Динара Әбілденова, мәдениеттанушы: Ақпараттық соғысқа төтеп берудің жолы – сыни ойлау

 Қазіргі ақпараттық тасқын заманында мәдениет бір-бірімен бітеқайнасып, араласып жатқан түрлі мәдениеттерге ешкім тосқауыл бола алмасы анық. Біздің қолымыздан келетіні – дәстүрдің озығын алып, тозығынан арылу, басқалардан қалып қоймай, дамудың даңғыл жолына түсу. Қазір қоғам жаһандану дәуірінде өте күрделі өзгерістерді бастан өткізуде. Жаһандану – адамзатпен бірге келе жатқан үрдіс. Жаһандану қоғамының бір ерекшелігі, барлық елдердің өмір салты, мәдениеті, ақпарат құралдарының ортақ бола бастауы. Өзекті болып тұрған ғаламдану құбылысын біржақты талдау мүмкін емес. Француз философы Жак Деррида: «Жаһандану бүгінгі әлемнің қайтаруға келмейтін заңды процесс» деген-ді. Сондықтан да бұл процесті асқан байыптылықпен терең зерделей отырып, оңды және теріс қырларын ашып алған жөн. Біз бүгін осы тақырып аясында мәдениеттанушы Динара Әбілденовамен сұхбаттастық.

– Динара ханым, жаһандану үдерісі ұлттық мәдениетімізге ықпал етіп жатқанын жоққа шығара алмаймыз. Мәдени майданның шебінде күл-талқан болып жеңілу де, жеңіске жету де халықтың таным-түсінік, қабілет-қарымына байланысты болса керек. Осы тұста қазақ мәдениеті, руханияты қарсы келген мәдени қақтығыстарда жұтылып кетпей, шыдас беруге қауқарлы ма деген сұрақ еріксіз ойға оралатыны анық. Әңгімемізді осы сұрақтан бастайықшы.

– Мен мәдениеттану ғылымынан бөлек, білімімді антропология саласында жалғастырдым. Антропология ғылымы жиырмасыншы ғасырдың басында пайда болған кезден бастап адам, қоғам, ұлт төңірегінде әрқилы зерттеулер жүргізіп келеді. Сол кездің өзінде зерттеушілер Амазониядағы тайпалардың жағдайын көріп, «бұл жандар өз болмысынан ажырап, мәдениетін жоғалтып бара жатыр» деп баға берген екен. Ал қазір біз жалпы әлемнен сол тайпалар секілді мәдениеті мейлінше таза, өзгеріске ұшырамаған этносты таба алмасымыз анық. Ал антрополог ғалымдар жиырмасыншы ғасырдың басында-ақ сол ұлттық болмыс пен жаһандану мәселесінде пікірлерді алға шығара бастады. Десек те, бүгінгі таңда қоғамдық сананың «жаһандану» терминін негативпен қабылдауы басым, кез келген ұлтта өз тамырымыздан ажырап қалу, тегімізді жоғалту мәселесіне байланысты үрей мен қорқыныш бары рас. Алайда осы орайда жаһандану процесі дәл кеше немесе бүгін пайда болған құбылыс емес, әлдеқайда ерте басталғанын және әу баста халықтардың бір-бірімен араласып, мәдениет алмасуынан туындағанын атап өткеніміз жөн. Қазіргі толассыз ақпараттар заманында жаһандану процесінің қарқыны жылдамдығын үдете бастады. Бұрын мәдениетті тасымалдаушы адамдар дін немесе сауда өкілдері болса, қазір әлемдегі шекаралардың ашықтығы, ақпараттық цифрландыру жаһандану процесіне үлкен ықпалын тигізіп жатыр. Сондықтан аталмыш процесті бұрыннан келе жатқан мәдениеттердің өзара алмасуы деп қабылдағанымыз дұрыс деп есептеймін.

– Ұлт пен ұлтты теңестіретін оның білімі, мәдениеті, ұлттық құндылығы десек, жаһандық құндылықтар мен ұлттық болмысты бір-біріне жұттырып алмай, қалай тең ұстауға болады?

– Тарихты парақтасақ, біздің басты шаруашылық көзіміз мал шаруашылығы болғанын, кейін уақыт өте келе отырықшылық өмір салтына ауысқанымызды байқауға болады. Отырықшылыққа ауысу бізді ұлт ретінде жойып жіберді дей алмаймыз. Мәдениетіміздің қай саласында да мал шаруашылығынан қалған әдет-ғұрып, түсініктер мен пайымды байқауға болады. Біз әлі күнге сол көшпелі мал шаруашылығы кезінде қалыптасқан заңдылықтарға бағынамыз. Мәдениет дегеніміздің өзі – әлеуметтік институттың зерттеу объектісі, яғни жазылмаған заңдар. Ал жазылмаған заңдар өте баяу өзгереді, бірнеше ұрпақтың ауысуын талап етеді. Біз оның қайдан шыққанын, әу баста пайда болған кездегі маңызын да білмеуіміз мүмкін, тек әр ұрпақ өзіне бейімдеп алады. Мысалы, бүгінгі таңда патриархалды қоғамның орнауы аң аулау, мал шаруашылығымен тікелей байланысты. Білектің күшін керек ететін қоғамда ерлердің ықпалы басым болды.

– Қоғамда ұлттық саясатқа қатысты басты екі көзқарас бар. Бірі – біртұтас ұлт қана болуы керек, елдің әр ұлтқа бөлінуін ынталандыратын Қазақстан халқы Ассамблеясының қажеті жоқ десе, екіншісі – әр ұлттың, этностың дамуына жеке мән беру қажет деп ой түйеді. Бұл мәселенің тоқтамы бар ма? Осы турасында сөз қозғасаңыз…

– Ассамблея қажет емес деп ойлаймын. Бізге қажеті – бұл қазақ болсын, басқа ұлт болсын, тіпті басқа елдің азаматын қоса алғанда тілі, мәдениеті өзге бола тұра адами құндылықтарымыз бір екенін дәріптеу. Абайдың сөзі осы жерде өте орынды: «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген. Тіпті антропологияның өзінде барлық мәдениеттерде адамдардың мәселесі бір деп айтады. Қоғамда «американдықтар» секілді «қазақстандықтар» ұғымын енгізу керек деп жиі атайды, десек те, ұлттық болмысты, адам бейсанасына ұлттық сананың әсерін жоққа шығара алмасымыз анық. Мәдениет те, дәстүр де үнемі өзгеріске ұшырап отыратын құбылыстар. Заманның көшіне қарай дамып отырғанда ғана өміршең болмақ.

– Нарықтық қатынаста өзіңнің ұлттық бірегейлігіңді сақтап қалудың қандай жолдары бар? Қазіргі таңда «Араб мәдениетін ислам деп ойлау да, еуропалық мәдениетті өркениет деп ойлайтын біркелкі қателік» (Мухсин Языжыоғлу) орын алуда, осыны ескермеген жастардың шет ел мәдениетіне жаппай еліктеуінің себебі неде? Салдары неге әкеліп соғуы мүмкін?

– Ғылымда бұл процеске тосқауыл болу керек деп біржақты пікір айтпайды, бар болғаны процестің қалай жүріп жатқанын зерттеп, бақылау ғана біздің құзырымыздағы әрекет. Әдетте, жастар мен жасөспірімдер тек уақытша ағымға еріп кетеді де, түбінде көзқарасын өзгертіп жатады. Бұл – қалыпты құбылыс. Мәдениеттануда жаһандану ұғымынан бөлек оған қарама-қайшы локализация және глокализация деген түсініктер бар. Локализация жаһандануға кері өз мәдениетіңе жақындай түсу құбылысы болса, глокализация жаһандық үдерісті өзіміздің мәдениетке бейімдеп алуы. Бізде осы екі құбылыс жүруде. Мысалы, танымал Coca-сolа сусынын қазақтар үшін ауыр тамақтан кейін, еттен кейін асқазанды қорыту үшін жақсы деген түсінік қалыптасқан. Бұл – глокализация. Жаһандық өнім күнделікті тұтыну сусынына айнала тұра өзіміздің қымыз, шұбат құдалықтарда ұсынылатын сусын ретінде қайта танымал бола бастады. Бұл дегеніміз – мәдениетіміз толықтай жаһандық мәдениет әсерінен жойылып кетеді дегенді білдірмейді. Егер осы глокализация процесі әрі қарай жүре берсе халық өзіне қажеттісін алып, керегін өзінің құндылығына сай бейімдеп алады. Исламизация немесе басқа мәдениеттердің ықпалы тек біздің елге ғана емес, күллі әлемге ықпалын жүргізіп отыр. Оның үстіне, қазіргі әлеуметтік желідегі контент әрқилы мәдениеттердің насихатын күллі әлемге бірдей таратады. Негізі қоғам өзін-өзі реттейді. Қазір қатарынан бірнеше трендтер қатар жүріп жатыр, діни еліктеу, батысқа, тек батыс мәдениеті ғана емес, кореялық мәдениетке де еліктеу басым. Бұндай еліктеудің жағымды жағы қазақ өзінің бірегейлігін іздеуге талпынуға алып келеді деп ойлаймын. Сөзіміздің басында айтып кеткеніміздей, локалдық пен глокалдық үдерістер етек алуда. Бір ғана мысал, киім арқылы өз бірегейлігіңе, болмысыңа оралуға, ұлттық ерекшелігіңді қайта жандандыруға деген талпыныс. Бұл ішкі қалауды бизнес өкілдері жақсы пайдаланып отыр. Қазақ айдентикасы бар деп өз тауарларын брендке айналдырып жатқанын байқаған боларсыз, бұған киімнен бөлек, тағам өнеркәсібі де мысал бола алады.

– Шынын айту керек, кеңестік жүйеде дүниеге келген буынға әлі де болса коммунистік идеология ыстық, ал кейінгі жастардың бір бөлігі жаппай исламдық, қалғаны батыстық құндылықтарға құмарта бастады. Идеологиялық алуандықтар, көзқарастар қайшылығы бізді бөлшектеуге жеткізбей ме? Біз «Мәңгілік ел» идеологиясын негізге алып, рухани жаңғыруға бет бұрдық деп жиі ұрандатамыз. Десек те, бүгінгі күні ұлттық идеологиямыздың ұстанымы қандай болғаны жөн?

– Ұлттық идеяны сөз жүзінде қабылдап, бағыт көрсететін мемлекет. Ал халық әрқашан осылай өз өмірін ғана сүріп келеді. Мүмкін, бүгіннің өзінде бізде бір идея бар шығар. Шығыс пен Батыстың ықпалын синтездеп, керегіңді алу арқылы өз жолыңды табарың анық. Бізге қажеті бір-бірімізді осы алуан түрлілікпен қабылдап үйренгеніміз жөн деп есептеймін. Төл мәдениетті ұстанатын, я болмаса наным-сеніміндегі өзгешелік – әр адамның өз таңдауы, сондықтан бәрімізге басқаға зиянымызды тигізбей, гуманистік принциптерге сүйенуді алға тартқанымыз жөн. Бұл жерде идеологияны мемлекет жүргізетіндіктен, билік өкілдері осы принциптердің ұстануын өз сөздері мен әрекеттерінен көрсетуден бастау керек. Соңғы орын алған Бишімбаевтың кейсі соған дәлел, ол тек әйелін өлтірген қарапайым еркек қана емес, алдымен сол бұрын қызметте болған билік өкілі.

Қазіргі таңда әлемде қаруланған соғыстан гөрі, ақпараттық соғыстың зардабы басым. Масс-медиа арқылы адам санасын оңай әрі еркін игеруге болады. Жат елдің мәдени соққысынан бөлек, ел ішінде де медиа арқылы жат құндылықты, бөтен мәдениетті жарнамалап жүргендер бар. Атап өткенімдей, ғылым бұған тосқауыл болады дей алмас едім. Бұған төтеп берудің бірден-бір жолы – сыни ойлай алу. Ақпарат, медиа жоғалмайды дегенді ескерсек, жастайымыздан қандай ақпарат тұтынып жатқанымызға мән беріп, қайсысына сенуге болады, болмайтынын үйрену маңызды. Бұл жүйелі түрде балабақша, мектептен бастау алатын қажетті машық.

– Мемлекеттің тұтастығы мен тұрақтылығын сақтауда мәдени-рухани мәселелер басты назарда болуы шарт. Сіздің ойыңызша, Қазақ елінің мәдени дамуында қандай бағытқа басымдық бергені жөн?

– Мәдениет, қоғам табиғи жолмен өзі үнемі өзгеріп, қажетіне қарай бейімделіп отырады десек, оған қолайлы жағдайды жасап отырса жеткілікті. Бұл мемлекет тарапынан халықтың ең басты қажеттіліктеріне жауап беруден басталады. Яғни әлеуметтік-экономикалық жағын реттеуге жағдай жасаса, рухани даму, мәдени өрлеу жағы да жақсы жаққа дами береді. Мәдени әртүрлілікті насихаттау, яғни діни сенім, тіл, салт-дәстүрді тең қабылдау маңызды. Әсіресе біздің ел үшін бірінен-бірі асатын мәдениет болады деген қате түсінік, барлығы тең, әрқайсысына бұл қоғамда орын бар екендігіне акцент жасалуы тиіс.

Сұхбаттасқан

Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ