«Десін дерті»: контент көлеңкесіндегі мәдениет пен өнер

 Бірақ кейде мәдени орындарға асыққан жастар өнерді көріп-байқап, түсінуден гөрі әлеуметтік желіге контент жасау үшін баратыны да жасырын емес. Жұрт «ақылды», «мәдениетті» десін, «интеллектуал ортаның өкіліне баласын» деген мақсатта барған жерінде шырт-шырт суретке түсіп, парақшаларына жүктеп жатады. Тіпті танымалдылыққа жетіп, көп оқырман жинаудың бір жолы да қазір осы сияқты. «Жұрт үшін» өмір сүретін қоғамның әуелден бар дертін жаһандану дәуірімен тұспа-тұс келген цифрлық құралдар мен әлеуметтік желілер тіпті асқындырып жіберді. Бұрын жұрт «бай десін» деген желеумен қалтасы көтермесе де, қымбат киім киіп, жаңа көлік мініп, той жасап, шетелге шығуға тыраштанатындар ендігіде «ақылды десін» деп, жаппай мәдени орындарға баратынды шығарды. Барып қоймайды, өз көргенін көпке жариялауға асығады, солай виртуалды әлемнің тұрғындарына мақтанып жатады. Әлдене жазып, жарияларда, не айтарда «жұлдызым жанып, елді аузыма қаратайын, мықты екен десін» деп әуел бастан көптің ығына жығыла түседі. Бұл дерт бүгін не кеше басталмағанға ұқсайды. Баяғыдан бар. Бұған Абайдың: «Екінші, мақтаншақ деген біреуі «демесін» демейді, «десін» дейді. Бай десін, батыр десін, қу десін, пысық десін, әрдайым не түрлі болса да, «десін» деп азаптанып жүріп, «демесінді» ұмытып кетеді» дегені сөзімізге анық дәлел. Қазақтың тіршілігінде «жұрт не дейді» деген сұрақ сөз емес, заңға айналғалы қашан? Ол заң кітапқа не тасқа қашалып жазылмаса да, әр тұлғаның санасына бала кезден мөр болып басылған. Бұл қорқыныштан туған тіршілік формасын біз «десін дерті» деп атаймыз. Бірақ бұл дерттің аты белгілі болғанмен, түп-төркініне үңілуге батылы жететіндер аз. «Жұрт десін» деген желеумен музей, театр сынды мәдени орындарға баратын, сол жақтан суретке түсіп, парақшасына жүктейтін, соны мақтан көретіндер көп. Бүгін біз сол құбылыстың тереңіне үңіліп көрдік. «Жас Алаш» қойған сауалдарға өнертанушы Назерке Шынарбек және мәдениеттанушылар Еламан Мұзафар мен Асылай Рамазан жауап берді.

Ж.А: Көштен қалмайын, жұрт әйтеуір «мәдениетті», «ақылды» десін деп қазір жастар театрға, музейге баруды сәнге айналдырып алды. Бұл бір жағынан дұрыс та сияқты. Бірақ жалпы мәдени орындарға бару адамның ішкі дүниесінің сұранысы болу керек емес пе деген сұрақ туады. Сіз қалай ойлайсыз?

Е.М: Иә, классикалық мәдениет теориясында музейлерге, театрларға және басқа да мәдени орындарға бару, негізі, адамның өзін байытуға және жеке өсуіне деген ішкі сұранысынан, яки эстетикалық қажеттілігінен туындауы керек. Өнер мен мәдениетті шынайы бағалау – адамның ақыл-ойын, эмоциясын және «ішкі жан дүниесін» тереңнен қозғайтын процесс. Мәдени орынға бару – ең алдымен ішкі рухани қажеттілік. Мысалы, Хосе Ортега-и-Гассет «Өнердің дегуманизациясы» еңбегінде өнердің мақсаты адамды «күнделікті тұрмыстан жоғары көтеру» дейді.

Қазақ қоғамында да дәстүрлі түрде өнер мен мәдениетке қызығушылық рухани қажеттіліктің көрінісі болды (жырауларды тыңдау, айтыс көру, киіз үйдегі қисса әңгіме, жыр-дастан тыңдау). Алайда бүгінгі жағдайда ішкі сұраныс пен сыртқы демонстрация қатар жүреді: кейде музейге шын қызығушылықпен барса, кейде тек «әлеуметтік нормаға сәйкесу үшін» немесе әлеуметтік қысымның ықпалымен де барады. Бұл жаңа құбылыс емес. Ресейлік музей директорларының бірі айтқандай, «қазіргі таңда музейге бару Людовик XV дәуіріндегі париктің көлеміндей сәнқойлық (понты)». Яғни мәдениетті қажеттілік емес, мәртебе көру, өзін презентациялаудың құралы ретінде пайдаланудың тарихи тамыры бар. Демек «мәдениетті болып көріну» талпынысы үнемі эстетикаға деген шынайы қызығушылықпен бәсекеге түседі.

Қазіргі социология да бұл пікірді қуаттайды. Пьер Бурдьёның мәдени капитал теориясы бойынша адамдар өнерді (әдебиет, классикалық музыка, сурет өнері және т.б.) жиі әлеуметтік мәртебе үшін тұтынады. Беделді көрмеге бару немесе атақты музейде селфи жариялау – адамның білімділігін немесе әлеуметтік дәрежесін көрсететін белгіге айналды. Осылайша, кейбіреулер үшін мәдени шараға бару ішкі қажеттіліктен гөрі қоғам талабына сай «мәдениетті» көріну амалымен байланысты. Мұндай «тұтыну» түрі соншалықты жаман емес. Қайтсе де, бәрібір адамдар мәдениетке тартылып жатыр.

Н.Ш: Мәдени орындарға бару, көру әр адамда әртүрлі сұраныс тудырады. Оның ар жағында мәдени капитал жинау қажеттігі де жатыр. Ал енді оның шынайы немесе айналасындағы адамдарға көрнекілік үшін баруы әр адамның өзіндік таңдауына байланысты. Мәдени капитал ұғымына адамның жинақтаған білімі, біліктілігі, дағдылары кіреді. Оның ішінде өнер мен мәдениеттегі жалпы білімнің, эрудицияның болуы белгілі бір рөл ойнайды. Бүгінгі таңда материалдық капитал мен көп адам үшін керек етілетін жоғары мамандандырылған білімнен бөлек эстетикалық түйсіктің, талғамның, орысша айтқанда «насмотренность» болуы да мен адамның әлеуметтенуіне үлкен артықшылықтар беретін дүниеге айналды. Бұндай ішкі ізденістер адамдардың мәдени орындарға көптеп баруына түрткі болады.

Ж.А: Бұл тенденцияның сонда себебі неде? Бүгін қоғамның талабы сондай болып тұр ма әлде бір кезінде отар болған ұлттың ішкі комплексінен туындайтын мәселе ме?

Е.М: Бұл мәдени трендтердің бірнеше себебі бар. Бүгінде «жан-жақты болу» дегенге мәдени сауатты болу да кіреді. Көпшілік театр мен музейге бармаса, өзін артта қалған сезінуі мүмкін. Мысалы, Қазақстан мен постсоветтік кеңістікте опера не балет премьерасына бару – «оқыған ортаға» жататыныңды білдіретін белгі. Қоғамдық ағымнан қалыс қалу қорқынышы жастарды «мәдениетті ортаға «қосылуға» итермелейді. Зерттеулерге сәйкес, миллениалдар (немесе Gen Ү), шартты түрде 1981–1996 жылдар аралығында туған адамдар, барған шаралары жайлы ең көп бөлісетін буын.

Кейде отарлық кезеңнен қалған «мәдени кемшілік сезімі» байқалады. Қазақ қоғамында да кеңес дәуірінде қалыптасқан еуропалық үлгілерге еліктеу бар. «Өркениетті қоғамда біз де мәдениетті халықпыз» деген ой ішкі компенсация формасы болуы мүмкін. Бірақ мұндай үрдіс тек постколониялық елдерде емес, бүкіл әлемде бар. Қысқасы, негізгі қозғаушы күш – қоғамдық қысым мен мәртебе іздеу, ал отарлық өткен шақ бұл құбылысты тек күшейтетін қосымша фактор ғана.

Н.Ш: Қаншалықты тенденция деп атауға болатынын білмеймін. Сондай-ақ бұны тікелей отарланған ұлттың ішкі комплексімен ғана байланыстыру қате секілді. Ең алдымен бұл жалпы адам баласына тән қарапайым сұлулыққа деген құштарлықтың да белгісі. Әр адамның сұлулыққа тамсануы, соған өзіндік ұмтылуы болады. Музей, театр, галереяларды аралау да бастапқы эстетикалық қажеттіліктен де тууы әбден мүмкін. Дегенмен бұндай әрекеттердің қоғамдық алғышарттарын да әрине ескеру керек. Әлеуметтану ғылымдарында «хабитус» атты француз социологі, философы Пьер Бурдье енгізген ұғым бар. Хабитус (габитус) дегеніміз – белгілі бір индивидтің өзінің қалыптасқан әлеуметтік ортасында жинақтаған тәжірибелері, құндылықтары мен талғамдарының оның әрекеттеріне, ойлауына, таңдауына әсер ететін тұрақты бейімділіктер жүйесі. Бұл саналы емес, бейсаналы түрде болатын әрекеттер, сондай-ақ адамның шыққан әлеуметтік табына орай хабитусы да әртүрлі болады. Бір қызығы, автор осы ұғымды адамдардың музейге барған кездегі мінез-құлқымен салыстырып өтеді. Орта және жоғары тап өкілдері бала кезінен кітап оқу, театрға бару, музейді аралау дағдыларын қалыптастырған болуы мүмкін. Ал мұндай тәжірибесі жоқ адамдар үшін музей – «жат», тіпті түсініксіз орта болуы мүмкін. Оған жалпы білімнен гөрі адамның музейде өзін-өзі қалай ұстауы, қанша сағат жүруі, барлығы кіреді. Біздің ата-аналарымыздың буыны басым көпшілігі ауылдан шыққандықтан бізде музей, театр аралау мәдениеті салыстырмалы түрде, әрине, кейінірек қалыптасты. Бұл жағынан өзіме театр мен кино музейден алда келе жатқан сияқты. Бірақ өзім Астанадағы Ұлттық музейде істеп жүргенімде музейге де адамдар бұрынғыдан жиі келетінін байқадым. Бұл қалай болса да жақсы үрдіс деп санаймын. Себебі музей мен галереялардағы басты кейіпкер – әрқашан да музейге келушілер деп санаймын.

А.Р: Негізі өте қызық тақырып екен. Иә, бұл тенденцияға бірнеше себеп бар. Ең әуелі бүгін сіз бен біз қолданатын әлеуметтік медианың әсерін айтқанымыз жөн болатын шығар. Әдетте блогерлер өзінің «интеллектуал» имиджін қалыптастыру үшін музей мен театр сынды мәдени орындарға барып, сол жақтан пост-стористер жүктеп жатады. Оған қызыққан мың-миллион оқырманның санасында да бейсаналы түрде «мен де баруым керек», «маған да қызық» деген ой туады. Ал мұндай ой неден туады десек, оған да жауап табамыз. Менің ойымша, қазақ қоғамы ұзақ уақыт отарлық жағдайда өмір сүргені рас. Бұл ұлттың өзіндік мәдени моделін әлсіретіп, «мәдениеттілік» пен «өркениеттілік» ұғымдарын көбіне еуропалық өлшеммен бағалауға итермеледі. Соның салдарынан біз әлі күнге дейін «мәдениетті болу» дегенді «басқалар сияқты болу», «оларға ұқсау», «артта қалмау» деп түсінетін тұстарымыз бар. Бұл, сіз айтпақшы, кейде жасырын комплекстің көрінісі деп түсінсек те болады. Оның үстіне, қазір халықтың мәдени кеңістігі тым аз. Қазір, шыны керек, халықтың мәдени ортасы той-томалақтан аспай тұр. Қазіргі жастарға рухани бағдар беретін тұрақты үлгі жетіспейді. Сол бос орынды әлеуметтік сән, трендтер толтырып отыр. Біз музей мәдениеті, театр мәдениеті сынды дүниелерді енді қабылдап жатырмыз. Ал бастапқыда мұндай тенденциялардың орын алуы заңды да. Кейін іріктеліп, өнерді шын түсінетін жанашыр көрермен қалады деп сенемін. Яғни бұл тенденцияның артында тек қана «қазіргі қоғам талабы» тұр деп айту аз, ал тек «отарлық кешеннің салдары» деу де жеткіліксіз. Бұл екеуі бір-бірімен астасып жатыр. Әлеуметтік медиа дәуіріндегі трендке бейімделу мен тарихи отарлық кешеннен туындайтын «мәдениетті болып көрінуге ұмтылу» қатар келіп, дәл осы құбылысты тудырып отыр деп ойлаймын. Ал ең күрделісі – бұл процестің сырттай қарағанда жаман емес боп көрінуі шығар. Өйткені жастар театрға барады, музейге барады. Бірақ ішкі сұраныссыз жасалған мәдени тәжірибе уақыт өте таяздыққа апарып соғады.

Ж.А: Оның үстіне әлеуметтік желінің дамуы бұл тенденцияны одан әрі ушықтырып жіберген сияқты. Бұрын мәдени орынға барып, одан алған әсерді іштей қорыту маңызды болса, қазір оны тезірек жариялау маңыздырақ боп кеткен сияқты. Осы туралы тарқатып айтсаңыз. Мәселен, музейге бара қалсаң, сәнді киініп, қасына бір-бір фотограф жалдаған қыз-жігіттер көп кездеседі.

Е.М: Мәдениетті «көрсету үшін тұтыну» бұрыннан бар болса, әлеуметтік желі оны бірнеше есе күшейтті. Қазір мәдени шарадан алған әсерді жарияламасаң, ол шарада болмаған сияқты сезіну бар. Бұрын музейге камера алып кіру сирек болатын. Ал қазір экспонаттың қасында селфи жасау сувенир алумен тең қалыпты тәжірибеге айналды. Музей селфиі енді өнерді тамашалау емес, «тәжірибені құжаттап, оны онлайн бөлісу» амалы болып кетті. Адам енді «өнерді тамашалаушы» ғана емес, «өзі тамашалап тұрған бейнені қойылымға айналдырушы» актор. #MuseumSelfieDay сияқты трендтер бүкіл әлемде миллиондаған қаралым жинап, мәдениеттің «қойылымдық» сипатын күшейтті.

Н.Ш: Музей залдары қазір көптеген жастар үшін ең алдымен фотозона болып кеткені рас. Галереялардың фонында әйелдер киімінің дүкендеріне жарнама бейнелер түсірілетінін де жиі байқауға болады. Бұл жерде өнер тұтынушы үшін өнер болмай, дизайнға айналады. Яғни сол фотосурет, бейнебаянды ұтымды, әдемі ететін құрал. Музейде, мәселен, театрмен салыстырғанда классикалық, т.б. дресс-код болуы тиіс деген айтылған, не айтылмаған қағида жоқ. Сол себепті музейде жүргенде адамның киіміне қарап та оның туындыларды қарап қоймай, өзі де арнайы суретке түсуге келгенін де байқайсың.

Оның, әрине, бір жағынан еш айыбы жоқ. Жастар әсіресе бейнелеу өнер залдарында көптеп суретке түседі. Бұл бір жағынан оларға пинтересттен не басқа медиалардан көрген еуропа музейлерінде жүргендей әсер сыйлайды. Өнер тарихымен жеткілікті түрде қызығатын немесе кәсіби мамандар болмаса бұндай әуестенудің артында, әрине, ең алдымен эстетизация жатыр. Сондай-ақ мен осы мекенде болдым деген әлеуметтік желілердегі валидация. Бұрын өзін ел алдында көрсету тәжірибесі тек өнер адамдарына тән еді, ал қазіргі заманда қарапайым адамдар да өзін тұрақты елдің бақылауына салып қойды. Әрқайсысы суретші, перформанс әртіс, ал инстаграмы өзінің жеке галереясына айналды.

А.Р: Иә, музейге бара қалсақ, фотоаппараттың жарығын қолдануға болмайтынын үнемі ескертіп жатады. Себебі картиналардағы бояулардың түсі өңіп кетуі мүмкін. Соған қарамастан, әдемі «луктарын» көрсетуді мақсат қылған, суретке түсуге асыққан қыз-жігіттер көп. Жалпы мойындау керек, әлеуметтік желінің асқынуы адамдардың мәдени тәжірибесін тұтыну форматын түбегейлі өзгерткені рас. Бұрын театрға, музейге, концертке бару, ең алдымен, адамның өзінің ішкі дүниесін байытуға бағытталған қадам болатын. Онда өнерді көру, оны жүрекпен қабылдау, содан кейін іштей ой қорыту маңызды еді. Ал қазір мәдени тәжірибенің өзі емес, сол тәжірибенің әлеуметтік желідегі репрезентациясы бірінші орынға шығып кетті. Яғни жастар үшін театрға бару қойылымнан алған әсерін ой елегінен өткізу емес, «билеттің суретін жүктеу» немесе «сәнді жерде селфи жасау» тәжірибесіне айналып барады. Әлеуметтік желі бұл үдерісті ушықтырған себебі қазіргі кезде адам өз өмірін «қоғамдық сахнада» ойнап жатқан актер сияқты сезінеді. Әр сәтін көрсетуге, әр тәжірибесін жария етуге құштар. Өнермен сырласу жеке ішкі әлемнің ісі, ал оны «көрсету» қоғамға ойнаған рөл. Осы екі өлшемнің арасы алшақтап бара жатыр. Содан өнердің адамды өзгертуге қабілетті терең ықпалы әлсіреп, оның орнына «инстаграмдық» көрініс қана қалады. Дегенмен бұл құбылысты тек жағымсыз деп бағалау біржақты болар еді. Бір жағынан әлеуметтік желі мәдени орындарға баруды жастар үшін тартымды етті. Олар мәдениеттің есігін ашуға ұмтылды, өздерін сол кеңістікте көруге тырысты. Бірақ мәселе сол алғашқы қадамда тоқтап қалмауында. Ал егер жастар сол сәтті әлеуметтік желіде жариялап қана қоймай, соның артынан ішкі ой түйіп, пікір жазып, талдау жасаса, онда бұл құбылыс мәдениет үшін пайдалы арнаға бұрылуы мүмкін.

Ж.А: Осы орайда мұндай көзбояушылық өнер мен көрермен арасындағы табиғи байланысты әлсіретіп жібермей ме? Мұндай жалған ұстанымдар өнердің қоғамдық салмағына кері әсерін тигізуі мүмкін бе?

Е.М: Мұражайдағы селфи мәдениеті өнер мен көрермен арасындағы табиғи байланысты әлсірету қаупі бар. Өнер туындысын жан-жүрекпен қабылдаудың орнына, ол тек «фонға айналады». Зерттеушілер әлеуметтік желі өнерді үстірт тұтынуға итермелеп, оны «мәдени құнсыздануға» әкелуі мүмкін деп жазады.

Дегенмен оптимистер мұны алармистік құбылыс деп санамайды, мұның да оң жағы бар, осы арқылы музейлерге келушілер саны артады деген тұжырым бар. Егер, мәдени орындар жаңа заманауи талаптарға, нарыққа икемделе білсе, мәдениетке кем дегенде қызығушылығы бар мұхлистарды белсенді мәдениетті «тұтынушыларға», эстетикалық талғамы бар адамдарға айналдыруға үлкен потенциал бар.

Осы тұста ұрпақаралық ерекшеліктерге де тоқтала кеткен жөн. Eventbrite порталының зерттеуіне сәйкес, миллениалдардың 78%-ы заттан гөрі тәжірибеге, яғни бір нәрсені жасап көруге, ақшаны көбірек жұмсайды және оны әлеуметтік желіде белсенді бөліседі. Бұл – тәжірибенің жеке құндылығы емес, көпшілік алдындағы көрінісі маңыздырақ болып бара жатқанын дәлелдейді.

Ал Z және Alpha ұрпақтары мәдениетті жаңа форматта – интерактивті көрмелер, иммерсивті шоулар, TikTok-тағы жобалар ретінде күтеді. Дәстүрлі театр немесе музей оларға тым ресми әрі «ескі» көрінуі мүмкін. Әрине, бұл жерде заңды дилемма туындайды. Қоғамның талғамына қарай икемделіп, бәрін қарапайым, жеңіл етуге бет бұрамыз ба? Әлде сол қоғамның талғамын өсіруге тырысу керек пе? Шекспир айтқандай, «That is the question». Басты сұрақ – осы.

Әлемдік тәжірибеде музейлер бейімделіп жатыр. Мысалы, АҚШ-тағы музейлер арасында жүргізілген зерттеулерге сәйкес, олардың 87%-ы Instagram немесе TikTok-та белсенді. 74%-ы арнайы жастарға арналған кешкі бағдарламалар ұйымдастырады. Қытайдағы ең үлкен интерактивті театрдың қойылымын әлеуметтік желіден көрген шығарсыздар. Қазақстанда да жаңа буынға лайық креативті кеңістіктер пайда болуда. Бірақ музейлер мен театрларда бейімделу аз. Бұл үрдіс «мәдени құлдырау» емес, қайта мәдениеттің жаңа формаға ауысуы деп қабылдау керек. Бастысы – талғам деңгейін құлдыратпау.

Қорытындылай келе, мәдени орындарға бару – адамның ішкі сұранысы болуы тиіс. Бірақ қазір ол көбіне мәртебе көрсету мен әлеуметтік қысымға тәуелді екендігін айттық. «Көзбояушылық» мәдениеттің қоғамдық салмағын әлсіретуі мүмкін, бірақ сонымен бірге жастарды тартудың жаңа жолдарын да ашады. Дәстүрлі мәдени институттар жастардың талаптарына бейімделмесе, өзектілігін жоғалтады. Ортега-и-Гассеттің «Көпшіліктің көтерілісі» еңбегінде айтылғандай, мәдениет – еңбекті, ойлануды қажет етеді. Бұл принципті жоғалтпау – бүгінгі басты міндет.

Н.Ш: Адамдар мұндай көзбояушылықты өздігінен әдейі жасап алған жоқ. Ол да қоғам және ондағы жүйе қалыптастырған конструкттардың бірі. Оның үстіне қазіргі цифровизация мен өнер туындыларының репродукция түрінде таралуы көрермен мен өнер арасындағы табиғи байланысты өткен ғасырда алшақтатып жіберген болатын. Бұл туралы кезінде неміс философы Вальтер Беньямин жазып кеткен болатын. Біз бәріміз Мона Лиза туындысы қандай екенін елестете аламыз. Ал оны Луврға барып көрген, әрине, бөлек тәжірибе. Бұл кезде «мен да Винчиді өз көзіммен көре алдым» деген қуаныш қана емес, басқа адамдарға бағытталған «мен бұл жерде болдым» деген мақтаныш та қатар болатыны анық және адамның әлеуметтік статусына үлкен артықшылық береді. Қаншама атақты өнер туындыларын визуалды түрде интернеттен көріп шығу мүмкіндігі болғандықтан, адамдар үшін картинаның өзімен тереңдей танысу тәжірибесі емес, оны музейдің өзіне барып көру және сондай мүмкіндікке ие екендігін көрсету әлдеқайда маңыздырақ саналатын болды. Визуалды ақпараттың қолжетімді болуынан өнер туындысымен танысу адам үшін перформативті актке айналды. Оның жалған не ақиқат болуын әр адамның өз ішкі түйсігі шешеді деп ойлаймын.

А.Р: Өнердің күші көрерменмен табиғи, шынайы байланысында жатыр. Бұл байланыс адамның ішкі дүниесін қозғамаса, өнердің қоғамдық миссиясы да әлсірейді. Ал көзбояушылық пен жалған ұстанымдар осы табиғи байланыстың тамырына балта шабуы әбден мүмкін. Өйткені көрермен өнерге «көңіл тереңдету үшін» емес, «өзін көрсету үшін» барғанда, өнер өзінің басты функциясынан айырылады. Ол адамды өзгертуге, ойландыруға емес, тек сыртқы фонға айналады. Бұл – өнердің қадірін төмендететін қауіпті құбылыс.

Егер театр залында отырған адам сахнадағы трагедияны жүрегімен сезінудің орнына қойылымның арасында суретке түсіріп, TikTok-қа жариялауды ойласа, егер музейге келген адам өнер туындысына үңілудің орнына камераға қалай әдемі көрінуді бірінші орынға қойса, онда өнер мен көрермен арасындағы табиғи сұхбат үзілді деген сөз. Мұндай жағдайда өнер қоғам үшін рухани құндылық емес, сәннің бір элементіне айналады. Ол кезде өнердің қоғамдық салмағы әлсірейді, ойды қозғап, жүректі оятудың орнына, әлеуметтік желіде тұтынуға арналған тауарға айналып шыға келеді.

Дайындаған

Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ