Халықта ақша болмаса, бизнес те жүрмейді

 Жас партияның шынымен қазақстандық бизнеске жаны ашып жатыр ма, әлде кейбіреулер айтып жүргендей «популизм» бе? (Депутаттар әуелі басқа нәрсені айтып, одан соң басқа нұсқаның пайдасына дауыс беретініне бірнеше рет куә болғанбыз). Жақында бұл тақырып мәжіліске жетіп, презентациясы өтті. Енді не болары қызық. Осы және өзге де мәселелер аясындағы сауалдарымОлжас Құспековызды мәжіліс депутаты, «Республика» партиясы фракциясының мүшесі ке қойдық.

– Олжас мырза, саясаткерге имидж қалыптастыру қаншалықты маңызды? Депутаттарға қатысты «популист» деген сын жиі айтылып жатады.

– Қазақстанда қанша министр мен депутат бар, сонша жұмыс әдісі бар. Әр адам әртүрлі. Кейде олардың іс-әрекеті қоғамға популизм секілді әсер қалдырып жатады. Одан бөлек, расында популизмге бой алдыратындар да кездеседі. Өкінішке қарай, кейде ондайға өзіміз де куә боламыз. Мысалы, парламентте кейбір азаматтар көп сауал қояды, мәселелер көтереді. Бірақ соның ішінде нәтиже бергені аз. Сондықтан депутаттар да, кез келген мемлекеттік қызметкер де қандай да өзгеріс жасай алғанда ғана бағалануы керек, халық соны талап етуі қажет.

Ал имидж деген өзі-ақ қалыптасатын нәрсе. Саясаткердің айтқан сөзі жерде қалмаса, істелсе, имидж деген сол. Осы күнге дейін 33 жылда құр айтып, құр кеткен көп саясаткер болды. Ештеңе айтпай-ақ, үндемей жүріп біраз шаруа тындырғандар да бар. Әдетте ол уақыт өте келе байқалады. Сол үшін де, саясаткер алдымен мен кеткен соң артымнан не айтылады, не істей алдым деп ойлауы тиіс. Қысқамерзімді хайптың бәрі ұмытылады.

–«Республика» партиясы сайлау алдында жақсы жарнама жасады, өз бағдарламасын ұсынды. Сол бағдарлама қалай орындалып жатыр? «Жаңа адамдар – жаңа қадамдар» деген ұрандарыңыз іс жүзінде көрініс берді ме?

– Екі жыл ішінде бағдарламаның 85 пайызға жуығын орындап тастаған сияқтымыз. Өйткені біз фундаметалды өзгерістер жасаймыз демедік, көзқарасты өзгертеміз дедік. Бұл орайда «Республика» партиясының фракциясы қажеттіліктерді тезірек қабылдау, заңды тезірек өзгерту тетіктерін әкелген секілді. Біздің жаңа қадамдарымыз сол – эффективтілікті жоғарылату. Бизнестен қалған әдет шығар, кәсіпте шешім қабылдауға көп уақыт жоқ, бәсекелестер алдыңды орап кетуі мүмкін.

Әрине, партия жас, біз де саяси тұрғыда жас адамдармыз. Бәріміз 40-тан асқан азаматтармыз, бұған дейін тек кәсіппен айналыстық. Өз кезегінде оның да артықшылығы бар. Себебі өмір бойы мемлекеттік жүйеде жұмыс істеген адамдар қандай қызметке, қай жаққа барса да сол көрген бюрократиясын қайта жасайды. Ал саяси тәжірибесі аз адамдардың көзқарасы басқаша болады. Жаңа қадамдар жасауға бұл да өзінше ықпал етеді.

– Cоңғы берген сұхбаттарының бірінде төрағаларыңыз Айдарбек Қожаназаров «Республика» партиясының үкіметтің жұмысына көңілі толмайды деді. Ал сіздің көңіліңіз тола ма? Жергілікті атқарушы органдарға ше?

– Саясатта саяси оппоненттер болады. Үкімет пен парламент – саяси оппоненттер. Олардың бір-біріне көңілі толуы мүмкін де емес шығар. Ал жалпы алғанда, Қазақстанның қазіргі жағдайына ешкімнің көңілі толмайды. Халықтың да, президенттің де, үкімет пен парламенттің де... Ал жергілікті атқарушы органдардың басты міндеті – орталықта қабылданған шешімдерді дұрыс атқару. Осы жерде бір мәселе бар – бұл біреудің қолынан келсе, біреудің қолынан келмейді.

– Партия кәсіпкерлерден құралғандықтан, «бизнестің партиясы» деп те аталып жүрсіздер. Қазір Қазақстандағы кәсіпкерлердің жағдайы қалай?

– Тыңдай берсек, мұң-мұқтаж көп. Адам болмысынан тойымсыз. Бизнесмен бүгін 1 млрд тапса, ертең 5 млрд тапқысы келеді. Ал салық реформасы соған кедергі жасаса шулап шығады. Шын мәнінде, билік пен кәсіп байланыста болуы керек. Бір мысал келтірейін. Бұрын Оңтүстік Корея халықаралық қаржы ұйымдарының алдында дефолтқа ұшырады. Сол кезде талаптар қойылып, мемлекеттің тәуелсіздігіне қауіп төндіретін жағдайға дейін жетті. Ахуал ушыққан соң, халық мемлекеттің борышын жауып береміз деп, өз еріктерімен алтындарын мемлекетке өткізді. Осы сияқты, қазір күш жинап алған кәсіпкерлерге барлық жағдайды мемлекет жасап беріп отыр. Енді кәсіпкерлер салық саясатының осы бір тұстарына келісіп, мемлекетке көмектесуі қажет шығар. Қаржы жетіспеушілігі мен Ұлттық қордың жайын бәріміз білеміз. Егер мемлекетте ақша болмаса, зейнеткерлердің, студенттердің, басқа да әлеуметтік топтардың ақшасы болмайды. Ал халықта ақша болмаса, бизнес те жүрмейді.

– Сонда кәсіпкерлер 20 немесе 16 пайыз дегенге шуламай, көнуі керек пе?

– Қазір диалог жүріп жатыр. Талқыланатын дүние көп. Бірақ оның астарында не жатқанын ұғынғанымыз жөн, бізге ұлттық қорға тиіспеу керек, ол болашаққа керек. Бүгін бір тесікті жамау үшін кәсіпкерлер көмектессе деген ойдың болғаны дұрыс шығар. Экономика дұрыс жұмыс істеуі үшін салықты көтеру қажет болып отыр.

– Барлық жауапкершілікті кәсіпкерлерге бере салу да дұрыс емес шығар. Сіз өзіңіз де кәсіппен айналыстыңыз. Табысыңнан 20 пайыз төлеу тым көп емес пе?

– Әрине, мен кәсіпкер ретінде көп деп айтар едім. Алайда қанағат мәселесі тағы шығады. Кәсіпкерлер салық жоқ болса да, үкіметтен субсидия сұрауға көшеді. Бұл мүлде басқа кеңістіктегі мәселе.

– Осы талқылауда сіздердің партия не айтады, не ұсынады?

– Презентацияда денсаулық сақтау саласындағы кәсіпкерлер ҚҚС-ны 10 пайызбен төлейді деді. Ал білім саласына қатысты ондай ештеңе қарастырылмаған. Бұл мен үшін триггер. Дамыған елдерде білім саласындағы кәсіпкерлер салық төлемейді. Себебі ол адами капиталды дамытатын жер. Білімге салынған ақша – елдің интеллектісіне салынған ресурс. Сондықтан мұнда мүлде салық болмаса да артық етпейді. Әлеуметтік сала бола тұра жалпы режимде 16 пайыз төлегені дұрыс емес. Және ҚҚС шегіне қатысты да өзгерістер күтіліп отыр. Бұрын 82 млн болған. Енді оны 15 млн-ға түсірмекші. Осының ортасын алып, шамамен 40 млн деңгейінде қалдырса деген ұсыныс айтпақпыз. Бұл сома талқылау барысында әлі де нақтыланады. Сол секілді «упрощенканың» тізімі де өзгеруі ықтимал, оған да назар аударамыз.

– Салық жайын қозғаған соң қымбатшылық туралы айтпай өте алмаймыз. Жеке сізге қымбатшылық сезіліп жатыр ма?

– Әлбетте. Біз де жалақы аламыз. Соны ұстап дүкенге барсаң бұрынғыға қарағанда 30 пайыз кему бар сияқты. Жеке өзіме қымбатшылық деңгейі осылай сезілді. Оған девальвация, жалпы тауарлардың қымбаттауы, тасымал құнының өсуі, коммуналдық тарифтердің артуы, бәрі әсер етеді ғой. Бұл орайда, үкімет өз тарапынан әлеуметтік осал топтарды қолдауды арттыруы қажет. Төлемдерді көбейтпесе, осы топтар қымбатшылықтан қиналып жатыр.

– Алтай Көлгіновке премьер-министрдің орынбасары болып тұрған кезінде халықтың өмір сүру сапасы туралы сауал жолдадыңыз. Арада көп уақыт өткен жоқ. Ал жағдай ушыққан үсті ушығуда. Әлеуметтік көмек алатындар да, кедейлік шегінде өмір сүретіндер де көбейіп жатқанын ресми статистика анық байқатты. Мұны жою үшін не істеу керек десе, бәрі «жүйелі шешімдер» керек деп жауап береді. Осы жүйелі шешім қай жерден, қалай басталуы керек?

– Бізге еңбек ету керек. Қазір ауылдағы адамдар сүтті сатып алатын жағдайға жеткен. Еңбектенбей, тез ақша табуға әуестеніп барамыз. Халық өз өндірісін жасаса, қаржысы көп бағыттарда жұмыс істесе ситуация оңалар ма еді? Мәселен, жасанды интеллект, ақпараттық технологиялар. Елде осындай көп ақша әкелетін бағыттар дамуы қажет.

Қазіргі бюджет дефициті 7 трлн деп жүрміз. Жалпы бюджетіміз 50 трлн-ға жеткенде ғана жағдайымыз түзеледі. Ал бүгінгі барымыз – 26-27 трлн. Тапшылық сақталып отырғаны рас, оны бір жақтан алып екінші жаққа салғанмен, ештеңе де өзгермейді. Сондықтан ЖІӨ-ні арттыру қажет. Қазіргідей мұнайды алып сата берсек, қазынамыз ешқашан толмайды. Өндіріс пен инновацияларды қолға алмасақ, ақша бәрібір жетпейді.

– «Бізге еңбекқор болу керек» дегеніңізді қай жағынан түсінген дұрыс? Халық көбірек еңбектену керек пе? Әлде билік еңбекке жағдай жасауы қажет пе? Шын мәнінде, таңның атысы, кештің батысы жұмыс істеп, балаларына уақыт таппай жүр ғой қазақтар. Шетелге барып, сонда еңбектеніп жүрген де біздің білікті мамандар мен біздің жастар.

– Халық еңбектен қашып жатқан жоқ. Үкімет жағдай жасау керек. Құрылыста істеп 500 мың теңге аласың ба, әлде білім алып, ізденіп, ақпараттық технологиялар саласында бір өнім жасап 5 млн табасың ба? Мемлекеттің саясаты дұрыс болса, азаматтар да осындай табысты салаларға келе бастайды. Өзім Оңтүстік Кореяда болдым. Онда 20 мың қазақ жұмыс істейді екен. Легалды жүргендер де, жасырынып жүргендер де көп. Осыған қарап не түюге болады? Біздің жастар еңбектенуге дайын. Бірақ 500 мың теңгеге емес. Мемлекет жұмыс орындарының сапасы мен еңбек ақысының әділеттілігіне көңіл бөлуі тиіс.

– Биылғы жыл Жұмысшы мамандықтар жылы деп жарияланды. Техникалық-кәсіптік білім беру саласында тәжірибеңіз бар екенін білеміз. Колледждердің жағдайы мен мүшкіл халін іштей көрген адам ретінде не айтасыз?

– Біздің қоғамда «колледжге келетін» баланың образы қалыптасып қалған. Мектептерде үлгерімі төмен балаларды сонда ығыстыруға тырысатыны да жасырын емес. Үлгерімі төмен балалар қайдан келді? Сол мектептен оқып шықты ғой. Демек, бұл алдымен мектептердің мәселесі, мектептердің олқылығы. Орта білім беру жүйесінде өз еркімен, өз мүмкіндігінше оқып жатқан балаларға назар аударылады. Қалғаны қалады. Соның ішінде колледжге келгендері табалдырықтың өзін «ой, бұл колледж ғой» деген ренішпен аттайды.

Мен Астанада колледжде білім алдым. Үздік оқушы болсам да, ҰБТ тапсыра алмасам, ата-анам оқытады ғой, одан да өзім оқиын, стипендия алайын дедім. Тезірек мамандық иесі болып, ақша тапқым келді. Қазіргі жастардың да колледжге өзі қалап баратындары кездесетін шығар. Десек те, көпшілігі жоғарыда аталған факторлардың әсеріне ұшырайды. Алайда олар төмен оқыған, тәртібі нашар балалар емес, ашылмаған балалар. Мектеп аша алмағанды колледж қабырғасында түзетуге болады. Тек көзқарасты өзгерту керек. Мектеп бөлек, колледж бөлек, университет бөлек емес. Бәрі бір тұтас білім жүйесі. Бұл – таңдау мүмкіндігі. Еңбек нарығына ертерек шыққың келсе мынаны таңда. Академиялық бағыт қызықтырса екіншісін. Осыны балаларға түсіндіру қажет.

Әрі орта білім беру жүйесіне үлкен сұрақ бар. Тоғызыншы сыныпты бітіріп, аттестация алып келген баланың деңгейі неге төмен? Бұрындары сыныптан сыныпқа қалу деген болатын. Бізден үлкен оқушылар соңғы парталарға келіп жайғасатын. Қазір заң жүзінде бар, іс жүзінде жоқ. Ол өтірік баға қоюдан шығады. Біз кімді алдап отырмыз? Мектептер бала сыныптан сыныпқа қалмасын деп, үшін қойып өткізе береді. Солай тоғызыншы сыныпты бітіріп келгендер мәтін жаза алмай отырады. Оны оқытқаннан басқа амалың да жоқ. Себебі университеттер оқушыларды ҰБТ арқылы іріктейді. Ал колледждерге таңдау құқығы берілмеген. Бірақ бұл проблеманы ешкім мойындағысы келмейді.

–Жақында Астана мен Алматыны жұмыс сапарымен араладыңыз. Халық не айтты, сіз не көрдіңіз?

– Өткен жылы он аймақты су басып кетті ғой. Әр аймақтың су тасқыны қаупі кезеңіне стандартты дайындығы болуы қажет. Соның ішінде арнайы нормалармен бекітілген резерв жасақталады. Бұл қоймалар насос, қайық, күрек, тағы сол секілді қажетті құрал-жабдықтар қамтамасыз етілген бе, сақтауда проблемалар жоқ па, бөлінген қаржы жеткілікті ме, нормативтер сақталған ба, соны қарадым. Жағдайды жаман демес едім. Алайда әлі де жетілдіру керек. Мәселен, қоймалар мен онда болуы міндеттелген заттардың тізімі қайта жаңартылуы тиіс, советтен қалған дүниелер әлі тұр.

– Биыл өткен жылғы жағдай қайталанбайды дегенге сене аламыз ба? Жоспар, бюджет, есеп өткен жылы да болды ғой. «Қазгидромет» те ескертуін жасаған.

– Жауапты министрлер бар. Жеткілікті қаражат бар. Барлық механизмдер қарастырылды. Былтырғы шок мемлекеттік қызметкерлерге біразға жетеді деп ойлаймын. Әрине, табиғи жағдай болғандықтан да кейде тәуекелдерді бағамдай алмай қалуымыз да ғажап емес. Мысалы, трансшекаралық өзендер бар. Бізге қарай үлкен су жіберсе, дайындығың бес тиын болуы мүмкін. Ал егер жағдай болжағандай бола тұра тағы қателікке бой алдырсақ, ол адами факторға әкеліп тірелсе, кінәлі есімдер аталатыны анық.

Баян Мұратбекқызы