халыққа 28 пайызбен несие беретін банктер әлемде жоқ. Дамыған елдерде несие пайызы 2 және 5 пайыз. Ал бізде олардан бірнеше есе жоғары. Сондықтан екінші деңгейлі банктер енді халыққа қызмет етуі тиіс. Банктердің комиссиялық алымы да жоғары. Бір банктен екінші банкке ақша аудара қалсаңыз да қомақты комиссия төлейсіз. Ауылдық жерлерге салалық банктер бармады. Біздегі банктердің бизнесті қаржыландыруы төмен. Мұнымен экономиканы дамыту қиын. Сондықтан ауылдық аймақтарға салалық банктерді апару арқылы елдің кәсіпкерлік қабілетін арттыру қажет. Банктер аз пайызбен бизнесті қаржыландырып, отандық өндірістің, ғылымның әлеуетін арттыруға күш салғанымыз абзал. Өндіріске, бизнеске, ауылға қаражат барған кезде халықтың күнкөріс деңгейі өседі. Халықтың қосымша табысы артады. Сол кезде елдің күнкөріс деңгейі де артады. Осындай нақты шараларды жүзеге асыру қажет. Нақты реформаларды жүзеге асырғанда Әділетті Қазақстан ұранға емес, мүмкіндікке айналады.

– Қазір жаңа салық реформасына қатысты көптеген пікірлер айтылып жүр. Бірі бұл реформа қоғамның дамуына үлес қосады десе, енді бірі, керісінше, көлеңкелі экономикаға жол бермей ме деп қауіптенеді. Жалпы, көлеңкелі экономика мемлекеттің дамуына кері әсер ететіні даусыз. Бұл тұрғыда не айтасыз?!

– Дұрыс айтасыз, көлеңкелі экономика қоғамды дамытпайды. Жаңа салық саясаты бізге керек. Жалпы, қазақстандық бизнес арқылы әділетті орта қалыптасуы үшін салықтық жүктемені барлығы бірдей төлеуі керек. Тағы бір маңызды мәселе – Ұлттық қорды сақтау үшін де Жаңа Салық саясатын ұстану керек болды. 2020 жылдан бастап біз Ұлттық қордан жыл сайын 2 трлн теңгеден астам қаражат алып келдік. Биылдың өзінде 5 трлн теңгеден астам трансферт алғалы отырмыз. Ал Ұлттық қорды біз болашақ ұрпақтың қамы үшін жинап отырған елміз. Ұлттық қор бүгінде бюджеттің дефицитін жабатын, экономиканы тұрақтандыру құралы ретінде пайдаланылып отыр. Келешекте Ұлттық қор азая беретін болса, онда қалай қуатты елге айналамыз?! Сондықтан Жаңа салық саясаты қажет. Мысалы, халықаралық тәжірибелерден зерттегеніміздей, әр елдің салық жүйесінде өзіндік ерекшеліктер бар. Жапонияда ҚҚС мөлшері 17 пайыз, одан бөлек корпоративтік табыс салығы (КТС) 37 пайыз. Кейбір елдерде ешқандай қосымша құн салығы жоқ. Тек КТС жоғары. Көптеген кәсіпкерлер бизнестерін бірнеше бөлікке бөліп, ҚҚС төлеуден жалтарады. Осыдан екі жыл бұрын жеңілдетілген декларациямен жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлер саны 700 мыңға жуық болатын, ал небәрі 1,5 жыл ішінде олардың саны 1,8 миллионға дейін күрт өсті. Бұл кәсіпкерлердің өз табыстарын жасырып, ҚҚС төлеуден қашу мақсатында бизнестерін шағын-шағын кәсіпке бөлшектегенін көрсетеді. Өркениетті елдерде салықтан жалтару деген болмайды. Олар салық төлемейтін бизнес өкілдерін бірнеше жыл мемлекеттік сатып алуларға қатыстырмай, қаржыландырмай, заң алдында жауапқа тартады. Сондықтан да оларда көлеңкелі экономика жоқтың қасы. Егер біз қоғамды дамытқымыз келсе салық мәселесіне ықтияттылықпен қарауымыз керек. Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдарының өзі жалақыны өсіру, инфрақұрылымды дамыту, агроөнеркәсіпті дамыту, тағы басқа салаларды жетілдіру ғана емес, салық саясатын да ашық ету. Осы арқылы салық төлеу мәдениетін арттыру. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін көтеру.

– Қазір ұлттық экономиканың біраз саласында кадр тапшылығы мықтап сезілуде. Әділетті Қазақстан аясында бұл мәселені шешуге мүмкіндік бар ма?!

– Рас, біраз салаларда мамандар тапшылығы орын алып жатыр. Әсіресе техникалық мамандар тапшы. Ауылдық жерлерде арнайы маманданған дәрігерлердің жетіспеушілігі байқалып отыр. Бұған қатысты «Дипломмен ауылға» жобасын бұдан бұрын да бастағанбыз. Енді Әділетті Қазақстан аясында жас мамандарды ауылға тарту қажеттілігі туындады. Ауылға барған дәрігерлерге өтемақы төлеу мәселесі көтеріліп жүр. Мұндай тәсілдер жас мамандардың белгілі бір уақытқа қызығушылығын оятатын да шығар. Алайда ол мамандар ауылға тұрақтап қалуы үшін ауылдың жағдайын көтеру керек. Ондағы тұрып жатқан халықтың баспанасы қазір әбден тозып кеткен. Таяуда ғана ауылда болдым. Сонда ауылдық аймақтарда тозығы жеткен баспаналардың көптігін байқадым. Сондықтан үкімет болашақта ауылдарға жаңа үй салу мәселесін қолға алғаны жөн. Бұл ретте сарапшылар Отбасы банкті ауылға апару керек дейді. Мұны әлі зерттеу керек. Ауылдық аймақтарды арзан баспанамен қамту мәселесін министрліктер мәжілісте көтергені жөн. Халық саны өсіп келе жатқан, демографиялық өсімі бар ауылдар бар. Міне, сол ауылдардың экономикалық әлеуетін өсіру үшін баспана мәселесін шешу керек. Тозығы жеткен баспаналарда ауыл халқы тұрғысы келмейді. Оны жөндеп немесе жаңадан салып алуға олардың қауқары да жоқ. Сондықтан жергілікті әкімдер арнайы бағдарламалар ойластырып, ауылдық аймақтарды жаңа баспанамен қамту жағын шешуге талпынғанымыз абзал. Бұл үрдіс ауылға жас мамандардың баруына, тұрақтауын ықпал етеді. Қазір «Ауыл – ел бесігі», «Ауыл аманаты» жобалары бар. Осы жобалар аясында ауылдық жерлерде мәдениет үйлері, спорт алаңдарының құрылысы салынып, мектептер жөндеуден өте бастады. Кейбір аймақтарда амбулаториялар салынып, жолдар жөнделіп жатыр. Енді ауылдың баспана мәселесі, жайылымдық жер жайы, ауылдың кәсіпкерлік қабілетін арттыратын кластерлер құрылса өте жақсы болар еді. Мәселен, ауылдық жерлерде сүт өңдейтін кәсіпорындар ашу, тері-жүн өңдейтін фабрикалар құру жайы ойластырылса, технолог мамандығын бітіріп, қаладан жұмыс таппай жүрген жастар ауылға барар еді. Осының барлығы қоғамның дамуына үлес қосып, еңбек нарығына серпіліс әкелер еді.

– Әділетті қоғам құруда цифрлы жүйенің үлесі бар дегенмен келісесіз бе?!

– Цифрлы экономика керек. Жалпы, «Цифрлы Қазақстан» жобасы әлі де дамытуды қажет етеді. Біздегі электронды үкіметтің жұмысын арттыру қажет. Электронды платформалармен жұмыс істеуді қарапайым халық біле бермейді. Электронды кілтті қалай алуды, өз бетінше электронды порталда қалай жұмыс істеуді білмейтіндер әлі де бар. Тіпті электронды кілтін біреуге беріп қойып, барлық ақпаратын біреудің қолына ұстата салып жүре беретін басшыларды да көріп жүрміз. Бұл қауіпсіздікке кері әсерін береді. Электронды кілт адамның екінші паспорты екенін көбісі біле бермейді. Бір мекемеге электронды кілт арқылы жұмыс істеуге бардың ба, ол кілтті менеджер өшірді ме, өзіне сақтап алып қалмады ма, осының барлығын білу керек. Сұрау қажет. Қазір жұрттың көбі алаяқтарға алданып, адамдардың атынан алаяқтар несие рәсімдеп, халық жыларман күйге түсіп қалып жатқан жайттар бар. Соның барлығы киберқауіпсіздікті жетік білмеуден болып жатыр. Әрбір алаяққа алданып, атыңыздан біреу несие рәсімдеп, есепшоттағы ақшаңызды жып-жылмағай етіп алып отырса қоғам қайдан дамиды?! Сондықтан Әділетті Қазақстан аясында цифрлық сауаттылықты арттыру да маңызды. Осыны ескеру керек. Жалпы, барлық салада көзіміз ашық болғанда, өз құқымызды қорғай алғанда, заңнан толық хабарымыз болғанда қоғам дамиды, Қазақстан өркениеттенеді.

Қ.САЙЛАУ