Ғалым Жүсіпбек, әлеуметтік теория зерттеушісі: Бейотар түсінік әртүрлі иерархияларды жоюға бағытталуы тиіс

Алайда біздің қоғамдық құндылықтарымыз, біз армандайтын әділ, демократиялы қоғам деген ұғымдар әлеуметтік ғылыммен байланысып жатыр. Біз бүгін белгілі әлеуметтік теория зерттеушісі Ғалым Жүсіпбекпен әлеуметтік ғылымның маңызы, кейбір әлеуметтік мәселелер туралы сұхбаттастық.

– Ғалым мырза, жақында Transparency International ұйымының 2024 жылға арналған есебі бойынша Қазақстан жемқорлық индексінде 5 саты жоғары көтеріліп, 180 елдің ішінде 88-орынға тұрақтады. Мұны кейбір депутаттар «жетістік» деп бағалады. Сіз бұған қалай қарайсыз, жалпы елдегі жемқорлықты қандай мәселелермен байланыстырар едіңіз?

– Негізі жемқорлықты бағалау, оны есептеу өзінше бөлек ғылым саласы, мен бұл саланың маманы емеспін. Бірақ әлеуметтік, қоғамдық ғылымды зерттеп жүргендіктен мұндай мәселелер бізді де толғандырады. Өйткені жемқорлық адам құқықтарына, демократияға қайшы. Сондай-ақ авторитарлы жүйені жемқорлық жайлайды. Әрине, бірлі-жарым бұған сай келмейтін жағдайлар болуы мүмкін. Мысалы, Сингапур, авторитарлық жүйе, бірақ жемқорлық жоқ. Алайда көптеген жағдайда авторитарлы жүйемен жемқорлық қатар жүреді. Ал сұрағыңызға келсек, мен бұл мәселеге позитивті қараймын. Себебі қазір билік, депутаттар бізде жемқорлық бар екенін айта бастады. Бұрын мүлде айтпайтын, көз жұма қарайтын. Демек бұны прогресс деп қабылдаған жөн. Әйтеуір аурудың бар екенін мойындады, ары қарай оны қалай емдейміз, қалай жазыламыз, оның тағы жолын қарау керек. Сондай-ақ бізде аса назар аудармайтын жайт бар. Әдетте бізде жемқорлықты парақорлық деп ұғады. Анығында, бұл тек қана парақорлық емес, оның басқа да қамтитын дүниелері бар. Мысалы, сіз жақын туысыңызды, сыныптасыңызды, көршіңізді жұмысқа алсаңыз, немесе әділетті сот шешіміне аралассаңыз, мұның бәрі коррупция. Бірақ бізде мұны адамгершілік деп ұғынады. Тіпті «мен мектеп директорымын, сөйте тұра қалай туысымды жұмысқа алмаймын» деп ойлайды. Демек бізде коррупция нормализацияға ұшыраған. Тіпті мен егер Н.Назарбаевтың орнында кез келген Қазақстан азаматы болса билікке келгендердің 70 пайызы ол жасаған қателіктерді қайталар еді деп ойлаймын. Өйткені сіз қалай өз қызыңызды, күйеу балаңызды «биліктен ары жүр, саясатқа араласпа» деп айта аласыз. Себебі бұл адамдарға қалыпты жағдай секілді сезіледі. Кіші Назарбаевтар мектепте, мемлекеттік мекемелерде жұмыс істеп жатыр. Әрине, 30 пайыз Сингапурдағыдай ықтималдық болуы мүмкін еді. Әуелі коррупцияны бағалау дегенде коррупция деп нені айтамыз, соны қоғамға жариялау керекпіз. Шынын айтқанда, бізде әлі қоғамда коррупцияның не екенін түсінбеу бар. Ал биліктің коррупция бар екенін мойындау – меніңше жақсылықтың нышаны.

– Халықаралық адам құқықтарын қорғайтын түрлі ұйымдар Қазақстанға қатысты әртүрлі сын айтады. Адам құқығының сақталмайтынын ескертеді. Бірақ біздің билік бұған көбінесе көз жұма қарайды немесе жоққа шығаруға тырысады, бұл туралы не айтасыз?

– Әң әуелі мынаны білуіміз қажет. Халықаралық ұйымдар, оның ішінде адам құқықтарымен айналысатын ұйымдар идеал емес. Әсіресе АҚШ-тағы соңғы сайлаудан кейін бұған көптеген адамдардың көзі жетті. Яғни идеал, сүттен ақ, судан таза Батыс деген ұғым жоқ. Біздің зерттеу саламызға ориентализм деген ұғым кіреді. Сұрағыңызға ұғынықты жауап беру үшін, алдымен осы ұғымды түсіндіре кетейін. Ориентализм – шартты түрде айтқанда, Батыстың (мен Батыс, Шығыс деп бөлуге де қарсымын) Шығысты жабайы, тұрпайы деп көрсету призмасы. Бұл 18-19 ғасырдан бастап ғылымға кіре бастады. Кейін 20 ғасырда оны таратуға тырысты, бірақ қалдығы әлі де бар. Кейде батыстық адам құқығын қорғайтын ұйымдардың қисық призмасы байқалады. Әрине, бұл бізде осыған қатысты проблема жоқ дегенді білдірмейді. Мысалы, араб елдеріндегі авторитарлық Батыстан сын естісе «бұлар ориенталистер, империалистер» деп күнәні соларға жаба салады. Қысқасы, Батыстың бұрынғы отарлаушы саясаты озбыр шығыс елдеріне «козырь» болып тұр. Кейде біздің билік те осыны айтады. Тіпті: «Сіздер өздеріңізге қарап алыңыздар, бұдан 50 жыл бұрын қалай болып едіңіздер» дейді. Бұл бізге Ресейден жұқты. Өрескел бұзылған адам құқықтарын атап, Ресейге Батыс сын айта бастаса: «Сендер де 100 жыл бұрын нәсілшілдік жасадыңдар ғой» дейді. Бізде де осындай тенденция байқалады. Әрине, бұл дұрыс емес. Шындықты мойындау керек. Мысалы, батыстың адам құқықтарын қорғайтын ұйымдарына өздерінің қисық призмасы туралы айтсаң, олар мойындайды, тіпті «бұған қатысты сіздердің дәлелдеріңіз болса мұны түзетейік» дейді. Бізде осы жағы кемшін. Ал халықаралық адам құқықтарын қорғайтын ұйымдардың Қазақстанға қарата айтқан пікірлеріне келсек, мұнда бірнеше ұйымның пікірін алып, сараптап қараған жөн. Бір ұйым әсіре сілтеп, қиыстау айтып тұрса оны да ескерген жөн. Сондай-ақ қалай десек те біздің қоғам бір орында қозғалмай тұрып қалған қоғам емес, бізде де даму бар. Бірақ кейде біздегі даму шетелдік адам құқықтары ұйымдарына жетпей қалады. Мысалы, соңғы 5-6 жылда бізде бала құқығына қатысты айтарлықтай ілгерілеу болды. Бірақ мұндай дамулар шетелдік құқық қорғау ұйымдарының назарынан тыс қалуы мүмкін. Әрине, бұл бізде бәрі жақсы дегенді білдірмейді. Ең дұрысы, сынды қабылдай білу қажет, сонымен қоса, дамуды да көре білу шарт. Қоғамдағы оң өзгерісті айту біздің де жігер-күшіміз бар екенін, біздің де әлемдегі құндылықтарды түсіне алатынымызды, біздің де өзгелерден кем емес екенімізді сезіну үшін маңызды. Негізі әлемдік саясатта, халықаралық қатынаста ең алғашқы демократиялық мемлекеттерді құрған халықтар – осы біз қоныстанған Орта Азия аймақтарының халықтары. Яғни Алашорда, Башқұрт автономиясы және Қоқан автономиясы. Бұлар ең алғаш рет өз азаматтарына құқықтық теңдік берді. Демократиялық сайлау, парламенттік республика жүйесі орнады, дін мемлекет ісіне араласпады. Экономикасы – әлеуметтік демократия, жер халықтың меншігінде болды. Яғни бізге адам құқығы, демократия деген ұғымдар жат емес, бұған қатысты бізде комплекс болмауы тиіс. Бұл өте маңызды. Біз қазір батыс аналитиктерімен пікірлескенде осы жағдайды айтамыз, сонда олар таңғалады. Себебі осыдан он жыл бұрын оларда ұстаз позициясы болды. «Келіңдер, сендерге демократияның не екенін үйретейік» дейтін. Ал қазір біз оларға «жоқ, бізге оны үйретпей-ақ қойыңдар, өйткені бізде ондай тәжірибе болды. Бірақ ол кезде сіздерде ондай тәжірибе болған жоқ. Сіздер кезінде нәсілшіл, отарлаушы болдыңдар» дейміз. Шынымен де, М.Шоқай Тбилисиде бірнеше ай сарылып, Парижге виза күткен. Себебі оны менсінбеген. Сөйтіп әзер дегенде Мұстафа виза алып Парижге барады, бірақ барғаннан соң да бірден диалогқа кірісіп кете алмайды. Көбісі оны менсінбейді. Көрдіңіз бе, бұл батыстың сол кездегі парадигмасы. Мұны айтып отырған себебім, бізде өзімізді кем сезіну психологиясы болмау қажет.

– Қаңтар оқиғасы десе ойыңызға не оралады, көз алдыңызға қандай картина елестетесіз?

– Менің көз алдыма «біз террорист емеспіз» деген плакат ұстаған топ халық және көк туымызды ұстаған азамат келеді. Әрі Қаңтар оқиғасын халықтың жүйелі түрде жасалып жатқан әділетсіздікке қарсы наразылығы деп түсінемін. Өйткені халықты суық күнде жаппай көшеге шығару үшін оған үлкен бір қозғаушы күш қажет. Көшеге шыққандарды «біреулер ақша беріп сатып алды» деп ойламаймын. Бұл – адам психологиясын түсінбеу және халықты менсінбеу. Алаңға шыққан адамдар авторитарлық жүйенің өздерін аямайтынын да білді, сөйте тұра оларды алаңға алып шыққан бір күш болды. Мен мұны былай тұжырымдаймын. Бұл адами қадір-қасиет ұғымымен тығыз қатысты. Әр адамда «мен адам баласымын, маған ішер ас, киер киім ғана керек емес, мені адам ретінде сыйлау керек» деген сезім болады. Бұл оның табиғатында, жаратылысында бар дүние. Менің ойымша, халықты көшеге алып шыққан күш «менің адами қадір-қасиетім аяққа тапталды» деген сезім. Себебі біздің байлығымыз талан-таражға түсті. Неліктен біз табиғат байлықтарға бай елде тұрамыз, бірақ әзер күн көреміз? Мұны біреулер «бұл күнкөріс қамы ғой» деуі мүмкін, анығында, күнкөріс қамы мен адами қадір-қасиет арасында тікелей байланыс бар. Мысалы, адам құқықтарымен айналысатын мамандар әлеуметтік, экономикалық құқықтардың қорғалуы тікелей адами қадір-қасиетке қатысы бар нәрселер екенін айтады. Бізде бұл ескерілмеді, әркім күнін қалай көрсе солай көрсін, адамдар айына жүз мың теңге таба ма, миллион теңге таба ма, тіпті жұмыссыз жүре ме, оны өзі білсін деді. Міне, бұл үлкен қателік. Мысалы, сізді біреу күштеп жұмысқа салып, бір ай істетіп, 80 мың теңге жалақы берсін дейік, адам бұған намыстанады. Адами қадір-қасиеттің бұзылуы дегеніміз міне – осы. Алайда мұны тұжырым ретінде түйсініп, пайымдап отырған адамдар сирек. Негізі адам баласы үшін ұғымдар аса маңызды. Бірақ біздің қоғамда адами қадір-қасиет, әділдік сияқты ұғымдар кейінге ысырылған, тіпті ұмытылып кеткен. Сондықтан Қаңтар дегенде менің көз алдыма адами қадір-қасиеті тапталған және соны қорғауға шыққан адамдар елестейді. Ал ондағы провокация бөлек анализді қажет ететін дүние. Себебі бұл тұрғыдан бізге көп нәрсе түсініксіз.

– Қазақ қоғамын Қаңтар оқиғасына дейін және кейін деп қарастырсақ, сіздің ойыңызша, біз не таптық, не жоғалттық?

– Қаңтардан бұрын көпшілігімізде «бұл билік мәңгілік, ештеңе өзгермейді» деген түсінік болған секілді, әуелі осы түсінік өзгерді. Сонымен қоса, Қаңтар Қазақстан қоғамындағы бөлінуді көрсетіп берді. Мұны мынадан байқауға болады. Мысалы, Алматы бай қала, әл-ауқаты жақсы адамдар Алматыда көптеп қоныстанған. Бірақ дәл осы бай, бардам қазақстандықтар Қаңтарда көшеге шығып, әділеттік талап еткен халықты әлі де түсінбеген сияқты. Яғни бір қоғамда, бір мемлекетте өмір сүретін адамдар бір-бірінің мұқтаждығын түсінбейді. Кейбір адамдардың провокациялық жағын көбірек айтатыны байқалады. Иә, Қаңтар кезінде көшелер, дүкендер, түрлі жұмыс орындары талқандалды, бұл үлкен трагедия. Алайда бұдан өзге дүниелерді көре алмау біздің қоғамдағы әлеуметтік сатыларды көрсететін секілді. Бізге осы әлеуметтік сатыларды жою қажет.

– Біз әдетте отарсыздану туралы жиі айтамыз. Тіпті мұны жоғымызды табу, бұрынғы құндылықтарымызды қайтару деп түсінеміз. Ал сіз басқаша пайымдайсыз, енді осы жөнінде айтыңызшы...

– Отарсыздану – қазір жиі талқыланатын тақырыптардың бірі. Бұл Қазақстанға ғана қатысты емес, ғаламға қатысты нәрсе. Орысша айтқанда, деколонизация, деколониальность, қазақша айтсақ, отарсыздану немесе бейотар түсінік. Алдымен мынаны ажырата білуіміз қажет, деколонизация мен деколониальность дегеніміз екеуі екі түрлі нәрсе. Деколонизация ол - отарлаушы күштің материалдық салада қалдырған зардабымен күрес. Алайда отарлаушы күш өзінің материалдық салада ғана өзінің зардабын қалдырмайды. Ол біздің пайым түсінігімізге, дүниетанымымызға, мәдени құндылығымызға әсерін тигізеді, осыдан құтылу деколониальность деп аталады. Бұған қатысты бір ғана мысал айтайын, әдетте біздің аналитиктер, оппозиция өкілдерінде үмітсіздік басым. Бірдеңе бола қалса үміті үзіліп, налиды. Көп жағдайда негативті көреді. Мысалы, стақандағы суды жартылай толы деп айтпайды, жартылай бос деп айтады. Яғни негативизм – отарлаушы күштің бізге қалдырған колониалисі. Деколониальность осыдан құтылудың жолын іздейді. Өйткені үмітсіздік – ең үлкен отарлану. Сау адамның өзі үнемі үмітсіз күйде жүрсе, ерте ме, кеш пе, депрессияға ұшырап ауырады. Сәйкесінше ең ауыр науқасқа шалдыққан адамдар үміт үзбегендігінің арқасында сауығып кетеді. Біздің қоғамда колониалистер жиі байқалады. Отарланған халықтың түсінігінде әртүрлі қызық пайымдаулар болады. Соның бірі – «біз өзгермейміз, біздің дәстүріміз өзгермейді» деген отарлау түсінігі. Анығында, дәстүр де, мәдениет те динамикалық құбылыс. Мұның жанды мысалы – осыдан жүз жыл бұрын өмір сүрген Алаш зиялылары. Ол тұста мұсылман реформаторларын «жәдитшілдер» деген. Олардың басты мақсаты – саяси еркіндік емес, халықты мәдени тұрғыдан дамыту болды. Жәдитшілдер: «егер сіздер отар елге айналсаңыздар мұның себебі мәдени мешеулікте. Дінді догматикалық тұрғыда түсіндіңіздер, дәстүрлеріңіз заманға сай жаңармады, енді осының бәрін өзгертейік, мәдени жаңғыру жасайық» деді. Бұл шын мәнінде бейотар жоба болды. Алайда бұл интеллигенция мұны жүзеге асырып үлгере алмай қалды. Ал бізде қазір дәстүрлі абсолюттендіру байқалады. Бір мысал айтайын, Алаш зиялылары қалыңмалға қарсы болды. Өйткені қалыңмал – патриархалды қоғамда әйелдің статусын аңғартатын құбылыс. Әсіресе қазақ патриархалды қоғамында әр нәрсе ер адамның айналасында өрбитін. Ер адам бүкіл экономикалық өмірдің негізі болды. Дәстүрлі қазақ қоғамында әйелдің меншігі болмады. Сондықтан қазақ қоғамында әмеңгерлік болды. Бірақ бұл көшпенді жағдай контексінде дұрыс та болған шығар. Себебі көшпенді халықтың тіршілігі қашан да табиғатпен жекпе-жек. Егер жесір әйел жалғыз қалып қойса, мұндай жекпе-жекте жеңілер еді. Сондықтан қазақта әлеуметтік байланыстар өте күшті болған. Алайда осы әлеуметтік байланыста әйелдің статусы ер адамға бағынышты болды. Бірақ кейіннен қоғам өзгерді. 19 ғасырдың басында қазақ қоғамы басқаша болды. Мұны сол кездегі зиялылар байқады, әрі халыққа «біз қазір өзгермесек, тағы да бір ғасыр отар боламыз, сондықтан өзгерейік. Қыздар оқысын» деді. Қыздар оқыса, кәсіп иесі болады. Онда қыз ұзатылғанда меншігі болып келетін қалыңмалдың қажеті қалмайды. Демек дәстүр заманға сай өзгерді. Ал бізде, жоғарыда айтқанымыздай, дәстүрді абсолюттендіру жүріп жатыр. Себебі Совет өкіметі кезінде біздің дәстүріміздің озық, тозығына қарамастан, күштеп құртуға тырысты, қиянат жасалды. Олар Алаш зиялылары секілді халықпен пікірлесіп, түсіндіріп, мәдениетті түрде жұмыс жасаған жоқ, бірден жоюға кірісті. Содан тәуелсіздік алған соң бәрін қайтадан жаңғыртып жібердік. Алайда мұны әлеуметтік ғылымда үлкен парадокс деп атайды. Өйткені қоғам, заман өзгерсе, дәстүр соған сай өзгеруі тиіс. Бейотар түсінік тұрғысынан алып қарасақ, дәстүр адамды қорғау үшін пайда болған. Мысалы, 17 ғасырда әмеңгерлік әйелдерді қорғайтын, оның басқа жолы жоқ еді. Ал қазір бәрі өзгерді. Демек оның қажеті жоқ. Әрине, біз өз болмыс-бітімімізді жек көрмейміз, біз ешкімнен кем емеспіз, алайда дәстүрімізді заман талабына сай өзгертуіміз керек. Сонда біз дамимыз. Өйткені қоғамдық дамудың ең үлкен алғышарты мәдени даму.

Негізі бейотар түсінік біздегі әртүрлі иерархияларды жоюға бағытталуы тиіс. Бізде көптеген иерархиялар бар. Мынадай бір иерархияны айтайық. Алматы, Астана және қалған қалалар. Немесе үлкен қалалар және ауылдар. Бейотар түсінікте мұндай иерархиялар болмауы тиіс. Ауылда тұратын адамның қалада тұратын адамнан несі кем? Неге ауылда интернет нашар, Алматыда жақсы немесе неге ауылда мектептің сапасы нашар, Астананың орталығындағы мектеп сапалы. Заманауи бейотар түсініктегі тұжырымдаманың бірі – әртүрлі иерархия, түптеп келгенде, қанаушылық саналады. Ал қанаушылық дегеніміз – отарлау. Егер біз шынымен де бейотар түсінікке сенетін болсақ, онда адам баласының жалпыға ортақ қадір-қасиетке ие екеніне сенуіміз қажет. Сондай-ақ әртүрлі иерархияға қарсы шығуымыз тиіс. Бұл, әрине, адамның бәрі бірдей болуы шарт деген ұғымға алып келмейді. Мысалы, сіз екеуміз әртүрлі адамбыз, алайда статус жағынан құқығымыз бірдей.

– Сіз айтып отырған осы «жалпыға ортақ адами қасиет» ұғымын қалай түсініп, сезіне аламыз?

– Бейотар түсінікте негізгі тұжырым, жоғарыда айтқанымыздай, жалпыға ортақ адами қадір-қасиет. Мұны эмпатия арқылы түсінесіз. Мұны жалаң ақыл арқылы түсіну өте қиын. Тіпті соңғы философтардың пайымына сүйенсек, жалаң ақыл арқылы геноцидті де ақтап алуға болады. Мысалы, қазақтар кезінде көшпелі болды, эволюцияның төменгі сатысында тұрды. Оларды мәдени тұрғыда дамыту үшін ашаршылық жасады. Мұнда геноцид болды ма, болмады ма, ол жағы маңызды емес, бастысы, бұл халыққа пайдалы болды. Міне, бұл жалаң ақыл. Көрдіңіз бе, бір халықтың қырылып, геноцидке ұшырауын жалаң ақыл түсіндіре алады. Ал эмпатия мүлде басқа нәрсе. Мысалы, мен қалай намыстансам, басқа адам да дәл солай намыстанады. Менің денем қалай ауырса, басқалардың да денесі солай ауырады. Біреу қалай қуанады, сәйкесінше мен де солай қуанам, біреу қалай қайғырады, мен де дәл солай қайғырам. Мұның бәрін жалаң ақылмен түсініп жете алмайсыз, ол үшін жүрек керек, сезім керек.

– Қарапайым тілмен түсіндіргенде әлеуметтік теория зерттеушісі дегеніміз кім? Ол нені зерттейді, құндылықтардың қалыптасуына қалай әсер етеді?

– Біріншіден, әлеуметтік өмір күрделі. 2+2=4 деген секілді математикадағы қарапайым ұғым, түсініктер әлеуметтік өмірде өте сирек кездеседі. Мысалы, қарапайым кубикты алып қарайық. Оның алты қыры бар. Ал біз оның тек үш қырын ғана көре аламыз. Бұл ең қарапайым физикалық объекті. Ал әлеуметтік құбылыстар жүздеген, мыңдаған қырдан тұрады. Сондықтан оларды түсіне білу өзінше теорияларды, тұжырымдарды және уақытты қажет етеді. Өкінішке қарай, қазір әр нәрсені оп-оңай түсіндіру етек алды. Ал қай жерде оңай түсіндіру етек алса, ол жерде әлеуметтік ғылым, әлеуметтік теория жоқ. «Теория заговора» бар. Әлеуметтік теория осындай жүздеген, мыңдаған қыры бар құбылыстарды түсіндіруге тырысады. Екіншіден, әлеуметтік өмір табиғат секілді, біздің дене мүшелеріміз секілді, генетикамыз секілді берілген нәрсе емес. Оны әлеуметтік тұрғыда адам баласы жаратады. Мысалы, демократикалық қоғам бізге керек болса, біз соған талпынсақ, біз оны жарата аламыз. Демек әлеуметтік теориялар бізге өзіміз көздеген өмірді жарату үшін керек. Ол табиғаттағы бар дүние секілді таба қоятын нәрсе емес, ол адамның ұжымдық амалының нәтижесі. Оған бастау болатын, әрине, әлеуметтік теориялар. Қай мемлекеттер демократиялық институттар дамыған болса ол елдің әлеуметтік ғылымдары да дамыған. Бұлар бір-бірімен тікелей байланысты. Бізде мынадай бір қате түсінік бар. Мемлекет дамуы үшін инженерлік ғылым, цифровизация, IT технология керек дейтін. Бұл сыңар жақтылы көзқарас. Әрине, бұл қажет. Алайда инженерлік ғылымда жүргендер әлеуметтік өмірді саналы түрде жаратпайды. Олардың міндеті де емес. Тіпті Америкада Илон Маск секілді «технарлар» билікке келді де, Американың қалыптасқан демократиялық құндылықтарын бұзып жатыр. Илон Маск мұның ең үлкен мысалы, яғни «технар баспен» демократия құра алмайсыз. Себебі олар 2+2=4 деген алгоритммен жүреді. Ал әлеуметтік өмір мұндай алгоритмге сыймайды. Мұнда әр адам өзгеше, қоғам сан қырлы, соған қарай бірнеше теорияны қолдану қажет. Сондай-ақ техникада эмпатия болмайды. Қазір біз ЖИ-ді көп айтатын болдық. Бірақ ЖИ адамды алмастыра алмайды, себебі онда жүрек, сезім жоқ. Иә, ол сіздің интеллектуалды жұмысыңызды істеп береді. Бірақ сіз оған қалай ғашық боласыз? Себебі онда мұндай сезім жоқ. «Технар бас» та дәл солай. Оларда материалистік нәрседен тысқары дүниелерді жүйелі түрде мойындау, қабылдау деген болмайды. Сол үшін әлеуметтік ғылымдар аса маңызды, өзіміздің қалай болатынымызды біз әлеуметтік тұрғыда жаратамыз.

– Әдетте қоғам немесе билік сіздердің зерттеу нәтижелеріңізбен қаншалық санасады?

– Белгілі деңгейде санасады. Сондай-ақ ғылым адамдарының өздерінің де бір кемшілігі бар. Мысалы, мен әлеуметтік желілерді көп қолданбаймын. Егер ғалымдар әлеуметтік желілерде белсенді болса, олардың ой-пікірлері адамдарға, билікке жетер еді. Біз көбінесе өз ортамызда оқшауланып жүреміз. Қазір билікте белгілі бір деңгейде ұрпақ алмасу жүріп жатыр. Қазақстанның танымал жоғары оқу орындарын бітірген, шет елде білім алған жастар билікке келе бастады. Олар әлеуметтік теорияларға назар аударады. Сондықтан оң өзгерістер болады деп ойлаймын.

Сұхбаттасқан Жақсылық ҚАЗЫМҰРАТҰЛЫ