Досаев Нью-Йоркке қарап бой түзейді

 Шынымен білмей ме, әлде әдейі істей ме, адам ақылына қонбайтын шешімдер қабылдап, жұрттың күлкісіне қалып жатады. Алматы әкімі Ерболат Досаевтың өткен аптадағы мәлімдемесі осы сөзімізге дәлел. 

Алматыда экология мен кептеліс үлкен проблема екенін бесіктегі балаға дейін біледі. Биікке шығып қарасаңыз, мегаполис аспанын қою түтін торлағанын бірден байқайсыз. Сол сияқты кептеліс те күнделікті күйбің тірліктің ажырамас бөлігіне айналған. Тұрғындар таң мен кеште бірнеше сағатын жол бойында жоғалтып жүр.

Досаев осы проблеманың бәріне ескі көліктер кінәлі деп санайды екен. 27 ақпан күні өткен Медеу ауданы тұрғындарымен кездесуде ол қала ауасын қалай тазартатынын айтты. Әкім ескі машиналардан қалаға кіргені үшін ақы алып, «бір оқпен екі қоян атқалы» отыр. Яғни қарапайым халық мінген машинаға тосқауыл қойып, экология мәселесін де, кептелісті де шешіп тастамақшы.

Әкімнің 2025-2027 жылдарға арналған бағдарламасы бар екен. Ол екі бөліктен тұрады. Біріншісі – қаладағы автотұрақ ақысын өсіру. Досаевтың айтуынша, тариф биыл шілдеден бастап қымбаттайды. Екіншісі – таза аймақтарды (Low-emission zone) белгілеп, онда кіргені үшін экологиялық стандартқа сай келмейтін көліктерден ақы алу. Бұл жоспар 2027 жылы жүзеге аспақ.

«Транспорт қаңқасының негізі 2026 жылдың аяғына қарай қалыптасады деп болжап отырмыз, алғашқы шектеу 2027 жылдан бастап күшіне енеді. Оны төлем арқылы енгіземіз. Яғни Алматыда тіркелген машина заманауи экологиялық стандартқа сай келмесе, белгілі бір аймаққа кіргені үшін, мысалы, Шығыс айналма жолымен жүргені үшін ақы төлейді», – деп нақтылады қала әкімі.

607 адамды бір автобусқа сыйдырған қала

Мегаполис басшысы автотұрақ ақысы жоғары болса, қалаға кіретін машина азаяды деп есептейді. Ол бұл тәжірибені мұхиттың арғы бетіндегі Нью-Йорктен көріпті. Оның айтуынша, тұрақ ақысы өскен соң Манхэттеннің жоғарғы және төменгі бөлігіндегі көлік қозғалысы 20 пайыз төмендеген. Яғни бұл шешім қала көшелерінде жүрген экологияға зиян автомобиль санын азайтады.

Досаев Нью-Йорк мұндай төлем енгізу үшін ұзақ жыл дайындалғанын өзі айтып отыр. Бірақ біздің әкімге АҚШ-тағы алып шаһардың шешім қабылдауға ұзақ дайындалғаны емес, ақылы тұрақты қымбаттатқаны ғана ұнапты. Нью-Йорк билігі сияқты ұзақ ойланып, уақыт құртпай, биыл жаздан бастап жүргізушілердің қалтасын қаға беруге дайын отыр. Қазақ шенділерінің шетелдік тәжірибеге сүйенгенде өздеріне қажет тұсын ғана алып, халыққа тиімді жерлеріне көз жұма қарайтыны бұрыннан бар жағдай. Досаев та сол үрдістен жаңылмаған екен.

Кептелісте қаңтарылып тұрған қалың көлік қала экологиясына зиян келтіретіні рас. Мамандардың есептеуінше, Алматыдағы автомобильдер кептелісте тұрғанда тәулігіне 500 тонна жанармай тұтынып тастайды екен. Яғни бұл жағдай ауаның тазалығына ғана емес, экономика мен адам денсаулығына кері әсерін тигізеді.

Егер осы проблеманы оңды жолмен шеше алса, мегаполистегі миллиондаған тұрғын Досаевты төбесіне көтеруге дайын. Бірақ ол ұзақты көздеген жүйелі шешім қабылдаудың орнына, әркімнен көрген, естіген тәжірибеге сүйенгелі отыр. Нью-Йоркке еліктегіш Досаев ол қаланың көлік қатынасы қалай дамығанын біле ме екен? Мысалы, Нью-Йорк тұрғындары жұмысқа барып-келу үшін автобус, метро және кемеге мінеді. Нью-Йорктің метро желісі әлемдегі ең ірі қатынас құралдарының бірі саналады. Ұзындығы – 1 355 шақырым, жалпы 425 станциясы бар.

Ал Алматыдағы метрополитеннің жалғыз желісі бар, станция саны да шектеулі. Ол бір көшенің бойымен жүретін тұрғындар үшін ғана қолайлы. Сондай-ақ, Досаев сеніп отырған қоғамдық көлік қызметі де мәз емес. Қалада күн сайын 2 468 автобус пен троллейбус жолға шығып, оларға күніне 1,5 миллион адам отырады. Біз қарапайым арифметикаға сүйеніп, 607 адамға бір автобустан келетінін есептедік. Бұл аз ба, көп пе, өзіңіз шамалай беріңіз.

Ендеше, бір даңғылдың бойындағы метро мен саны аз, сапасы төмен автобустарға сеніп, халықты машинадан түсіп, жаяу жүруге міндеттеуге Досаевтың моральдық қақы бар ма деген сұрақ туындайды.

Ескі көліктер Алматыға кіре алмай ма?

Досаевтың екінші үлкен бағдарламасы – ескі машиналарды экологиялық таза аумақтарға жібермеу. Билік ескі көлік мінген жұрт қаланың көрікті жерлеріне, таза аумағына бармасын, барса ақы төлесін деп отыр. Мұны қалай түсінеміз, бұл дискриминация емес пе?

Қала әкімі мұндай шектеудің электромобиль мен экологиялық таза көлік құралына қатысы жоқ екенін айтты. Бірақ экологиялық таза машинаны қалай анықтайтыны белгісіз. Шыққан жылына қарай ма, әлде «мұржадан» шығатын зиянды газ мөлшерін есептей ме? Қала билігі 2025 жылдан бастап автомобильдердің экологиялық ахуалына қарай экотаңба жапсыруды жоспарлап отыр. Мысалы, машинаның жағдайына қарай терезеге жасыл, сары немесе қызыл таңба жапсырылуы мүмкін. Жасыл белгісі бар көлік қалада шектеусіз жүреді, қызыл белгі таққан машинаға шектеу көп.

Бірақ автомобильге экотаңба қоюға кім жауапты болатыны тағы белгісіз. Машинаның зиянды газ мөлшерін тексеріп, экокласы бар стикер жапсыру жұмысын техбайқау бекеттері атқарады деген болжам бар. Бірақ техникалық тексеріс біздің елде қалай өтетінін жұрттың бәрі жақсы біледі. «Ақысын берсең, боқысын шығаратын» техбайқау орындарына жаңа табыс көзі табылғалы тұр деген сөз.

Алматыда ресми 635 мыңнан аса автомобиль тіркелген. Сондай-ақ күн сайын қалаға 400 мыңға жуық машина кіріп-шығады. Оның басым бөлігі ескі көлік екені анық. Қазақстандағы жалпы автомобильдің 49 пайызының зауыттан шыққанына 20 жылдан асқан, 21 пайызына 10 жыл толған. «Жасы» 3-тен аспаған жаңа көлік үлесі 6 пайыз ғана. Осы бойынша есептесек, Алматыда жүрген миллионға жуық машинаның 700 мыңы шыққанына кемі 10 жыл болған көне көліктер.

Ендеше, Досаев жаяу қалған 700 мың адамға қандай жағдай жасап бере алады? Күніне әр автобусқа 607 жолаушы мінетінін айттық. Машинасын тастаған жарты миллион адамды онсыз да аузы-мұрнынан шығып тұрған автобусқа мінгізе ме, әлде бір сызық бойымен ғана жүретін метроға отырғыза ма? Әлде бағасы күн санап шарықтап бара жатқан «отандық автомобильдерді» арзан бағада алуға көмектесе ме? Әлде араны апандай банктермен келісіп, тиімді автонесие бағдарламасын жасап бере ме? Біздің ойымызша, әкім мырзаның қолынан мұның бірі де келмейді. Демек Нью-Йорк арман күйі қала тұрғаны жөн.

Досаевта міндет көп

«Алматы маңында тұрып жатқаныма 30 жылдан асты. Автобуспен де, жеке машинамен де көп жүремін. Метроның келгені кеше ғана. Бірнеше жыл бұрын Абай даңғылы мен Гагарин көшесінің қиылысында жұмыс істедім. Ол кезде метро тиімді көрінетін. «Саяхатқа» келіп, жерасты жолымен жұмысқа тез жететін едім. Бірақ былтыр жұмыс орным әл-Фараби даңғылына жақын жерге көшті. Қазір мен үшін метроның пайдасы көк тиын. Қала шетінен тіке баратын автобус та жоқ. Амалсыз жеке машинаммен жүрмін. Көлігім ескі, егер қаланың жоғары бөлігімен жүргенім үшін ақы төле десе, жұмыс орныма дейін баратын автобус бөлуді немесе метро салып беруді сұраймын. «Ер болсаң, бопсаға шыда» деген, Досаев осының бірін істеп берсін, болмаса, менен қалай ақша сұрайды», – дейді Алматы облысының тұрғыны Е.Бекжан.

Ал урбанист Диас Маратұлы әкімдіктің түпкі идеясы дұрыс екенін айтады. Өйткені автомобильге бағытталған жүйені өзгертіп, тұрғындардың өмір сүруіне жайлы қала құрудың маңызы зор.

«Алматыдағы қоғамдық көлік жүйесінде проблема көп екені рас. Бірақ автобустар дайын емес деп қарап отыруға болмайды, адамдарды қоғамдық көлікпен жүруге шақыру керек. Бұл тұрғыда әкімдіктің ұстанымы дұрыс. Кез келген қаланың әкімдігі адамдарды жеке автомобильден түсіріп, автобусқа отырғызуды мақсат етеді. Өйткені қоғамдық көлік желісі даму үшін оны адамдар пайдалану керек.

Бірақ әкімдік көптен бері уәде беріп келе жатқан жұмыстар әлі шешілген жоқ. Трамвай жүйесі салынбады. Қазір қолданыстағы автобус жолақтарында да кемшілік көп, оны жеңіл автомобиль кіре алмайтындай етіп жасау керек еді. BRT желісі де оң нәтиже бермеді, оны көбейту жоспарланған, бірақ бұл бағыттағы жұмыс баяу жүріп жатыр», – дейді маман.

Досаев қоғамдық көлікті дамыту – жыл сайын жаңа автобус сатып алу деп ойлайтын сияқты. Былтыр желтоқсанда бір жылда 800 газбен жүретін автобус пен 260 электробус сатып алуға уәде берген. Бірақ тиімді бағыттарды белгілеп, қоғамдық көлік жолын жақсартпаса, жаңа автобус алғаннан пайда аз. Тар көше, тозған жол мен күннен-күнге күшейген кептеліс ең басты проблема екенін естен шығармау керек.

Кептелісті жеңіп, экологияны түзеу үшін қоғамдық көлік желісін жетілдіру керек. Метро, жүрдек трамвай және BRT ауадай қажет. Бірақ бұл жұмысқа Досаев сияқты бас-көзсіз кіріспей, зерттеп барып жұмыс істеген жөн. Дамыған елдердің тәжірибесіне сүйенген жақсы, бірақ олар тұрғындарды жеке машинадан түсіру үшін қандай жүйелі жұмыс істегеніне де қарау керек. Бірақ халықпен санаспайтын, президентке ғана есеп беретін Досаев сияқты әкімдер мұны жақын арада түсіне қойса...

Қуаныш Қаппас