Гендерлік тартыс. Коуч пен қоғам

 Бұған қарсы шыққандардың да, қостағандардың да қарасы көп. Бүгінгі қоғамда, әсіресе әлеуметтік желіде қозғап қалсаң қоздай жөнелетін, тіпті арты дауға айналып шыға келетін тақырыптар аз емес. Мұның түп-тамыры әдетте адамның намысына, қақына еркі мен еркіндігіне барып тіреледі. Сол үшін де шығар, желіде қиғаш айтылған бір ауыз сөз үшін жұрт үнемі қырық пышақ болып, бір жағы мүйіздеп, екінші тарап қорғаштап әлекке түсіп жатады. Аталмыш сұқбат осының бір көрінісі. Бүгін осы тақырып аясында ой өрбіттік. «Жас Алаштың» сауалына тарихшы Эльмира Десебайқызы, журналист Әсия Бағдәулетқызы және психолог Амангелді Мейрамбек жауап берді.

Әсия Бағдәулетқызы, журналист: Патриархат жүйенің тұяқ серпуі

Сұхбатта спикер «қатын құтырған заман» дейді, халықтың тең жартысын құрайтын топты осы тіркеске сыйдыра салу ешқандай әдепке сыймайтыны рас. «Қатын» деген сөздің өзін тарихи тұрғыда көркем, әуел басындағы мағынасы әлдеқайда терең, тұғыры биік болған деп қанша ақтап алсақ та, бүгінгінің күнделікті қолданысында дерогативті кемсітуші термин екені тағы рас. Батырлар жырының өзінде «қатын» сөзі жақсы сипатта кездесе бермейді. «Қобыланды батыр» жырында батырдың намысына тиер сәтте «Сен қатын болмасаң, менімен жүр» деген мағанадағы жолдар кездеседі. Сондықтан мұндай қоғамға кемсітушілік мағынада әбден сіңісті болған сөз бен тіркесті пайдалануды өз басым әдепсіздікке санаймын. Бүтін бір халықтың бір бөлшегі тең құқығын талап етуін «құтыруға» балауешқандай азаматтық және адамгершілік нормаларға сыяды дей алмас едім.

Қазіргі таңда әйелдердің білім алу, кәсіби өсу ұмтылыстары әлі агрессиямен қабылданатыны рас. Және мұның астарында мемлекеттік деңгейдегі үлкен идеологияда жатыр. Дәл осы риторика Кеңес үкіметі тұсынан бері жалғасып келе жатыр. Сегізінші наурызда не басқа кезде жиі айтылатын мемлекет басшыларының, үкімет өкілдерінің ұраны мен сөзінде, ақпарат көздері мен басылымдарда, көркем әдебиет пен кинода насихатталып келген дәл осы идеяны бірден жоқ қып жіберу мүмкін емес. «Әйел – ана, отбасы ұйытқысы» деген идея арқылы отбасы жауапкершілігін әйелдің қолына тапсырып, еркекті ауыртпашылық пен жүктен босатты. Кеңес үкіметі өзіне-өзі қарама-қайшы келген империя болды ғой. Қазақ қыздарын қалың малға сатылып, ерте жастан бастап қалауынсыз күйеуге шығудан құтқарғаны рас. Қазақ қызына теңдей білім мен денсаулық деген игіліктерді сыйлағаны да факт. Дегенмен Кеңес үкіметінің негізгі көздегені, мүддесі жұмысшы табын қалыптастыру еді. Сол жұмысшы табын өсіретін әйелдерді «ана» деп қабылдау әсіресе Екінші дүниежүзілік соғыстан соң тіпті үдеп кетті. Әйелді ана деп әспеттеу, ананы, сонымен бірге әйел адамды да идеализация жасау процессі басталды. Сондықтан барлық ақпарат көзінен «әйел дегенің осындай» деп насихат жүретін, сәйкесінше шынайы ет пен сүйектен жаралған адам болмысын көрмей, әлдеқайда алыстап кеткен сияқты. Әйелдер де өзін сонша әспеттегеніне сеніп, шынайы болмысын ұмыта бастады, өзіне «маған не керек?», «мен нені қалаймын?» деген сұрақтарды қоюдан қалды. Осы идеология жолында қазақ әйелінің бірнеше буын құрбан болды. Қазір де осы нарративтер басым. Біздің қоғам сол ойдың сарқыншағынан әлі арыла алмай жүр. «Әйел қашан да құрбан болу керек», «күйеуінің, баласының, атасы мен енесінің қалауын өз қалауынан артық қою керек» деген нарратив бүгінде соншалықты сіңіп, табиғиланып кеткен сияқты. Біз өзі де солай болу керек деген ой мен көзқарастың ішінде жүрміз. Әйелдің де өз дауысы, қалауы мен қызығушылығы бар адам екенін ұмытып кеттік. Ендігі қоғамда тек заң жүзінде ғана емес, күнделікті өмірде, әлеуметтік қарым-қатынастар аясында теңдей көріп, ешкім ешкімді жынысы үшін кемсітпейтін қоғам болуға талпынуында тұрған ештеңе жоқ деп ойлаймын. Және мұндай құбылыстың сонша агрессиямен қабылдануы идеологиялық себептерге байланысты түсінікті жағдай, екінші жағы біздің ер-азаматтардың өзінде бар басымдықтар мен ауыртпашылықтарды жібергісі келмейтінінің белісі деп қабылдауға болатын шығар. Сол еркіндік пен артышылыққа қауіп төнгенін көріп, мейілінше сақтап қалуға тырмысып жатыр. Бұл кезең патриархат жүйенің тұяқ серпуі деп ойлаймын.

Қоғамда мұндай ойда жүрген жалғыз адам сұқбат берген ақын емесі анық. Патриархал түсініктің, стеротиптің әбден қанға, бойға, ойға сіңіп кеткені сонша, ешкімге мұндай түсініктің жаңалық болмағаны анық. Күнделікті өмірімізде, айналамызда мұндай ойға әбден бекіп алған азаматтар көп. Олардың ішінде көзі ашық ақын-жазушылар, театр және кино қайраткерлері арасынан, әсіресе орта және аға буын өкілдері арасынан жиі көреміз. Әлеуметтік желідегі пікірлері мен жазған посттарында осыған ұқсас ойларды байқап қаламыз. Тек бұл сұхбат көпшіліктің ойын ашық жеткізгенімен ғана резонанс тудырды. Әйтпесе күнде көріп, естіп жүрген көзқарас. Бұған себеп не десек, тағы да идеологиялық ахуалдың жайы алға шығады. Патриархаттың сойылын соғып, одан әрі дендеуіне біздің қоғамдағы осындай ер-азаматтармен қатар, әйел адамдар да үлес қосып отырады. Ағылшын тілінде queen bee behavior деген түсінік бар. Сөзбе-сөз аударсақ, омартада тіршілік ететін бал араларының ішінде ханшайымдары болады. Сол ханшайым аралар өздерін ғана ойлап, өз мүддесі үшін басқа араларды ақырында өлтіріп тынады. Патриархат қоғамда белгілі бір статусқа әлде күш деңгейін жеткен әйелдердің басым бөлігі осы жүйені қолдайды. Себебі де түсінікті. Әркім өзіне тиімді позициядан тайғысы келмейді. Сондықтан бұл ер мен әйел арасындағы қақтығыс қана емес, патриархат деген жүйені ұлықтаудың, сақтауға деген талпыныстың салдары деп ұққан жөн. Рейтинг үшін медианың кейде белгілі бір пікірлерді арнайы дауға айналдыратыны бар. Әсіресе жоба продюсерінің жасаған видеожазбаларын көргенде де бұл ой одан сайын беки түсті. Бірақ ешкім де спикердің аузына сөз салып беріп, қинап айтқызбағаны анық. Бұл көзқарас қоғамдағы ер-азаматтардың заңды деп тапқан, табиғи пікірлері. Сондықтан бұл мәселе кликбейт әлде хайп үшін айтылған дүние емес, хайп болған күннің өзінде ештеңені ойдан шығарған жоқ.

Амангелді Мейрамбек, психолог: Мұндай пікірлер кездейсоқ айтылмайды

Сұхбатта әйелдерге қатысты айтылған пікірлерді әлеуметтік өзгерістерді дұрыс түсінбеуден туындайтын реакция деп қабылдауға болады. Қоғамда әйелдер өз бостандығын, дамуын, жұмыс істеуге, білім алуға деген құқығын қорғағанда кейбір адамдар оны «тәрбиесіздік», «құтыру», «қоғамның бұзылуы» деп қабылдайтыны рас. Мұндай пікірлер кездейсоқ айтылмасы анық, олар әдетте белгілі бір топтың ішкі қорқынышынан, әлеуметтік рөлдердің өзгеруінен, жаңа құндылықтармен бетпе-бет келгенде пайда болатын күйзелістен туады. Сондықтан бұл сөзді тек «бір ақынның пікірі» деп емес, қоғамдағы үлкен дағдарыстың белгісі деп қарастырған дұрыс шығар. Дегенмен бұл тек бізде ғана болып жатқан құбылыс емес, күллі адамзат өткеріп жатқан әлемдік үрдіс. Әйел қоғамда белсенді бола бастаған сайын отбасындағы тең құқық мәселесі де ашық айтылады. Социологияда мұны «әлеуметтік рөлдердің қайта бөлінуі» деп атайды. Мұны дағдарыс емес, даму кезеңі деп қабылдаған жөн болар. Бүгінде түрлі тренинг, кеңес, мотивация беретін мамандар көп. Олардың ішінде шын көмектесетіндері де, пайдасы шамалысы да бар. Ақынның реакциясын осы трендке қарсы пікір деп түсінуге болады. Себебі қоғамда нақты білімі жоқ, бірақ психологияны саудаға айналдырып алғандардың көбейгеніне көп адам наразы.

Ең алдымен, ғасырлар бойы қалыптасқан рөлдер жүйесі шайқалып жатыр. Қазақ қоғамында ер адам асыраушы, әйел үйдің берекесі деген түсінік әбден орнығып алған нормаға айналып кетті. Ал әйел белсенді болса, көп оқыса, табысы артса, ер адамның бұрынғы «басым» рөлі әлсірегендей көрінеді. Ақынның пікіріне қоғамның дәл бұлай реакция беруі де түсінікті. Өйткені гендерге қатысты тақырыптар өте сезімтал келеді. Бір сөз әйелдердің өзін бағалауы мен ерлердің қоғамдағы өз орнын сезінуіне үлкен әсерін тигізеді. Қазіргі зерттеулерде (UN Women 2022 деректері) Қазақстандағы әйелдердің 65%-ы қоғамдық қысым сезінетінін, 42%-ы ер адамдардың олардың белсенділігін «асыра сілтеу» деп ойлайтынын айтқан. Демек, мұндай пікірлер қоғамдағы жасырын тұрған шиеленістерді одан сайын ушықтырып отыр. Мұндай сөздер қоғамдағы гендерлік қатынастарды нақты зерттеп, түсіндіруден гөрі, жеке адамның реніші мен субъектив пікірін білдіреді. Бізде институттар тұрақты емес, отбасы моделі жиі дағдарысқа ұшырайды, әлеуметтік қорғау жүйесі әлсіз, ерлер мен әйелдерге арналған рөлдік талаптар тым ауыр. Осындай жағдайда кез келген өзгеріс адамдардың психологиялық тұрақтылығын шайқайды. Патриархалды ортада әйелдің тыныш, бағынышты, үнсіз болуы осыған дейін бір бұлжымас тәртіп ретінде қалыптасқаны рас. Ал белсенді әйел сол тәртіпті бұзғандай көрінеді. Адамдар ескі құндылықтар мен жаңа нормалар қақтығысқан кезде өз-өзін қорғау үшін агрессив реакция білдіреді. Бұл логикадан емес, ішкі қорқыныштан туатын нәрсе. Қазақстан үшін әйелдердің жаппай білім алып, мансапқа араласуы – тарихи тұрғыда тың, жаңа құбылыс. Шын мәнінде мұндай өзгеріс бір ғана буынның ішінде орын алды.

Қазақстанда 1930–1960 жылдары қыз-келіншектердің жаппай білім алуы басталды, ал кәсіби мансапқа белсенді араласуы 1990 жылдардан кейін күшейді. Бұл бір ғана буынның ішінде болған өте жылдам мәдени трансформация екенін ескерсек, қоғам кез келген жылдам өзгерісті қалыптасқан құндылықтарға қарсы құбылыс деп қабылдайды. Әйелдің белсенді болуы, былайша айтқанда «құтыруы» ер адамдарға да жаңа еркіндік беріп жатқанын мойындауымыз керек, бірақ бұл еркіндік біз үшін әзірге түсініксіз боп тұр. Мысалы, әлемдегі Швеция, Дания, Канада сияқты дамыған елдерде әйелдер белсенді болып, саясатқа, қоғамға етене араласа бастаған сайын ерлерге эмоция көрсетуге, бала тәрбиесіне қатысуға, мансап пен отбасын тең ұстауға, «мықты еркек образын» тастауға мүмкіндік туды. Яғни әйелдің күшеюі еркекті әлсіретпейді, қайта оның шынайы «адам» болуына жол ашады. Бірақ Қазақстанда бұл модель әлі қалыптаспады. Сол себепті әйелдің «құтыруы» еркектен «бірдеңені тартып алғандай» көрінеді.

Эльмира Десебайқызы, тарихшы: Қоғам әлсіреген тұста әйел рөлі туралы дау күшейеді

Жақында жарияланған сұхбаттағы «қатындар құтырған заман» деген сөз көпшіліктің ашуын туғызғаны рас. Шынында, мұндай тіркесті естігенде бірден қабылдау қиын. Ақын мен журналист осы тұста тайқып кетті. Бірақ бұл жерде ақынның жеке эмоциясы, өз көзқарасы тұрғанын да ұмытпау керек. Көп жағдайда адамдар қоғамдағы өзгерісті, әсіресе әйелдердің белсенді болуын, өмірге араласуын бұрынғы қалыпқа сыймайтын жаңа құбылыс ретінде көреді. Сол себепті де өрескел, дөрекі сөздер айтылып кетеді. Бұл пікір дұрыс не бұрыс деп кесіп айту қиын, себебі ол жеке адамның көзқарасы ғана. Бірақ мұндай ой қоғамда бар екенін жасыруға болмайды.

Сын айту қашан да оңай. Маркетингтің ең оңай жолы осы – сын емес пе? Ажырасудың не отбасылық құндылықтардың өзгеруін, соның себебін психологтардан, коучтардан көрудің қажеті жоқ. Әйел отбасының шырағы болғанымен, отбасының тұрақтылыққа жауапты негізгі тірегі ер адам екенін естен шығармаған абзал. Көптің көзінде, көңілінде, аузында жүрген зиялы орта ер мен әйелді шағыстыруды көздемеу керек, керісінше келісім табу, отбасылық дағдарыстан шығу жолын көрсетсе құба-құп. Ағылшын тарихшысы Арнольд Тойнби тарихтың өзі «шақыру және сол шақыртуға жауаптан» тұратынын айтады. XX ғасыр басында қазақ әйелі заманның «шақыртуына» дұрыс жауап бере алмады. Сол себепті де күллі әдебиет пен руханият әйел тағдырына арналды. Бұл кезеңде әйел қоғам қысымында қалып қойды. Ал қазіргі қазақ қызы мен әйелі оқыған-тоқыған. Бірнеше тіл біледі, дене және ой еңбегімен шұғылданады. Қоғам қысымына, талабына қарамастан, тұлға ретінде даму, алға жылжу үшін барын салып жатыр. Осы орайда әйел не үшін коучтың көмегіне жүгінеді деген сұрақты біреу қойды ма екен? Себебі қазақтың ер азаматы қазіргі заманның «шақыртуына» жеткілікті деңгейде жауап бере алмай жатыр. Бүгінгінің жағдайында, қатынас, отбасылық құндылықтар жөннен алып қарасақ, тарихи қалыпты жағдай деп қарастырған абзал. Оны дүрбелеңге салып, сілкіп, шаңын шығарудың, «құтырғанға» балаудың қажеті жоқ. Қазіргі ер адамдарға ірілік қажет, тұрмыс, қатын-баламен алыспасын, одан да биік әрі терең дүниелермен басын қатырса, әйел де өз орнын, ердің бағасын біледі. Осындай ұсақ әңгімелердің деңгейіне түсудің қажеті шамалы сияқты. Сонда ғана Әлихан Бөкейхенов айтпақшы, қазақ «тарих тізбегінде тезек теріп қалмайды». Ер адамдар аадмзаттың бақытынан бастап, қарапайым қазақтың бақытына дейін ойлануы тиіс.

Адамзаттың бүгінге дейін жүрген жолы қағазға үш бағытта түсті. Жалпы тарих үш бағытта жазылды. Біріншісі – саясат тарихы, екіншісі – соғыс тарихы, үшіншісі – дін тарихы. Үшеуіне де әйел қатысты. Бірақ осы үш тарихты да жасаған ерлер еді. Сондықтан тек қазақ тарихында ғана емес, күллі әлем тарихында әйелдер тасада қалып отырды. Әрине, қазақ тарихында әйелдердің теңдігі, құқығы мәселесі ашық түрде айтыла бермейді. Дегенмен қазақ қоғамын көшпелі мәдениет тұрғысынан қарар болсақ, дәстүрлі қазақ қоғамында әйелдердің құқығы кем, мәртебесі төмен болды деп айта алмас едік. Бұл сөзімізге дәлел көп. Ең үлкен шапқыншылық жоңғарлармен соғыстың өзінде атақты батыр әйелдердің болғанын білеміз. Қазақ даласында ел тағдырына жауапты батырлармен бірге, сол ерлерге серік болып, соғыс алаңында қайсарлық танытқан әйелдер де көп кездеседі. Солардың ішінде ерекше тұлға – Гауһар батыр. Ол қазақтың даңқты қолбасшысы Қабанбай батырдың адал жары ғана емес, өзі де ерлік пен даналықтың үлгісі болған тұлға. Жастайынан мергендігімен танылған, алғырлығы мен шешендігі арқылы ерекше көзге түскен. Оның даналығы, әскери тактикасы, тіпті көріпкелдік қабілеті туралы халық аңыздарында жиі кездеседі. Жоңғарлардың қайдан келетінін болжап отырған деседі. Дәстүрлі қазақ қоғамында саясатқа араласқан әйелдер де көп. Сонау сақ заманындағы мемлекет тізгінін ұстаған Тұмар патшайым мен Зарина сұлудан бастап, оғыз-қыпшақ дәуіріндегі ел басқарған жеті ару бұған айқын дәлел. Мәселен Әбілқайыр ханның сүйікті жұбайы, заманында ел билеу ісіне араласып, данагөй ханым атанып, аты аңызға айналған Бопай ханымды атап өтпеске болмас. Тарихи деректерге сүйенсек, билікті ұстап қалу үшін арбаның дөңгелегін алға қарай жүргізу керек екенін Бопай ханым дер кезінде жақсы түсінген. Бопай ел ішінде неге сыйлы, құрметті болды десек, оның осындай ақылды, батыл шешімдерінен іздеу керек. Неплюевтың деректерінде Бопай ханымның ақылы мен даналығы жайлы жазылған естеліктер көп. Әбілқайыр мен Неплюев бірімен-бірі терең, тіпті кейде келісе алмай, конфликтке толы хаттар жазысқан кезде Бопай екеуі еркін, әдептен аспай қарым-қатынас құрған. Билікті ұстап қалу үшін арбаның дөңгелегін алға қарай жүргізу керек екенін Бопай ханым дер кезінде жақсы түсінген. Бопай ел ішінде неге сыйлы, құрметті болды десек, оның осындай ақылды, батыл шешімдерінен іздеу керек. Орынборға барып келіссөз жүргізген Тайқара ханымның өзі де осыған жақсы мысал. Дәстүрлі қазақ өмірінде әйел тағдыры тасада қалды деуге келмес.

Қазіргі психология инстиуттық психологияның жолынан тайқып, маркетинг амалына айналып бара жатқаны да жасырын емес. Біз қазіргі қазақ қоғамындағы әйелді, оның образын Батыс Еуропаның, АҚШ, Жапония әлде Қытайдағы әйел мәселелерімен салыстыру мүмкін емес. Ал ер азаматтардың образы мен тарихы біріне-бір тым ұқсас. Себебі жоғарыда атап өткенімдей ерлердің тарихын айтқанда, соғыс, дін, саясат арқылы ортақтық табуға әбден болады. Бірақ әр қоғамды бірінен-бірін ерекшелейтін, әр мемлекеттің тарихын даралап беретін бұл – әйелдердің тарихы. Әр қоғамдағы әйел тарихының тағдыры әр бағытта дамыды. Отбасылық құндылықтардың қирауын не әйелдердің өзгеруін, «құтыруын дейік», бәрін солардан көру қате. Кейбір коучтар «сен ешкімге қарыз емессің», «өзіңді сүй», «қалауыңды орында» деген кеңес береді. Дегенмен ажырасудың көбеюіне тек коучтарды кінәлау – тым үстірт, сыңаржақ көзқарас. Қазіргі заманда әйелдер қаржылай тәуелсіз, өз өміріне өзі жауап бере алады, зорлық-зомбылыққа шыдамайды, құқықтарын біледі. Бұл – қоғамның дамуы. Бұрын ажыраспай жүрген көптеген жұптар тек қысымнан, «ел не дейді» деген қорқыныштан бірге қала беретін. Қазір бұл кедергілер азайды. Сондықтан ажырасудың өсуі бір емес, бірнеше фактордың қосындысы. Тарихқа қарасақ, қоғамдар әлсіреп немесе күшейіп жатқан кезде әйелдердің рөлі туралы дау күшейіп отырады. Өйткені әйелдің орны қоғамның даму деңгейін көрсететін ең дәл көрсеткіштердің бірі. Әйел еркіндігі артқан сайын қоғам да өзгереді. Мұндай өзгеріс біреуге ұнайды, біреуге ұнамайды. Бірақ уақыт қашан да өз дегенін жасайды.

Дайындаған Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ