Ерлі-зайыпты Танашевтардың тағдыры

 Алайда жалпы қозғалыстың іс-әрекеті, шешімдері, жекелеген тұлғалардың ұйымдағы белсенді және бастамашылық қызметі, тағдыры мен ұрпақтары жайлы зерттеулер толықтай жасалған жоқ. Тарихшылар ішінара жекелеген Алаш қайраткерлерінің еңбегін, олардың тағдыр-тауқыметін және ұрпақтарының бастан кешкен оқиғаларын жазып жүр.

Тарихта әрбір кезең өзінің біртуар тұлғаларын тудыратыны анық. Елдің тағдыры аласапыранды дүрбелеңге түскен қиын кезеңде өмір сүріп, жұртының мұң-мұқтажын жоқтап, қоғамының мүддесіне сәйкес елге қызмет етіп, ұлты үшін, жері үшін жанын құрбан еткен арыстардың қатарында – Танашев Уәлитхан Шарафединұлы да бар.

Алаш қайраткері У.Шарафетдинұлы 1887 жылы Бөкей ордасы Екінші Теңіз жағалауы округінде дүниеге келген. Ол кіші ордаға ғана емес, Ресей империясына да атағы шыққан ХХ ғасырдың 20-шы жылдарына дейін аталған өңірдегі елді басқарған Танашевтар әулетінде туып өскен. Тумысы бөлек бала алдынмен Астрахань гимназиясын бітіріп, онан кейін 1912 жылы Қазан императорлық университетінің заң факультетін аяқтайды. Оқу біткесін Татарстанның бас қаласында адвокат болып қызметке орналасып, орыс, татар зиялыларымен жақын араласады. Бұл орта жас Танашевтың қоғамдағы әділетсіздікті анық саралай білетін, күрескер тұлғаға айналдырады.

У.Шарафетдинұлы алғаш рет саяси істерге араласуды 1917 жылы сәуірде Орынбор қаласында өткен Торғай облысы қазақтарының съезіне шақырылып, мәжіліс төралқасының құрамына енуден бастайды. Сонан кейін Ордада бөкейлік қазақтардың съезін ұйымдастыру мен өткізу шараларына тікелей атсалысады. Ол сол съездің төралқа төрағасы болып сайланып, 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен бірінші жалпықазақ съезінде Бүкілресейлік құрылтайға депутат ретінде қатысады.

Екінші жалпықазақ съезінде Алаш Орда үкіметі – Ұлт Кеңесінің құрамына еніп, Алаш Орда үкіметін құруға байланысты Қазақ автономиясының идеясы және Алаш партиясын құру туралы мәселе көтеріліп, партия бағдарламасын әзірлеуді заңгер делегаттар А.Тұрлыбаевқа, Ж.Досмұхамедовке, У.Танашевқа, М.Шоқайға тапсырылады және құжаттардың дайындалуына заңгер ретінде Уәлитхан тікелей атсалысады.

Сол жылы Мәскеуде өткен бүкілресейлік мұсылмандар съезіне қатысып, атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. 1918 жылдары Алаш Орда үкіметі атынан Сібірде құрылған Комуч, Сібір өкіметі, Уфа директориясы секілді түрлі бағыттағы билік құрылымдарымен келіссөз жүргізуге қатысып, Алаш қайраткері Ж.Досмұхамедовпен бірге Комучтің даярлық жұмыстарына қатысып, Уфа директориясының мәжілісінде сөз сөйлейді. Сондай-ақ Уәлитхан Шарафетдинұлы «Ойыл уалаяты» құрылымын таратып, Алаш Орданың Батыс бөлімшесін құруға саяси қадам жасап, соның бастамашысы болады.

1918 жылы 18 қарашада Омбы қаласындағы дирекция құлап, үкімет билігі Колчактің қолына өткен кезде Алаш Орда үкіметі жаңа үкіметпен келіссөз жүргізуге ниеттенеді. 1919 жылы 11 ақпанда өткен ведомствоаралық құрылым жөніндегі отырыста Әлихан Бөкейханов, Айдархан Тұрлыбаевтармен бірге Уәлитхан Танашев Колчак өкілдерімен келіссөзге барады.

1919 жылы Алаш Орда таратылып, Алаш қозғалысына қатынасқандарға кешірім жасалған соң, Уәлитхан Қазақ автономиясын ұйымдастыру жұмысы және республикалық мемлекеттік баспа бөлімдерін құру қызметімен айналысады. Орынборда қазақ әскери төңкерістік комитеті құрамында жұмыс істеп, Орталық атқару комитетінің мүшесі болады. 1920 жылы 25 қыркүйекте республикалық әділет халық комиссариатының орынбасары қызметіне тағайындалып, ел үшін аса маңызды бірнеше заң актілерінің қабылдануына ықпал жасайды.

Алашордалықтардың қазақтарға автономия беру туралы шартын Ленин мен Сталин бірқатар келіссөздерден кейін ғана қабылдайды.

1920 жылдың 26 тамызында Қазақ АКСР-нің құрылуымен Ресей империясының бодандығы тұсында ыдырап кеткен Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіре бастады. Қазақстанның шекарасы алғаш рет 1920-1925 жылдары Қазақ АКСР-і құрылған кезде межеленді.

Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіру қазақ халқының болашақ тарихи тағдыры үшін аса маңызды рөл атқарды. Сондықтан да бұл аса қиын да күрделі мәселені шешу үстінде Алаш қайраткерлері А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, А.Тұрлыбаев Ғ.Тәжібаев, М.Көкебаевтармен қатар Уәлитхан Танашев та ұлт мүддесі үшін, бар жан-тәнімен жұмыс істеді.

1920 жылы 17 тамызда Уәлитхан Танашев Әлімхан Ермековпен бірге Лениннің қабылдауында болып, қазақ автономиясын құру және оның аумақтық шекараларын анықтау мәселелері жөнінде талқылауға қатысқан.

Әлімхан Ермековтің «Мен Ленинмен неге сөз жарыстырдым» деген естелігінде 1920 жылғы 18 мамырдағы қаулы бойынша жаңадан құрылатын Қазақ автономиялы республикасының жалпы жағдайы және шекара мәселесі бойынша баяндама жасау үшін Мәскеуге жіберілгені, В.И.Лениннің төрағалығымен өткен комиссияның мәжілісінде Қазақстанның жағдайы жөнінде баяндамада Каспий теңізінің солтүстік жағалауын Астрахань облысынан алып, Қазақстан республикасының шекарасына қосу туралы ұсыныс жасағаны, бұл ұсынысқа жиналысқа қатысушылар қарсы шыққаны, В.И.Лениннің Теңіз жағалауында мекендейтін қазақ пен орыс ұлттарының сандық құрамы туралы сұрағына Астрахань губерниялық атқару комитеті төрағасы жауап беруден жалтарғысы келгені, алайда қарсыластарды нақты дәлелдерді келтіру негізінде, қазақтардың атамекені – Қазақ автономиялы республикасының қарамағына берілетін болып, көпшілік дауыспен қабылданудағы зор еңбегі айтылады ((Ж.Кейкін. Заманым, өзім, замандастарым, Алматы: «Жолдас және компания», 2003 ж. 137-138-б.). Ал жер бөлісу барысында осы істің басында болған Уәлитхан Танашевтың естелігінде: «Республика шекарасын белгілеуде досым Әлімхан Ермеков екеуміздің В.И.Лениннің бір күнде екі рет қабылдауында болып, Я.Свердловпен жаға жыртыса салғыласқанымыз есімде. Өзіміздікі деп жүрген көп жер өзбек бауырларға кетті. Орман-тоғайлы Омбы мен Орынбор, терістік арқа орыстарға өтті. Енді қалғаны Еділдің төменгі сағасы. Свердлов болса, Ордаңнан Гурьевке бір-ақ тарт деп жеңістік бермейді. Әлімхан екеуміз әр сүйем жерді дәлелдеп, қазақша қойылған жер атауларын тілге тиек етіп, Ноғайлы заманы жырауларының өлеңдерін оқып, дәлелдегенімізде Владимир Ильич Ленин «Олай болса мына жер қазақтікі» деп қызыл қарындашпен Қиғаш өзенін бойлай Каспийге төте шықты. Ал мен үшін осыған дейін Ресей территориясына кіріп келген Екінші Теңіз жағалауы округі – туған ауылымның Қазақстан құрамына мәңгілік енуі еді. Қуаныштан жүрегім жарылып кете жаздады. Екі көзім жасқа толы. «Ең болмаса, осының өзі!» мен шап беріп, Әлімханды құшақтай алдым» деуі, бүгінгі Қазақстан территориясының тұтастығын сақтап қалудағы азаматтардың ерекше еңбегінің жемісі.

Қазақ интеллигенциясы бұрын-сонды болмаған қарқынмен Алаштың қамын жеген игі бастамалар көтерді. Сол бір жанкешті жылдарда өлкедегі саяси жұмыстардың қызу ортасында жүріп, артына өшпес із, іргелі ой, сүбелі іс қалдырған ұлдардың бірі — Уəлитхан Танашев еді.

Уəлитхан Танашев 1920 жылы Қазақ автономиясын жариялайтын құрылтайға Бөкей Ордасынан өкіл болып қатынасады. Құрылтайда Қазақ автономиялы республикасының Орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланған.

1920 жылы 25 қыркүйекте ол республиканың Әділет халық комиссариатының орынбасары болып тағайындалып, 1922 жылы 9 қарашадан бастап ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты жанындағы ҚАСР өкілеттігі басшысының орынбасары, кейін федералдық комитетте жер мәселесі туралы жоғары бақылаудың ерекше алқасында қызмет атқарады. Ол Мәскеуде Қазақ өлкесінің Мәскеудегі өкілдігін басқарған Әлихан Ермековпен бірге жұмыс істейді.

1923 жылдан бастап Уәлитхан Танашевтың тағдыры тәлкекке ұшырайды. Оның зайыбы Хадиша Ямашева-Танашева қамауға алынады. Тұтқындалу себебі, оның немере ағасы, саясаткер, публицист, ұлттық автономияны жақтаушы Фуад Тоқтаровтың елден көшуі болуы мүмкін деп жорамалданады. Бұл тек туыстық емес, Уәлитхан мен Хадиша Фуадпен көзқарастардың ортақтығы мен бұрынғы қоғамдық қызметпен байланысы және де 1917 жылы Ф.Тоқтаров Қазан мұсылман комитетінің төрағасы, Уәлитхан сияқты, Құрылтай жиналысының мүшесі болған. Кейін Хадиша босатылып, ал 1923 жылы шілдеде Уәлихан Танашев барлық атқарған лауазымдардан босатылады, бұған «Танашев туралы» Халық Комиссарының кіші алқасының қаулысы дәлел бола алады. (Красовицкая Т.Ю. Ұлттық элиталар кеңестік мемлекеттіліктің әлеуметтік-мәдени құбылысы ретінде (1917-1923 жж. қазан): Құжаттар мен материалдар. — М.: ИРИ РАН, 2007).

Осы кезде Уәлитхан Танашев жұбайымен бірге Татарстанға Қазан қаласына көшеді. Уәлитхан Қазан қаласында Жоғарғы сотта адвокат болып жұмыс істейді, Татар АССР Халық Комиссариаты жанындағы қорғаушылар алқасының мүшесі болады. 1932 жылы жұбайы Хадиша қайтадан қамауға алынады. Алайда тұтқындау процесі мұнымен де тоқтамады.

Үлкен террор кезеңінде Уәлитхан Танашев және оның жұбайы Хадиша қуғын-сүргін толқынынан құтылмады. Хадиша 1937 жылы 28 шілдеде бұрынғы қоғамдық қызметі үшін тағы қамауға алынып, ол 1910 жылдары мұсылман құрылтайларына қатысып, Қазан қалалық думасының депутаты болғаны, әйелдердің құқықтары мен бостандықтары үшін күрескен «мұсылман әйелдер қоғамында болды» және «тыңшылық қызмет жасаған» деп айыпталып, 1939 жылы 20 сәуірде 8 жылға еңбекпен түзеу лагеріне жіберіледі (Биктимирова Т.А. Хадиша Ямашеваның ар-ұжданы бойынша. «Казань» журналы. – 2017. – 17 ақпан). Ал Уәлитхан Танашев 1937 жылы 15 қыркүйекте қамауға алынып, 1939 жылы 20 сәуірде сотталып, «ұлтшыл ұйымның мүшесі» болып айыпталып, 8 жылға еңбекпен түзеу лагеріне жіберіледі. Ерлі-зайыпты Уәлитхан мен Хадиша ол кезде 56 жаста болатын. Олар үкімді Коми АССР-дегі Ухтижим лагерінде өтейді.

Уәлитхан Танашев 1943 жылы сәуірде тұтқыннан мерзімінен бұрын босатылып, ал Хадиша 1945 жылы 19 қарашада босатылады. Осыдан кейін олар Татар АССР Зеленодольск қаласында тұрады. Уәлитхан Танашев өнеркәсіптік комбинатта заң кеңесшісі болып жұмыс істейді.

Ерлі-зайыпты Танашевтардың қиыншылықтары мұнымен аяқталмайды. 1949 жылы сол айыппен тағы тұтқындалып, 1955 жылға дейін Краснояр өлкесінің Абан ауданына жер аударылады. Жер аударылғаннан кейін бір жарым жылдан соң, 1950 жылы 29 қыркүйекте Хадиша Танашева қайтыс болады. 1950 жылдардың екінші жартысында Уәлитхан Танашев тұтқыннан босап, Қазан қаласына оралады.

Ерлі-зайыпты Танашевтарды Татар АКСР-нің Жоғарғы сот төралқасы 1957 жылы 7 ақпанда ақтайды. У.Танашев 1968 жылы 86 жасында қайтыс болған.

Сөзіміздің басында айтып өткендей, Бөкей Ордасы аумағына және Ресей империясына да белгілі Танашевтар әулеті Екінші Теңіз жағалауы округінде өмір сүрген атақты Түрке бидің, бергі атасы Бекпембет бидің Шолтыр және Танаш атты ұлдарынан өрбіген. Уәлитхан осы Танаштың немересі.

Танаштан – Жақып, Сейдеғали, Тыным, Ибрагим, Жүніс, Арыстанғали атты ұлдары, Ұрқия есімді қыз туған. Сейдеғалидан – Шарафетдин мен Мұқтар туған. Шарафетдиннен – Уәлитхан, Шиғап, Шәкір, Абсатар, Сабыр, Салық, Мират атты ұлдар мен Жанат, Гүлмай есімді қыздар туған.

Танаштың Ибрагим атты баласынан – Халима, Мағрипа, Құлтай, Мүбина, Мүслім, Өтеғали, Сүлеймен, Махмуд, Салих атты балалар дүниеге келген.

Өткен ХХ ғасыр түрлі сілкініс­терге толы болып, халқымыз үшін қасіретке толы зұлмат ғасырға айналғаны тарихтан белгілі. Отаршыл жүйеден бүкіл ұлт қасірет шегіп, «халық жаулары», «сатқындар мен шетел жансыздары», «ұлтшылдар», «әлеуметтік қауіпті элементтер» деген желеумен жаппай тұтқындауға ұласты.

Саяси қуғын қазақтың әрбір әулетіне өз салқынын тигізгені сияқты Танашевтар әулеті де Уәлитханнан бастап, 1928 жылдың 27 тамызындағы «Ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару туралы» декреті бойынша бай-кулак ретінде Құсайын Танашев тұрғылықты жерінен күштеп көшіріліп, репрессия зардабын кешсе, 1937 жылы әулеттің ұлдары Өтеғали Ибрагимұлы, Сабыр Шарафетдинұлы, Мүбина Ибрагимқызы Ниязова, Ниязов Ахмет (Мүбинаның жолдасы), т.б. аты аталған қаншама адамды «қауіпті элемент» қатарына қосып, сенімсіздік білдірілгеннің соңы саяси репрессияға ұласып, Алланың берген өлшеулі өмірінде қаншама жапа шегіп, тағдырлары күл-талқан болады.

Зұлматты жылдардағы жазықсыз айыпталғандардың әрқайсысының тағдыры жеке-жеке тарих...

Алаш қайраткері Уәлитхан Танашевтың ұлттық мүдде мен елдік мұратты жоғары қойып, қайраткер ретінде ұлттық санасының жоғары болғандығын, оның атқарған іс-қимылдарынан бүгінгі ұрпаққа алар тағылым мол.

XX ғасыр басында Алаш қайраткерлері халқының бостандығы үшін бастарын бәйгеге тігіп, тағдырына төнген қауіпке қарамай еңбек етті. Алайда атқарған ісі еленбей, қалтарыста қалған Алаш қайраткері У.Танашевтай азаматтың ұлт пен тарих алдындағы еңбектеріне мемлекеттік деңгейде зиялы қауым тарапынан лайықты баға берілетін, құрмет көрсетілетін мезгіл келгені ақиқат. Қазіргі кезде Ресейдің туысқан Татарстан жерінде мәңгілік тыныстаған ұлт жанашыры, ел үшін басын қауіпке тігіп, еліміздің шекарасын қорғап қалуға атсалысқан тұлға – қалтарыста төмпешік болып, елеусіз қалуда.

Қазақ халқының өзін-өзі билеуі құқығы үшін, ұлтының ғасырлар бойғы арманы – Тәуелсіздік үшін күрескен Алаш интеллигенциясының жарқын өкілі болған тұлғаның іздеусіз жатуы ұрпаққа сын. Тағдыры күрделі, жанын шүберекке түйіп жүріп, ел үшін қызмет еткен зиялымыздың туғанына биыл 140 жыл толады.

Осы мерейлі сәт қарсаңында Тәуелсіз Қазақстанның астанасында ең болмаса туған жері Атырау өңірінде Уәлитхан Танашевқа ескерткіш қойылып, сүйегі жатқан зираты жаңартылып, кесене тұрғызылса, аруағы риза болар еді және ол тәуелсіз елде ғана жүзеге асатын іс. Бұл шаралар оның ғибратты ғұмырын ұрпақ жадында сақталуы үшін де, қоғамда тарихи жадысы берік толысқан адал ұрпақ тәрбиелеу мақсатында да қызмет етері сөзсіз. Алаш туы ұлағатты ұрпақтың қолында екенінің дәлелі және елінің абзал ұлына көрсеткен құрметі болары даусыз.

Жамиға Таңатарова

Х.Досмұхамедов атындағы университеттің профессоры,

тарих ғылымдарының докторы

 Раиса Тастемирова

Атырау мемлекеттік облыстық архивінің қызметкері.