«Десін дерті» немесе виртуалды витрина

 Немесе «ақылды десін» деп жастар жаппай театрға барады, «ақылды» адамдардың қаптаған кітаптарын алып оқиды, «ақылды» сөздер айтады. Бірдеңе жазарда, не айтарда «жұлдызым жанып, елді аузыма қаратайын, мықты екен десін» деп әуел бастан көптің ығына жығыла түседі. Бұл дерт бүгін не кеше басталмағанға ұқсайды. Баяғыдан бар. Бұған Абайдың: «Екінші, мақтаншақ деген біреуі «демесін» демейді, «десін» дейді. Бай десін, батыр десін, қу десін, пысық десін, әрдайым не түрлі болса да, «десін» деп азаптанып жүріп, «демесінді» ұмытып кетеді» дегені сөзімізге анық дәлел. Қазақтың тіршілігінде «жұрт не дейді?» деген сұрақ – сөз емес, заңға айналғалы қашан. Ол заң кітапқа не тасқа қашалып жазылмаса да, әр тұлғаның санасына бала кезден мөр болып басылған. Ол – көзқарас, көзқарастан бұрын — көзқарастан қорқу. Бұл қорқыныштан туған тіршілік формасын біз «десін дерті» деп атаймыз. Бірақ бұл дерттің аты белгілі болғанмен, түп-төркініне үңілуге батылы жететіндер аз. Себебі бұл дерт – тек сана ауруы емес, ол – тұтас ұрпақ пен ұжымға тән жара. 

Қазақ жаратылысынан шексіз еркіндіктің иесі десек те, оның тіршілігі «болмайды», «жараспайды», «ұят» деген ұғымдармен шегенделіп тұрғандай. Бұл шекараны ешкім нақтылап бермейді, бірақ оның қайда басталып, қайда аяқталатынын бәрі «сезеді». Бұл – тыйымнан тіккен тор. Ол тордың иесі – ел, жұрт, қоғам. Бірақ бұл қоғам ешқашан нақты емес – ол бұлдыр. Әке ме? Ағайын ба? Қарсы үйдің келіні ме? Әлде ешкім емес пе? Белгісіз. «Десін» деген дауыстың иесі жоқ. Бірақ сол дауыс бәрінен қатты естіледі. Оны ешкім айтпаған, бірақ бәрі соған құлақ түреді. Бұл – фантомдық қысым. Жаһандану дәуірімен тұспа-тұс келген цифрлық құралдар мен әлеуметтік желілердің дамуы бұл дертті тіпті асқындырып жібергенге ұқсайды. Бұрын «жұрт десін» деп өмір сүрген жұрт ендігіде виртуалды әлемнің тұрғындарына мақтануға көшті. Ешкім «ақылды болайын», «қайырымды болайын», «адал болайын» демейді, «сондай боп көрінейін» дейді. «Десіннің» түрмесіне түскендер «болудан» гөрі «көрінуге» қызмет етіп жүргені өкінішті-ақ. Бүгін «Жас Алаш» «десін» дерті, оның себебі мен салдары жөнінде дөңгелек үстел ұйымдастырды. Дөңгелек үстелге тарихшы Елдес Орда, философ Ақмарал Қаржауқызы және психолог Назгүл Жанболатқызы қатысты.

Ж.А: Бүгін біз сүріп жатқан қоғамда өзгенің пікіріне тәуелді болу деген дерт бар. Біз кейде жұрт «бай десін», «ақылды» десін, «көңілді, ашық» десін деп өмір сүретін секілдіміз. Кейде көп адам өзіне құлақ аспай, жұрттың сөзі үшін өмір сүріп жүрген сияқты сезіледі. Бұл дерттің себебі неде? Бұның қандай да бір психологиялық әлде тарихи-әлеуметтік себептері бар ма?

Е.О: Сұрағыңызда өте өзекті әрі терең философиялық-гуманитарлық мәселе көтеріліп отыр. Сіз қойып отырған сұраққа жүйелі жауап беру үшін оны бірнеше қырынан қарастырғанды жөн көрдім. Бірінші кезекте бұл тарихи-әлеуметтік себептен гөрі пәлсапалық, атап айтқанда, экзистенциалық проблеманың әсері деуге болады. Бәлкім, байқап жүрген шығарсыз, әдетте адамдар өзіндегі болмысты айналасы арқылы танып, өзінің «кім» екенін өзгелердің «көзімен» көруге һәм бағамдауға тырысады. Бұл құбылыс ішкі тепе-теңдіктің жоғалғанының бейнесі. Яғни адамның ішкі «мені» мен сыртқы әлемнің күткен «бейнесі» арасындағы алшақтық өскен сайын, адам өз болмысынан алыстай бастайды. Яғни өзінің ішкі дауысын естімей, сыртқы дауыстарға ғана құлақ асқан кезде біртіндеп өмірінің мағынасы мен бағытын жоғалтып, тек жұрттың көзқарасы арқылы өмір сүруді әдетке айналдырады.

Көп жағдайда бұл құбылыс қоғамдағы ұжымдық сананың үстемдігімен де байланысты. Кеңестік кезеңде тұлғаның еркіндігі шектеулі болды. Ол кезеңде азаматтық позиция, ерекше ой, дара бастамалар күмәнмен қаралып, есесіне, «бәріміз бірге» дейтін жасанды идеологиялық ұран үстемдік етті. Тіпті бұл үдеріс бірнеше буын арқылы адамның ішкі еркіндігіне сызат түсірді. Тәуелсіздік алғалы бері біз еркін қоғам құруға бет алдық, алайда өткеннің инерциясы мен жаңа дәуірдің нарықтық құндылықтары теңдей соғылысып, нәтижесінде брендке, статусқа, әлеуметтік желідегі образға «тәуелділіктер» пайда болды. Кейбір адамдар шынайы өмірдегі нақтылық пен визуалды әлемді шатастыра бастады. Яғни адамның шынайы болмысынан гөрі, сыртқы жылтырақ бейнесі көбірек маңызды. Бұл шын мәнісінде дерттің бір түрі.

А.Қ: Шындығында, терең ішімізде бәріміз де басқалардың бізді мойындағанын шын қалаймыз. Бізді «көрсе» екен, «мықтысың», «жарайсың» десе екен дейміз. Анамыз бен әкеміз мақтаныш тұтса екен, әріптестеріміз «мәссаған, мынау қалай көтеріліп кеткен!» дегенін іштей қалап тұрамыз.

Бір жағынан, түбінде бұл дерт немесе надандық та емес, бұл – адамның табиғатындағы нәрсе. Тек адамның сауаттылығы мен ішкі мәдениеті ғана бұл болмысымызды тежей алады. Алғашқы қауымдық тіршілікте «көзге түсу» қауіпсіздікті қамтамасыз ететін. Сені ешкім қуып жібермейді, жабылып тапқан еттен өз үлесіңе ие боласың. Сені мойындаса, аман қаласың. Одан бері сан заман өтті, бірақ миымызда сол көне түйсік қалған. Әлеуметтің мойындауы арқылы біз «тайпамыздан» өз орнымызды тапқымыз, бір маңызға ие болғымыз келеді.

Ғылым тілінде бұл «мойындау қажеттілігі» немесе «әлеуметтік мақұлдау», кей кезде «демонстрациялық әрекет» немесе «нарциссизм» деп аталады. Мұның түбінде жай қорқыныш емес, әбден қалыптасқан көне бағдарлама жатыр. Бір кездері аман қалу үшін бізді ортамыз қабылдауы тиіс болды. Ал қазір соның «жаңғырығы» ретінде бізге лайктар, жұрттың мақтауы немесе көре алмауы керек. Мысалы, «арнайы» киім таңдағанда – оны кім таңдайды? Саяхаттап жүргенің туралы сторис жариялағанда — шын қуанышыңмен бөлісесің бе? Әлде «мені көріңдерші, жеттім осыған, қолымнан келді!» дегендей боласың ба? Бұл, бір жағы, әлсіздік те емес. Бұл — адам болмысының археологиясы. Бірақ әлбетте, мұны «бізге бұл тән екен» деп қоя салуға болмайды. Ішкі мәдениетті арттыру керек.

Н.Ж: Қазіргі қоғамда адамдардың «жұрт не дейді?» деген ішкі қысыммен өмір сүруі — терең психологиялық әрі әлеуметтік-мәдени дерттің көрінісі. Бұл құбылыстың тамыры бір ғана себепке тірелмейді; ол адамның ішкі болмысынан бастап, тарихи сана мен заманауи медиа ықпалына дейінгі түрлі деңгейлерде қалыптасады. Адамның өз өмірін өзінен гөрі, басқалардың пікірімен өлшеуі психологияда экстернальды локус-контроль деп аталады. Яғни адам өзінің құндылығы мен өмірінің мәнін ішкі түйсікпен емес, сыртқы бағалаумен анықтайды. Бұл мінез-құлық көбінесе балалық шақтағы эмоционалдық қажеттіліктердің қанағаттанбауынан туындайды. Мысалы, бала тек жақсы оқығанда, тәртіпті болғанда ғана мақтауға ие болса, ол ересек өмірде де өзін жақсы көру үшін басқа біреудің мақұлдауына мұқтаж болып қалады. Мұндай адам өзін емес, өзгелердің көңілінен шығуды басты бағдар етеді. Бұдан бөлек, қазақ қоғамы бүгінге дейін ұжымдаса тіршілік ету негізінде қалыптасқан. Бұл дегеніміз — қоғамдық мәдениетте жеке адамның емес, отбасы, ру, қауымның пікірі маңызды болғанын білдіреді. Бұл — ғасырлар бойы қалыптасқан сана үлгісі. Мұндай ортада даралық пен ішкі еркіндік емес, қоғамға бейімделу маңызды болған. Ал кеңестік дәуір бұл ұжымдық сананы одан әрі нығайтты, ал тәуелсіздік алғаннан кейінгі капиталистік қоғам, керісінше, жеке табысты, байлықты, сұлулықты жаңа құндылық ретінде ұсынды. Осылайша, бүгінгі адам екі оттың ортасында қалды: бір жағынан — ата-баба санасынан қалған «жұрт не дейді?», екінші жағынан — заманауи медиа ұсынған «бәрі сәтті, әдемі, бай болуға тиіс» деген утопия. Әлеуметтік желілерде біреудің жетістігін көріп, «мен де сондай болуым керек» деген қысым күшейіп, адам шынайы болмысынан алыстай түседі. Бұл — философиялық тілмен айтқанда, алиенация, яғни өз табиғи болмысыңнан жаттану, өзіңе өгей болу. Осындай дерттің ішінде жүрген адам көбіне өмірінің бағытын жоғалтады, не үшін өмір сүріп жатқанын түсінбей, мазасыздық пен күйзеліске ұшырайды. Өз дауысын естімей, ішкі сезіміне құлақ аспай, жалған идеалдарға ұмтыла бастайды.

Ж. А: Сіздің ойыңызша, «десін дерті» ұғымы — қазақ қоғамына ғана тән феномен бе, әлде бұл әлемдік масштабта кездесетін әлеуметтік құбылыстың бүгінгі қоғамдағы ұлттық көрінісі ғана ма? «Десін» дертінің пайда болу себебі өз болмысы мен шешімінің жауапкершілігінен қашу емес пе?

Е.О: Иә, бір қарағанда, «жұрт не дейді?» дегенге тәуелділік тек қазақ қоғамына тән құбылыстай боп көрінеді. Өйткені біздің мәдениетімізде «елден ұят болады», «абырой сақта» деген ұғымдар күнделікті өмірдің моральдық негізіне айналып кеткен. Дегенмен бұл тек қазаққа тән феномен емес. Философиялық тұрғыдан қарасақ, жалпыадамзаттық құбылыс. Әр қоғамда, әр мәдениетте адам өз орнын қоғамдағы рөлі арқылы таниды және өзгелердің бағасына тәуелді болуға қашан да бейім болады. XX ғасырдағы экзистенциалист философтар (мысалы, Хайдеггер) жеке адамның қоғам алдындағы еркіндігі мен жауапкершілігін көтере алмау мәселесін терең зерттеген. Негізінде адам шынайы болмысын жоғалта бастаған кезде «басқалар қалай өмір сүреді, мен де солай өмір сүруім керек» деген жаңсақ түсінікте қалып қояды. Жалпы бұл құбылыс тек қазаққа емес, жаһанға тән жағдай. Әсіресе бүгінгідей цифрлық дәуірде бұл құбылыс өздігінен жаһандық деңгейге көтеріліп кетті. Бүгінгі таңда «жұрт не дейді?» деген сұрақ тек көршің немесе ағайының емес, әлеуметтік желідегі мыңдаған беймәлім адамдардың пікіріне тәуелді болу деген сөз. Instagram, TikTok, Facebook секілді платформаларда лайк пен пікірге тәуелділік тым ауыр. Тағы да қайталап айтамын, бұл тек Қазақстанда ғана емес, Батыс елдерінде де, тіпті АҚШ пен Еуропа жастары арасында да кең тараған психоәлеуметтік құбылыс. Дегенмен «десін дерті» қазақ қоғамында өзіндік «ерекшелікке» ие. Бізде ұжымшыл менталитет, рулық-туыстық жүйе, әлеуметтік бақылаудың күштілігі бұл құбылысты одан сайын үдете түседі. Мысалы, той жасау, баланың оқуы, киім киісі, сөйлеу мәнері бәрі де қоғамдық нормаға бейімделіп реттеледі. Яғни бізде бұл құбылыс тек психологиялық емес, әлеуметтік-мәдени міндет ретінде де көрініс тауып отыр.

А.Б: Әлбетте, тек қазақ қоғамына тән емес, барлық қоғамдарға тән. Мишель Фуко билік дегеніміз — төбемізден төнетін ғана емес, әрқайсымыздың ішімізді «жаншып» өтетін нәрсе деген екен. Бәріміз билікті, мойындауды қалаймыз. Фрейд компенсациялауды, бірдеңенің орнын толтыруды қалаймыз дер еді. Маслоу «біз жай ғана қалау пирамидасының төртінші деңгейінде болуды қалаймыз» деп еді. Негізі «мойындалуға орынды талпыну қай жерден бітіп, қай жерден басқалардың пікіріне тәуелділік басталады?» деген сұрақ маңызды секілді. Егер бірдеңені шынымен жасағың кеп емес, «жұрттың бәрі «ойпырм-ай!» десін» деп істесең, сен өз өміріңе ие емессің! Оған басқалар ие, сен басқалардың пікірінің құлысың, өзгелердің сенен күтетіні шегінен аса алмайсың. Бұл мәселенің парадоксы: шын мойындалуға ол үшін өмір сүрмеген кезде ғана жетесің. Адамдар мұны сезеді, әрі сонда ғана сені шын мойындап, құрметтейді.

Н.Ж: Бұл — жаһандық сипатқа ие, бірақ әр қоғамда өз тарихи, мәдени, әлеуметтік контекстінде көрініс табатын әмбебап әлеуметтік феномен. Адамзат баласы ежелден әлеуметтік мақұлдауға, танылуға және қауым тарапынан қабылдануға ұмтылып келген. Бұл — адам психикасының терең деңгейінде жатқан қажеттілік, себебі тіршілік ету мен өзін қауіпсіз сезіну үшін топқа тиесілі болу маңызды болған. Алайда осы базалық қажеттілік мәдени-әлеуметтік контексте түрлі формада көрініс табады. Қазақ қоғамындағы «десін дерті» — осы әмбебап ұмтылыстың ұжымдық мәдениетпен ұштасқан ұлттық формасы. Ұзақ уақыт бойы ауыл, ру, қауым аясында өмір сүріп, даралықтан гөрі ортақтықты бірінші орынға қойған қазақы ортада адамның абыройы жеке жетістікпен емес, сыртқы бедел мен қоғамдық мақұлдаумен өлшенген. Бұл ұжымдық сана әсіресе отбасылық міндеттер мен той мәдениетінде айқын көрінеді: адам өзінің емес, көпшіліктің үмітіне сай әрекет етуге тырысады, осылайша әлеуметтік бейімделу өз болмысын жасырудың алғышартына айналады. Дәл осы жерде Жан-Поль Сартрдың экзистенциалистік философиясы өзекті бола түседі. Сартр адам болмысын таңдаудан тұратын, толық еркіндікке ие, бірақ сол таңдаудың жауапкершілігін де толық арқалайтын тіршілік иесі деп қарастырады. Оның ойынша, адам өзін-өзі «жасайды», алайда бұл процесс үнемі мазасыздықпен қатар жүреді, себебі еркіндік — ауыр жүк. Осы мазасыздықтан қашқан адам жауапкершіліктен де қашады. Жауапкершіліктен қашудың ең жеңіл жолы — өз таңдауының салдарын қоғамның, мәдениеттің, дәстүрдің, басқаның пікірімен ақтап алу. Яғни «мен осылай істедім, өйткені жұрт солай күтеді» деу — бұл өз болмысының шынайы авторы болудан жалтару. Демек, «десін» дерті Сартр сипаттаған жалған болмыс (mauvaise foi) ұғымымен тығыз байланысты.

Ж.А: Қалай десек те адам қоғамсыз, қоғам адамсыз жеке-дара тіршілік етпейтіні анық. Бәрібір қоғамдық сананың пікірі адам таңдауына ықпал етеді. Бірақ бүгінгі қоғамда адам баласы мен оның шешімі қаншалықты өзіне тиесілі, ал қаншалықты «қауымның меншігі» деген ой туады. «Десін дерті» бар адам шынайы өмір сүріп жатыр дей аламыз ба? Сонда оның болмысы — өзінікі ме, әлде өзге таңып берген бағдар ма?

Е.О: Адам баласы қоғамнан тыс өмір сүре алмайтын әлеуметтік болмыс, алайда бұл оның өзіне тән даралығы болмауы керек деген сөз емес. Қоғам адамға белгілі бір нормалар мен рөлдерді ұсынса да, шынайы өмір сүру сол дайын үлгілерді көзсіз қабылдау емес, өзінің ішкі сенімі мен еркін таңдауына сай әрекет ету. Егер адам бар болмысын өзгелердің бағасына тәуелді етіп, «жұрт не дейді?» деген оймен өмір сүре берсе, ол көпке ұнайтын жасанды бейнені ғана сомдап жүр дегендік болады. Мұндай болмыс адамды түптің түбі өзін танудан ажыратып, түпсіз құрдымға жібереді. Сондықтан «десін дерті» шынайы өмір сүруге кедергі келтіретін рухани тәуелділіктің көрінісі, ал одан арылу немесе ішкі таңдау мен қалауды ояту адам еркіндігінің ең алғашқы баспалдағы болмақ.

А.Қ: Гегель мұны «мойындау үшін күрес» деп атайды. Ол адам «басқаның көзімен ғана адам бола алады» дейді. Біздің санамыз өзінің «кім екенін» түсіну үшін басқа санадағы «айнаны» қажет етеді. Мұнда үлкен философиялық сауал туындайды: себебі үнемі басқаның «айнасына» қарай берсең, сол айнадағы бейне болмаса, өзіңнің қандай екеніңді ажырата алмайсың. Ал адам үшін өзін идентификациялау, «мен кіммін» деген сұраққа жауап беру – аса маңызды. Көбіміз ішкі өз дауысымызды естімейміз, іштегі «басқалардың даусын» ғана естіп үйренгенбіз. Шындап келгенде, өз даусың деген нәрсенің өзі ата-анаңнан бастап, өміріңде жолыққан адамдардың үнінен құралады. Сартрдың «Тозақ деген – басқалар» деген сөзі де біздің сол басқалардың айнасына қаншалықты тәуелді екенімізді білдіреді. Біздің бақытты да, азапты да сезінуіміз басқалардың пікіріне көп байланысты. Сонда іштей саған көз сүзіп «кім» қарап отыр? Әлде ол сырттан қараған көздердің айнасы ғана ма? Кейде ажырату өте қиын...

Н.Ж: Мұндай өмір – тіршілік бар да, болмыс жоқ жағдай. Бұл — философиялық тұрғыдан аутентичность (шынайылық) ұғымының жоғалуы. Экзистенциалистер, соның ішінде Хайдеггер мен Сартр, осы шынайылыққа жетуді адамның ең басты міндеті деп санаған. Хайдеггердің айтуынша, das Man — яғни «бәрі қалай істесе, мен де солай істеймін» деген ойлау формасы — адамның өзін жаппай ортақтықтың ішіне ерітіп жіберуінен туындайтын бейсаналық күй. Мұндай адам өмір сүріп жатқандай көрінеді, бірақ оның өмірі — стандарт, оның таңдауы — үлгі, оның болмысы — басқаның бағдарламасы. Сондықтан «десін дертіне» шалдыққан адам өмір сүріп жатыр деп айтуға болмайды. Ол тек өмірдің көрінісінде өмір сүріп жатыр, бірақ шынайы мәнінде емес. Оның болмысы — өзінікі емес, өзге таңдаған бағдар, өзге күткен рөл, өзге қойған стандарт. Адам тек өз үнін тапқанда ғана тіріледі. Шынайы өмір – таңдау жасаумен, ол таңдау үшін жауапкершілік көтерумен басталады. Жауапкершіліктен қашқан адам еркін де емес, тірі де емес. Сондықтан адам қоғамсыз өмір сүре алмайтыны рас, бірақ қоғамның арасында жүріп, өз болмысынан адасу — одан да қауіпті.

Ж.А: Осы орайда ұлттық менталитет бұл дерттің өршуіне одан сайын ықпал еткен жоқ па деген сұрақ туады. Мәселен, «десіннің» артында «ұят болады» жатқан жоқ па? Оның үстіне, бүгінгі әлеуметтік желілердің дамуы бұл дертті асқындырып жіберген сияқты. Осы турасында сөз қозғасаңыз.

Е.О: Иә, өте орынды сұрақ қойып отырсыз. «Десін дерті» біздің қоғамда тек жеке психологиялық күй емес, ол ұлттық менталитетпен, әсіресе «ұят болады» деген ұғыммен тығыз байланысты. Қазақы дүниетанымда адам әрдайым қоғамның бір бөлшегі ретінде қарастырылып, оның іс-әрекеті тек жеке емес, бүкіл отбасы мен әулеттің абыройына әсер етеді деп есептелген. Мұндай ұжымшыл сананың түп-тамырында жауапкершілік, тәртіп, сыйластық сияқты құндылықтар жатқанымен, ол біржақты түсіндірілген жағдайда тұлғаның еркіндігін тұсап, «жұрт не дейді?» деген үрейге ұласады. Бұл «десін» дегеннің артында «ұят болады» деген ішкі цензураның жатқанын көрсетеді. Ал бүгінгі цифрлық дәуірде бұл құбылыс бұрынғыдан да күрделене түсті. Түрлі әлеуметтік желілер қоғамның бағасын мыңдаған, кейде миллиондаған адамның пікіріне айналдырып жіберді. Лайк саны мен пікір арқылы өлшенетін бедел адамның шынайы болмысын емес, сыртқы бейнесін маңызға айналдырып отыр. Осылайша ұлттық менталитеттегі ұят пен қазіргі жаһандық визуалды мәдениет бірігіп, «десін» синдромының ушығуына қосымша орта жасап отыр.

Бұл дерттен арылудың басты жолы – сана мен жауапкершілікті жеке деңгейде қайта тәрбиелеу, яғни әр адам өз болмысын тануға, ішкі дауысын естуге үйренуі керек. Жұрт сөзіне тәуелді болмау үшін адам өзінің төл құндылықтарын қалыптастырып, өмірлік шешімдерін сыртқы бағаға емес, ішкі сенім мен шынайы қажеттіліктерге сүйене отырып қабылдауы тиіс. Сонымен қатар қоғам да «ұят болады» деген біржақты қағидаларды емес, тұлғаның еркіндігі мен жауапкершілігін көбірек назарға алуы қажет.

А.Қ: Барлық заманның, әрі барлық мәдени ортаның өзінің әлеуметтік шындығы, контексті бар. Одан асып, оны бұзып шығу мүмкін емес. Оған бір жақты қарауға болмайды. Жақсы да, жаман да жағы бар, ол тарихи, мәдени қалыптасатын дүниелер. Біздің өміріміз әлеуметтік шындықтан тыс, виртуал әлемдегі шындыққа да айналды – біз түрлі өлшемдерде өмір сүреміз. Кейде «қай жердегі өмірім шынайы, өзіме жақын» деген сұраққа жауап беруде шатасамыз. Жұрттың алдындағы өмірім бе, әлеуметтік желідегі өмірім бе, күнделікті отбасыдағы, күйбең тіршіліктегі өмірім бе, телефондағы ойындағы өмірім бе, әлде сериал қарағанда сезінетін жай-күйдегі өмірім бе? Бәрі біте қайнасып, біздің «менімізді» құрап кетті. «Жұрттың баласы», «ұят болады» деген феномендер туралы қазір көп айтылып жүр – айтылғаны да жақсы, себебі біз көп нәрсені ой елегінен өткізіп, қайта бағасын беруіміз керек. Бұл тұрғыда көпшілікті сауаттылыққа, сыни ойлауға және мәдениетті, икемді, парасатты болуға шақырамын.

Н.Ж: Иә, «десін дертіне» келсек, оның тамырын жеке психология мен жаһандық мәдени ықпалдан ғана емес, ұлттық менталитет пен ақпараттық заманның ерекшеліктерінен де іздеу қажет. Бұл дерттің қазақ қоғамында тамыр жаюының өзіндік тарихи, мәдени, ментальдік алғышарттары бар, әрі бұл факторлар оны одан әрі тереңдетіп, кейде тіпті қалыпты нормаға айналдырып жіберген. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымы — ұжымдық сананы негіз еткен. Осы «ұят» пен «жұрт не дейді» түсінігі – бүгінгі «десін дертіне» жол ашқан менталдық негіз. Мұндай ортада адам өз болмысынан бұрын сыртқы күтімді ескеруге бейімделеді. Бүгінде бұл ұжымдық қысымға әлеуметтік желілердің ықпалы қосылды. Инстаграм, TikTok секілді платформалар адамның өзін көрсету емес, өзін көрсету формасын стандарттауға көшті. Жұрт тек бақытты сәттерін салып, тек әдемі образдарын ұсынады. Бұл — виртуалды витрина. Осы витринада «жұрт не дейді» бұрынғыдан да өткірлене түсті. Егер бұрын адам ауылдағы 50-100 адамның пікіріне тәуелді болса, қазір — мыңдаған бейтаныс көздің қарауына тап болған. Бейсаналы түрде адам өзі емес, жұрт ұнататын нұсқасын жасап, соған өзі де сеніп қалуы мүмкін. Бұл — цифрлық жалған болмыс. Ол адамның өзін тануына емес, одан алыстауына әкеледі. Мәселен, біреу шетелге демалуға шығады — өзгесі ұялады, «менде неге жоқ» деп өзін кем көреді. Біреу сымбатты денесін көрсетеді — өзгесі ұялады, жаттығу залына емес, өз тәніне қарсы шығады.

Дайындаған: Сәруар БАҚБЕРГЕН