Демократия тағдыры Украина тағдырымен байланысты

Негізі соғысты Ресей өзінің империялық саясатымен бастады. ХХІ ғасырда адамзат гуманитарлық, ізгілікті құндылықтар мен бейбітшілік қатынастармен топтасуға тиісті болса, Ресей билігі мүлдем қарама-қарсы принциптерді басшылыққа алды. Ресейде ұлыорыстық шовинистік идеология бірінші кезекке шықты. Ресей билігі Кеңес Одағының күйреуін орыс ұлтының көкейкесті мүдделерінің аяққа тапталуы деп қабылдады. КСРО-ның 140-қа жуық халықтарының барлығы орыс халқының басшылығымен, оған тәуелді болып өмір сүрулері керек деп есептейді. Автохтонды халықтардың жерлері мен байлықтары Ресейге тиісті деген нарратив басым болды. Соғысқа шейін «Украина, Қазақстан, Молдова, т.б. тәуелсіз мемлекеттердің жерлері Ресей мемлекетінің жері болған, оларды орыс халқы игерген, КСРО күйреген соң осы жерлер аталмыш мемлекеттерге беріліп кеткен. Ол «орыс халқының сыйлығы» деген идеялар көп айтылды. Тіптен «Украина жеке ел, жеке халық емес, олар орыстармен бір халық, сондықтан бірге болуға тиістіміз» деген ұстаным империялық саясат тірегіне айналды. Ресей билігі ТМД халықтарына «орыс әлемін» қудалаудасыңдар деген айыпты жиі тағуда. Орыстілділер шеттетілуде деген айыптаулар да көп.

Ресей Федерациясындағы осы трендтер В.В.Путиннің билікке келген 2000 жылдан бастап күшейе түсті. Путин Ресейдің империялық саясаты мен идеологиясын жаңа деңгейге көтерген басшыға айналды. Ол «КСРО-ның күйреуін ХХ ғасырдағы ең ауыр геосаяси трагедия» деген ойынан айнымай келеді. Ресейдің жергілікті стратегиялық мақсаты КСРО-ны қалпына келтіру екендігін путиншілдер жасырып отырған жоқ. Осындай империялық саясатының алғашқы құрбаны Украина болуға тиісті болатын. Алайда 2014 жылдан басталған Украинаны отарлау, басып алу өз мақсатына жете алмай қалды. Соғыс созылмалы сипат алды. Екі жақ та адами, экономикалық, қаржылық, инфрақұрылымдық зор шығындарға ұшырады. Әсіресе Украинаның ондаған қалалары мен жүздеген ауылдары жермен-жексен болды. Киев, Харьков, Одесса сияқты ірі қалалардағы азаматтық құрылыстар айтарлықтай зиян шекті. Ресей басқыншылығынан Украинаға келген шығын көлемін сарапшылар 1 трлн доллар көлемінде деп бағалауда. 4 жылғы соғыста 8 млн-нан астам украиндық босқын болып кетті. 20 мыңдай балаларды Ресейге ата-аналарынан айырып алып кетті. 800 мыңдай украин жауынгерлері қаза тапты. Ресей жағы 1 млн-нан астам әскерінен айырылды. Соғысқа кеткен шығындарының көлемі 1 трлн доллардан асқанын айтуда. Қырылғандардың арасында Ресейдегі бурят, саха, башқұрт, татар сияқты аз халықтардың үлес салмағы айтарлықтай. Ресей билігі ел табысының қомақты бөлшегін соғысқа жұмсауда. Соның салдарынан әлеуметтік сала мен инфрақұрылым кері кетуде.

Тілі, ділі, шығу тегі туыстас екі халықтың ұзаққа созылған соғысының себептері күрделі. Ресей билігінің империялық амбициясына Украина бөгет болды. Украина халқы авторитарлық, диктаторлық саяси жүйені қабылдағысы келген жоқ. Украина батыстық демократияны таңдады. Ресей билігіне Украина халқының тәуелсіз таңдауы ұнай қоймады. Украинаны Ресей өзінің империялық саясатына бөгет болатын негізгі фактор ретінде бағалап, оны толықтай бағындырып алу жоспарын іске асыруға кірісті. Бұл жоспар Ресейдің 1991 жылы күйреген КСРО-ны қалпына келтіру жолындағы стратегиялық мақсатының негізгі қадамына айналуға тиісті еді. Украинадан кейін басқа ТМД елдерін бағындыру қиын болмайды деп есептелді. НАТО-ға кіріп үлгерген Латвия, Литва, Эстониядан басқа ТМД мемлекеттерін толықтай Кремльдің вассалына айналдырудың құпия жоспары жасалғаны ақиқат. Бірақ та, Украина халқының батылдығы, ерлік-жігері зор құрбандыққа бара отыра зор Ресейге қарсы азаттық соғысқа кірісуі Путиннің жоспарын бұзды.

В.Путин Украинаны күйретіп жатқан, Ресей экономикасын тұралатып, халқын қайыршыландырып жатқан соғысты жалғастыруда. Ол жанталаса жақтастары мен одақтастар іздестіруде. Ресейді Солтүстік Корея диктаторы Ким Чин Ын ашық қолдап, 11 мың әскерін жіберсе, Қытай мен Иран қарулар, оқ-дәрілер, дрондар, түрлі әскери техниканың электрондық құралдарын беріп көмектесуде. Тіптен Ресейдің мұнайы мен газынан Украинамен одақтасып отырған Батыс елдері толықтай бас тарта алмай отыр. Олар ондаған млрд долларды Ресейдің қуат көздеріне төлеуге мәжбүр. Ресей бұл ақшаны Украинамен соғысқа жұмсауда. АҚШ пен Батыстың экономикалық санкциялары осылайша өз тиімділігін әлсіретуде. Сондықтан АҚШ президенті Д.Трамп барлық елдерден Ресеймен мұнай, газ саудасын тоқтатуды талап етуде. Д.Трамп осы ақша болмаса, Ресей соғыса алмайды деп есептейді. АҚШ президенті Д.Трамп В.Путинмен Аляскіде кездесті. Көп мәрте телефонмен сөйлесті. Алайда Путин сөзбұйдаға салып, АҚШ-тың ұсыныстарын қабылдамауда.

Путин Украинаның төрт облыстарын Луганск, Донецк, Херсон, Запорожьені және Қырым түбегін толықтай бер деп отыр. Бұл жерлердің біршамасы Ресей армиясының қол астында. Көлемі ел жерінің 20% астамын құрайтын жерін Украина берсе жеңілгенім деп есептейтіні ақиқат. Ресей бұл аймақтарды өздеріне заңдастырып, РФ жері деп бекітіп қойды. Ондағы аргументтері – бұл жерлердің басым көпшілігінде орыстар мекендейді, орыс тілі халықтың негізгі тілі, КСРО кезінде осы жерлер әкімшілік жолмен Украинаға беріліп кеткен. Ресей енді өзінің тарихи жерлерін қайтарып алуда дегенге саяды.

Американдық ғалым Элиот Коэн Ресей-Украина соғысының себептерін, барысын, ерекшеліктерін жан-жақты зерттей келе «жеңіс теориясы» деген жаңа концепция ұсынды. Оның сараптаулары әлемдік геосаяси тәртіптердің контексінде Ресей-Украина соғысының мәнін ашуды көздейді. Бұл соғыс – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі ең ауыр, ең қауіпті соғыс. Оның дүниежүзілік алапат соғысқа ұласу мүмкіндігі зор. Бұлай болуы бұл соғыстың әдемдік, жаһандық тәртіптерге ықпалын күшейтіп отыр. Осы тұста Батыстық демократия, диктаторлық Ресейге қарсы күресте жеңіске жете ала ма деген сұрақ туады. Батыстық демократия жеңісі Украинаның Ресейге қарсы соғыста жеңуіне толық тәуелді болып қалды. «Жеңіс теориясының» мәні де осында. Демократия тағдыры Украина тағдырымен байланыста тұр.

Украина қарулы күштері Ресейдің қуаты туралы, әлемдік 2 армия туралы мифті талқан етті. 3 күнде, әрі кетсе 1 аптада жеңіске жетеміз деген Ресей басшылығының жоспарының талқаны шықты. 2022 жылдан бастап Батыс Украинаға айтарлықтай көмектесті. Егер 2014 жылы осы көмек болса, 2022 жылы үлкен соғыс басталмас па еді? Батыс Ресей империясынан қорықты. Олар ядролық қару қолданады деп жасқанды. Алысқа ұшатын ракеталарды, ұшақтарды Украинаға шақтап берді. Егер тым күшті көмек берсек, Ресейді арандатып аламыз деп жасқанды. Бұл қорқу психологиясын Батыс енді ғана жеңе бастады.

Егер Ресей мен Украина келіссе, онда Украина жерінің біраз бөлшегін Ресейге беріп, соғыс уақытша тоқтайды. Бірақ күш жинаған Путин соғысты кейін қайта жалғастырады. «Жеңіс теориясы» бойынша, Украина 1991 жылғы жерлерін толық қайтарып алуы керек. Ол НАТО-ға ЕО-қа мүше болып батыстық демократияның тірегіне айналуға міндетті. Сонда ғана «жеңіс теориясы» шындыққа айналады. Жеңілген Ресей одан кейін әлемдік бейбітшілікке қауіп төндірмейтін бейбіт елге айналады.

Ағылшын профессоры, әскери сарапшы Лоуренс Фридман: «2022 жылы ақпанда Ресей армиясы Украинаға басып кіре салысымен блицкриг болмайды, Украина қарсылық көрсетуге қауқарлы, соғыс ұзаққа созылады», – деп дөп болжам жасаған болатын. Путин Украина армиясының күшін, өз армиясының қуатын дұрыс бағалай алмады. Украина қорыққан жоқ. Бүткіл украиндықтар елін қорғауға жұмылды. Батыс елдері бейтарап қалған жоқ. Осылайша, «блицкриг саясатының талқаны шықты» дейді Фридман. Путин өз қатесін мойындаған жоқ. Ол соғысты жалғастыра бермек. Украина қалаларын, энергетикалық, әлеуметтік инфрақұрылымын талқандай бермек. Алайда бұл Украинаның жеңілісі емес. Украина бірлігін, еркін күшейте берсе, одақтастарымен тіл табысса, Батыс елдерімен АҚШ көмегі тоқтамаса, түбінде Украина жеңіске жетеді.

Украина жеңісі бостандық пен демократияның диктатураға, империяшылдыққа күрестегі әлемдік жеңіс болады. «Украина жеңілсе, әлемдік зорлық диктатурасының жеңісі болмақ» деп есептейді ағылшын сарапшысы.

Фридман соғыстан кейін тарихи шындық айтылуы міндетті деп есептейді. Егер Ресей билігінің отаршылдық, империялық саясаты тарихта ашық айтылмаса, әлем халықтарының санасына, тарихи жадына қателік пен жалғандық кіреді.

«Соғыстан соң тарихи шындықтардың айтылуы, жазылуы халықтарды демократиялық қоғам құндылықтарына топтастырудағы жаңа қадам болады», – деп қорытындылайды Лоуренс Фридман.

АҚШ-тың армия генералы, жаяу әскерлерінің бас қолбасшысы болған Бен Ходжес орыс-украина соғысында орыс армияның жеңілмейтіндігі туралы миф талқан болды.

«Ядролық қаруы қуатты империя бола тұра Ресей армиясы заманауи соғысқа айтарлықтай дайындығы жоғын көрсетті. Олар техникалық жағынан тозған қаруларды пайдалануда. Ресейдің барлау жұмысы нашар. Әсіресе логистиканы ұйымдастыру дұрыс жолға қойылмаған. Әскерлерінің саны көп болғанымен, техникалық жарақтануына көмек беретін одақтасы жоқ. Сондықтан экономикалық, әскери потенциалы мен қаржылық қоры аз Украинаны Ресей 4 жыл бойы жеңе алмауда» , – деп түйіндейді Бен Ходжис.

Украина халқының бостандық жолындағы қорғану соғысы оның әскерлерінің моральдық рухының күшті екенін айғақтады. Орыс әскерлерінің басым көпшілігі – ақша үшін жалданғандар, түрмеден босатылғандар, аз ұлттар өкілдері. Сондықтан бұл соғыста Ресей әскерінің моральдық-психологиялық рухы украиндықтардан төмен болғаны ақиқат. Украиндықтар біз өз жерімізді, бостандығымызды, мемлекеттілігімізді қорғаудамыз деген әділетті соғыс идеясында топтаса алды. Ресей армиясында мұндай отаншылдық мотивация болған жоқ.

Украина басшысы В.Зеленский Батыс пен АҚШ элитасын өз еліне көмекке келуге көндіре білді. Әлемнің 55 мемлекеті Австралия, Жапония, Оңтүстік Корея, Канада сынды дамыған елдер Украинаның сенімді одақтастарына айналды. ЕО-қа кіретін елдердің Венгрия мен Словакиядан басқасы Украинаның соғысын Еуропаның қауіпсіздігі үшін де жүргізіліп жатқан соғыс деп есептеп, Украина жыл сайын 40-45 млрд еуро көлемінде көмектерін төгуде. АҚШ-тың жасаған көмегі де ұшан-теңіз, шамамен, жылына 60 млрд доллардай. Тек Трамп билікке келгеннен кейін бұл көмек саябырсыды. Алайда кейінгі 2025 жылдың күзінен бастап Д.Трамп АҚШ-тың Украинаға беретін көмектерін қайта көбейте бастады.

4 жыл соғыста Украина кішкентай мемлекет алып империяға қарсы тұра алатындығын әбден дәлелдеді. Өркениетті адамзат Украинаның соғысын әлемдік демократияның әлемдік империялық диктатураға қарсы күресі деп бағалауда. Украинаны басып алмақ болған Ресей өзін үлкен дағдарысқа алып келді. Ол әлемдік бірінші санаттағы империялар тізімінен шығып қалды. Әрине, империя ретінде Ресей жоқ болып кетпейді. Империялардың күйреуі аса күрделі, қайшылықты ұзақ жүретін процесс екендігін әлем тарихы дәлелдеп келеді. Осы 4 жылдық соғыста Ресей өзінің әлем алдындағы абыройынан айырылып, әлемдік державалар қатарынан түсіп қалғандығы ақиқат. Бұлай болуы Ресей билігінің империялық саясатының стратегиялық қателігі екендігі де шындық.

Ресей билігінің терең дағдарысы оның ішкі ахуалының нашарлауына да тәуелді. Қазір Ресейдің 170-тей облыстары мен автономиялары дағдарысты бастан кешіруде. Олар өздерін-өздері асырай алмай отыр. Экономиканың әскери рельске көшірілуі әлеуметтік саланы әлсіретті. Соғыс шығындары, өтемақы, жаралы болғандарды сауықтыру – осының бәрі шығынды көбейтті. Сондай-ақ Украина дрондары шабуылдарынан күйреген мұнай, газ өңдеу орындарын қалыпқа келтіру шығындары Ресей экономикасын одан әрі тұралата түсуде. Осы ішкі әлеуметтік қайшылықтар Ресей саяси жүйесін шайқалтуға бастайтын тригер болады деп есептейді көп сарапшылар. Ресейдің ТМД халықтарын бағындырамын деген жоспары иллюзияға айналуда. Әлемдік технологиялық, интеллектуалдық, ақпараттық, экономикалық озық моделдерді қабылдай алмаған Ресей әлем нарығындағы шикізаттық ел ретінде қалып отыр. Бұл соғыс ЕО елдері мен НАТО ұйымына айтарлықтай ықпал жасады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін тыныш, бай-қуатты өмірге үйренген Еуропа халықтары өз өмірлеріне үлкен қауіп бар екендігін түсінді. Ол Ресей империясының авторитарлық жүйесінің қауіпті екендігін біле бастады. 55 мемлекет Украинаға көмек беруді және өз қарулы күштерін нығайтуды бастап кетті. Олар қорғанысқа Польшаның үлгісімен ЖІӨ 4-5 пайызын жұмсауды күн тәртібіне қойып отыр. Батыс бұл соғысты демократия мен автократия соғысы. Егер Украина жеңілсе, әлемдік демократияға үлкен соққы болады деп есептеуде. НАТО ұйымы күшті армияларды бір одаққа біріктіретін, Ресей агрессиясына тиімді тойтарыс беретін қуатты ұйымға қайтадан айналды. Осы уақытқа дейін бейтарап болып келген Финляндия мен Швеция НАТО-ға еніп, оның қуатын арттыра түсті. Батыс елдері Ресейден қорқу психологиясынан арыла бастады. Ресей билігі «Ресей ядролық держава осы қару бізді қорғаушы» деген постулатты қайта-қайта қайталап, Батысты қорқытумен болатын. Украинадағы соғыс бұл сөздердің басқа елдерге психологиялық қысым екендігін біле бастады. Себебі Ресей ядролық қару қолданса оған Батыс пен АҚШ әп-сәтте қайтарма жауап беретіндігіне әлемдік қауымдастықтың көзі жетті.

Украина бүткіл Батыс елдері үшін «Шығыстағы демократияны қорғау бастионына айналды». Бұл тұрғыда шындық, батылдық, әділет Украина жағында. Ресей отарлаушы, әділетсіз соғыс жүргізуші ретінде бағалануда. Украина президенті В.Зеленский дипломатиялық, қолбасшылық қызметтің үлгісіне айналды.

Қазақстан үшін Ресей-Украина соғысы аса құнды сабақ. Біріншіден, ХХІ ғасырдағы заманауи соғыс қалай жүреді, оның ерекшеліктері, стратегиясы мен тактикасы қалай болуы керек екендігін білдірді. Екіншіден, соғыс тағдыры тек майдан даласында ғана емес, елдің экономикалық қуаты мен қаржылық қорларына тәуелді екенін ұғындырды. Үшіншіден, соғыс алдында, соғыс барысында аса қайшылықты идеологиялық күрес, халықтың санасын улайтын насихат жүргізіледі. Демек ел осы ақпараттық соғысқа да дайын болуы керек. Төртіншіден, қазіргі соғыс бұрынғы соғыстан мүлдем өзгерек. Шешуші маңызға дрондар, ұшқышсыз ұшу аппараттары (БПЛА), түрлі соғыс роботтары (ЖИ басқаратын) ие болуда. Осы қаруды жете меңгерген армия өзінен әлдеқайда басым күшке тойтарыс бере алады. Бесіншіден, логистика – армияға азық-түлік, қару-жарақ, т.б. жеткізу және қоймалар қалыптастыру маңызды. Алтыншыдан, соғысқа қатысатын әскерлердің, офицерлердің әлеуметтік мотивациясының, отаншылдық рухының күшті болуы. Отан үшін жанпида дейтін азамат артындағы отбасына, әке-шешесіне үлкен әлеуметтік көмекке ие болатынына сенімді болса, батыл соғысатыны ақиқат. Жетіншіден, «кадрлар барлығын шешеді» деген парадигма баз баяғы күшінде. Қазақ армиясында Украина қолбасшылары Залужный, Сырский, Буданов, Малюк сияқты генералдар дайындалуы тағдырлық маңызға ие. Сегізіншіден, қазіргі соғыста қарсыластар энергетикалық қондырғыларға соққы беріп, халықты сусыз, жарықсыз, жылусыз қалдыруды көздейді. Сондықтан Қазақстан қуат көздерін қорғауға ерекше назар аударуы міндетті. Тоғызыншыдан, әскери дайындықты, әскери медицинаны дамыту, халықты соғыс жағдайындағы психологиялық ахуалды меңгеруге үйрету қажет. Оныншыдан, ішкі сепаратизм мен коллаборационизм құбылыстарына аяусыз тыйым салу өте маңызды. Мемлекетке қауіп төнсе, оның одақтастары болуы маңызды. Украинаны ЕО елдері мен АҚШ құтқарып қалғаны ақиқат. Солардың әр жылда 120 млрд долларға жуық қару-жарақ, дәрі-дәрмек, азық-түлік көмегімен ғана Украина 4 жылдай зор Ресейге төтеп беруде. Қазақстан болашақты ойлап, «ел басына күн туса» кім көмек беретінін нақты біліп, алдын ала келісімдер жүргізе беруі ләзім. Бұлай етуге ел ұстаған көпвекторлы сыртқы саясат абзал мүмкіндіктер бере алады.

Сайын Борбасов,

Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бас ғылыми қызметкері, с.ғ.д., профессор