Ерекше қажеттілігі бар балалардың құқығы ешкімнен кем емес

Осы орайда «білім жалпыға бірдей берілуі керек» деген ұстанымнан таймай, ерекше балалардың әлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау көрсетіп жүрген мамандар мен ұйымдар Түркістан облысында да жоқ емес. Бүгін біз инклюзивті білім беру мәселесі бойынша Түркістан облысы Білім беруді дамыту орталығының тәрбие және әлеуметтік психология кафедрасының арнайы және инклюзивті білім беру әдіскері Мәдина Мұсабаевамен сұхбат құрдық.

– Алдымен инклюзивті білім берудің бүгінгі қоғамдағы маңызы туралы тоқталып өтсеңіз. Білім барша адамға ортақ. Десек те, ерекше қажеттілігі бар балаларға білім беру үлкен жауапкершілікті, төзімді талап етері сөзсіз. Осы орайда, инклюзивті білім берудегі әдістер, жұмыс барысы мен қазіргі қоғамдағы міндеті туралы айтсаңыз.

– Инклюзивті білім беру бүгінгі қоғамда ерекше маңызға ие, себебі ол барлық балалардың, оның ішінде ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алу құқығын қамтамасыз етеді. Инклюзивті білім беру жүйесі балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оларды жалпы білім беру мекемелерінде оқытуды көздейді. Бұл процесс қоғамның адам құқықтарына деген құрметін, теңдік пен әділеттілікті насихаттайды. Инклюзивті білім берудің маңызы – ең алдымен, тең құқықты қамтамасыз ету. Яғни инклюзивті білім беру арқылы ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуға деген тең құқығын жүзеге асырамыз. Екіншіден, әлеуметтік инклюзия: балаларды бір ортаға біріктіріп, оларды қоғамның толыққанды мүшесі ретінде сезіндіреді. Тағы бір маңызы – түзету және дамытушылық қызмет пен инклюзивті білім беру арқылы қоғамда мейірімділік, төзімділік және түсіністік сияқты құндылықтар қалыптасады. Инклюзивті білім берудегі әдістер мен жұмыс барысына тоқталсақ, әрбір бала үшін оның қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне сәйкес арнайы индивидуалды жоспар құрылады. Сонымен қатар тьюторлық қолдау мен психологиялық-педагогикалық қолдау: балаларға жеке тьюторлар немесе педагогикалық ассистенттер, педагог-психологтар мен логопедтер көмектеседі. Бұдан бөлек, ерекше қажеттіліктері бар балаларға арнайы оқу құралдары, жабдықтар мен технологиялар пайдаланылады. Инклюзивті білім беру қоғамның барлық мүшелері үшін тең құқықтар мен мүмкіндіктердің негізі болып табылады. Ол балалардың дамуына, олардың қоғамда өз орнын табуына және болашақта өз әлеуетін толық іске асыруына мүмкіндік береді.

– Түркістан облысында ерекше қажеттілігі бар қанша бала инклюзивті білім алып жатыр? Балалармен жұмыс барысында басты мән беру керек факторлар, қолданылатын әдістер қандай? Балалармен жұмыс процесі туралы айтып берсеңіз?

– Қазіргі таңда Түркістан облысында ерекше білім беру қажеттілігі бар 9807 бала мектептерде инклюзивті білім алуда. Ал 3411 оқушы үйде оқиды. Ерекше қажеттіліктері бар балалармен жұмыс барысында басты мән беру керек факторлар бар. Мысалы, алдымен, әрбір баланың ерекше қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін анықтап, оларға сәйкес жеке оқыту жоспарын құру керек. Және балаларға білім беру барысында оларға психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік қолдау көрсету маңызды. Мектептер мен оқу орындарының физикалық және психологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуіміз шарт. Сонымен қатар балалардың ата-аналары мен отбасы мүшелерімен тығыз байланыс орнату – маңызды факторлардың бірі. Балалармен жұмыс процесінде баланың білім беру қажеттіліктерін анықтау үшін психологиялық-педагогикалық диагностика жүргіземіз. Сосын диагностика нәтижелеріне сүйене отырып, индивидуалды оқыту жоспарын (ИОЖ) әзірлеп аламыз. Оқыту процесінде ИОЖ-ға сәйкес оқыту процесін ұйымдастыру, сабақтарды жоспарлау және өткізу – негізгі әдіс. Бұдан бөлек, психолог, логопед, дефектолог және басқа да мамандардың қолдауын ұйымдастырып, ата-аналарды оқыту процесіне тарту, олармен тұрақты байланыс орнатамыз және кеңес береміз. Түркістан облысында да бұл әдістер мен процестер жүзеге асырылып, ерекше қажеттіліктері бар балаларға инклюзивті білім беруді қамтамасыз ету мақсатында жұмыстар жүргізілуде. Қоғам мен білім беру жүйесінің басты міндеті – әрбір балаға сапалы білім алу мүмкіндігін беру және олардың әлеуетін толық ашуға көмектесу.

– Қазір Түркістанда инклюзивті білім беруді жүзеге асыру, ерекше қажеттілігі бар балаларды жалпы білім беру үдерісіне толық қосу үшін жағдайлар жасау қалай жүзеге асырылуда?⁠

– Иә, біздің облыста инклюзивті білім беруді жүзеге асыру және ерекше қажеттіліктері бар балаларды жалпы білім беру үдерісіне толық қосу бағытында бірқатар шаралар жүзеге асырылуда. Мысалы, солардың кейбірін атап өтейін. Біріншіден, заңнамалық және нормативтік қолдау мақсатында Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытуға бағытталған заңдар мен нормативтік актілер қабылданған. Түркістан облысында бұл құжаттар негізінде арнайы бағдарламалар мен жоспарлар жүзеге асырылуда. Екіншіден, білім беру мекемелерінің бейімделуі. Яғни Түркістан облысындағы мектептерде инклюзивті білім беру сыныптары күн сайын көбейіп, ашылып жатқаны рас. Бұл сыныптар ерекше қажеттіліктері бар балаларды жалпы білім беру ортасына енгізуге бағытталған. Сонымен қатар ерекше қажеттіліктері бар балаларға қолжетімді орта құру үшін мектептер арнайы жабдықтармен, соның ішінде пандустар, лифтілер және басқа да арнайы құрылғылармен қамтамасыз етілуде. Педагогтар мен мұғалімдерге де инклюзивті білім беру саласында арнайы курстар мен тренингтер ұйымдастырылып, олардың біліктілігін арттыру шаралары қолға алынып жатыр. Қоғамдық сананы қалыптастыру мақсатында инклюзивті білім беруді насихаттайтын қоғамдық іс-шаралар, конференциялар мен форумдар жиі ұйымдастырылады. Бұл шаралар Түркістан облысында ерекше қажеттіліктері бар балаларды жалпы білім беру үдерісіне толық енгізу үшін жағдай жасауға бағытталған. Мұндай жұмыстардың нәтижесінде ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алу құқығы қамтамасыз етіліп, олардың қоғамға толыққанды интеграциялануына мүмкіндік беріледі.

– Соңғы уақытта бүкіл әлемде инклюзивті білім беруді дамыту өзекті мәселеге айналды. Егер біз балалардың сапалы білім алып, жан-жақты білім алуын қаласақ, олардың физикалық, психикалық, тағы басқа ерекшеліктеріне қарамастан білім алуға тең құқықтарын қамтамасыз етуіміз қажет. Бүгінгі қоғамдағы инклюзивті білім беру саласына маман ретінде көңіліңіз тола ма? Қандай қиындықтар жиі кездеседі?

– Инклюзивті білім беру саласына маман ретінде көңілім толатын аспектілер де, көңіл толмайтын қиындықтар да бар. Жалпы алғанда, инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы көптеген оң нәтижелерге қол жеткізгенімен, бұл салада әлі де шешуді қажет ететін мәселелер бар. Көңіл толатын аспектілер ретінде көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда, инклюзивті білім беруді қолдайтын заңдар мен нормативтік актілер қабылданғанын атап өтсем болады. Сонымен бірге қоғамда инклюзивті білім беру қажеттілігіне деген түсіністік пен қолдау артып келеді. Сәйкесінше, көптеген мектептер мен оқу орындары инклюзивті білім беру үшін қажетті инфрақұрылыммен жабдықталуда. Педагогтар мен мамандардың инклюзивті білім беру саласында біліктілігін арттыру курстары, тренингтері жиі ұйымдастырылып тұрады. Ерекше қажеттіліктері бар балаларға арналған арнайы бағдарламалар мен құрылғылардың қолжетімділігі артып келеді. Десек те, бұл барлығы жақсы дегенді білдірмейді. Қиындықтар мен шешімін талап ететін мәселелер де бар. Мысалы, бұл саладағы қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі көп жағдайда қолымызды байлайды. Инклюзивті білім беру үшін қажетті қаржылық қолдау барлық жерде жеткілікті емес. Бұл инфрақұрылымды жетілдіруге, арнайы мамандарды даярлауға және қажетті жабдықтарды сатып алуға кері әсерін тигізеді. Тағы бір мәселе – мамандардың жетіспеушілігі. Инклюзивті білім беру саласында жұмыс істейтін арнайы педагогтар, тьюторлар, логопедтер, дефектологтар және психологтар саны тек Түркістан облысында ғана емес, республика бойынша жеткіліксіз. Және кейбір мектептер мен оқу орындарында ерекше қажеттіліктері бар балаларға арналған арнайы жабдықтар мен құралдардың саны аз. Және ең үлкен мәселе – кейбір ата-аналар мен қоғам мүшелері инклюзивті білім беруді толық түсінбей, оған қарсы болып жатады. Бұл балалардың қоғамға интеграциялануына кедергі келтіреді. Себебі ерекше қажеттіліктері бар балалардың ата-аналарына қажетті ақпарат пен қолдау жеткіліксіз беріледі. Ата-аналармен тығыз жұмыс жасау арқылы олар балалардың оқу процесіне белсенді қатысуын қамтамасыз ету маңызды. Инклюзивті білім беру саласында белгілі бір жетістіктерге қол жеткізілгенімен әлі де көптеген қиындықтар бар. Ерекше қажеттіліктері бар балаларға тең құқықтар мен мүмкіндіктерді қамтамасыз ету үшін осы мәселелерді шешу қажет. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекеттік органдар, білім беру мекемелері, қоғамдық ұйымдар және ата-аналар бірлесе жұмыс істеуі маңызды. Қоғамдағы әрбір баланың сапалы білім алуына, олардың қабілеттерін толық ашуына жағдай жасау – баршамыздың ортақ міндетіміз.

– Өзіңіз білесіз, көп ата-аналар балаларының ерекшелігіне қарамастан олардың жалпыға бірдей мектептерде оқығанын қалайды. Сіздің тәжірибеңізде осындай мәселелермен келетін ата-аналар болды ма? Олармен қалай жұмыс жасайсыздар?

– Иә, көп ата-ана балаларының жалпыға бірдей мектептерде оқығанын, балаларының қоғамға толыққанды интеграциялануын, әлеуметтік дағдыларын дамытуды және сапалы білім алуды қалайды. Менің тәжірибемде осындай мәселелермен келетін ата-аналар болды және олармен жұмыс істеу барысында бірнеше маңызды қадамдарды ұстанамын. Ата-аналармен алғашқы кездесуде олардың балаларының ерекшеліктері мен қажеттіліктерін түсіну маңызды. Және ата-аналарға инклюзивті білім беру туралы толық ақпарат беріп, артықшылықтары мен мүмкіндіктері туралы айтамыз.

Менің тәжірибемде де ерекше қажеттіліктері бар баланың ата-анасы жалпы білім беретін мектепте оқытуды қалаған жағдай болды. Бұл жағдайда маман ретінде келесі шараларды жүзеге асырдым: Біріншіден, балаға диагностика жасадым. Психолог пен дефектологтың қатысуымен баланың оқу қажеттіліктері мен ерекшеліктері анықталды. Екіншіден, оқыту жоспары: ата-аналармен бірге баланың мүмкіндіктеріне сәйкес индивидуалды оқыту жоспары құрылды. Үшіншіден, педагогикалық қолдау: мектепте арнайы педагогикалық ассистент тағайындалып, балаға сабақ барысында қолдау көрсетті. Төртіншіден, ата-аналармен байланыс: Аптасына бір рет ата-аналармен кездесу ұйымдастырылып, баланың оқу процесі туралы ақпарат беріліп отырды. Бесіншіден, қосымша қызметтер: Балаға қосымша логопедиялық және психологиялық қолдау көрсетілді. Ата-аналармен жұмыс істеу барысында ең бастысы — олардың балаларының қажеттіліктерін түсініп, оларға қажетті қолдау көрсету. Бұл мақсатта ата-аналармен тығыз байланыс орнату, білім беру процесіне белсенді қатысуын қамтамасыз ету және барлық қажетті ресурстар мен қолдау шараларын ұсыну маңызды. Осылайша, балалардың жалпыға бірдей мектептерде сапалы білім алуына және қоғамға толыққанды интеграциялануына жағдай жасауға болады.

– Ерекше білім беру әдістемесін қажет ететін балалардың статистикасы жыл сайын жаңарып, өсіп келе жатыр. Десек те қай өңірде де осы бағдарлама аясында білім беретін сыныптар мен мектептер саусақпен санарлық қана. Олардың санын көбейту үшін не істеу керек?

– Ерекше қажеттіліктері бар балаларға арналған инклюзивті білім беру сыныптары мен мектептердің санын көбейту үшін кешенді шаралар қабылдау қажет. Мұнда бірнеше маңызды аспектілерді қарастыруға болады. Яғни құқықтық және нормативтік қолдау мақсатында инклюзивті білім беру туралы заңдар мен нормативтік актілерді жетілдіріп, оларды айқын және тиімді еткен жөн. Сонымен қатар ерекше қажеттіліктері бар балаларға арналған мемлекеттік бағдарламаларды дамыту және қолдау маңызды. Алдыңғы сөзімнің бірінде атап өткенімдей, инклюзивті білім беруге арналған мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді ұлғайтқан жөн. Әсіресе жеке және мемлекеттік мектептерге инклюзивті сыныптар ашу үшін гранттар мен субсидиялар бөліп, балаларға қолдау көрсету мақсатында қайырымдылық қорларын құру артық етпейді. Мектептерді ерекше қажеттіліктері бар балаларға бейімдеу үшін арнайы жабдықтармен және инфрақұрылыммен қамтамасыз етіп, ерекше қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істейтін арнайы педагогтарды, логопедтерді, дефектологтарды және психологтарды даярлауымыз керек. Сынып жетекшілері, дефектолог, педагог-психолог мамандары тарапынан ата-аналарға түсіндіру жұмыстарын жүйелі түрде жүргізуді басты назарға ұстағанымыз абзал. Бұл шаралар заңнамалық қолдау, қаржыландыруды ұлғайту, мектептерді жабдықтау, кадрларды даярлау, ата-аналар мен қоғамды ақпараттандыру, ынтымақтастықты дамыту және ғылыми-зерттеу мен мониторингті қамтуы тиіс. Осы шараларды жүзеге асыру арқылы инклюзивті білім беру жүйесінің дамуына және ерекше қажеттіліктері бар балалардың сапалы білім алуына қол жеткізуге болады.

С. Бақберген

Түркістан облысы