Иттің мифтік бейнесі

Оның ішіне мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, жұмбақ-жаңылтпаштар, ертегілер мен мифтер кіреді деп оқытып жүрміз. Дегенмен кейбір ғалымдар мифті фольклордан бөлек қарайды. Яки фольклор халықтың ұжымдық көркем шығармасы болса, миф – халықтың ілкі замандағы ұжымдық санасының көрінісі. Осы тұрғыдан келгенде фольклорлық шығармалардың қайнар көзін мифтерден іздеу керек. Бір сөзбен айтқанда миф – халықтардың протодіні.

Филолог ғалым Олга Фрейденберг зерттеулерінде: «Миф тек қана таза түсінік күйінде, я болмаса тек таза әңгіме түрінде кездесе бермейді. Демек, мифология дегеніміз – мифтік әңгімелердің жиынтығы ғана емес. Кейбір мифтік түсініктер әңгімеде емес, ырымда ғана бой көрсетеді», – дейді. Әсіресе монотеизм сенімі ерте келген халықтардың мифтері ертегіге айналып, тіпті ерте нанымдары ырым-тыйымдар мен фроазеологизмдерде ғана сақталып қалады. Түркі жұртының Көк Тәңірін ерте тануымен, кейіннен бір құдайлықты қолдаған ислам дінінің келуімен мифтері дәл біз айтқан кейіпте сақталған. Өте жүйесіз. Әлемдік модель, тотемдер және дүние жаратылысы туралы мифтер бәрі-бәрі ертегі кейіпте. Салыстырмалы түрде грек мифологиясын алып қаралық. Онда әр нәрсенің өз иесі, сонымен бірге иелер арасындағы соғыстар сияқты біртұтас түсінік бар.

Қазақ мифтерінің әрқилы болып келетін тағы бір себебі, біздің рулық қоғамымыз және әрбір рудың өз көршісімен мәдениет алмасуы. Одан бөлек ұлан-ғайыр аймақты мекен еткен ата-бабаларымыздың шаруашылығының әралуандылығы, жер жағдайына қарай сол шаруашылықты жүргізу тәсілдері – бәрі-бәрі қазақ мифтеріндегі әр алуандыққа алып келді. Мысалы, еліміздің оңтүстігінде егіншілікке қатысты мифтер мол сақталса, Арқа даласы мал шаруашылығына қатысты мифтерге толы. Бірақ археологтың щеткасын қолыңызға ұстап, тереңіне түсіп кетсеңіз, барлық сенімнің формуласы бір екенін, түптеп келгенде бір халықтың сенімі екенін аңғаруға болады.

Бұл жолда аянбай еңбек етіп, «мифтік» танымды жұртшылыққа кеңінен танытқан қаламгер-ғалымдар ретінде Ә.Балқыбек, Т.Әсемқұлов және С.Қондыбайды айта аламыз. Соңғысы әсіресе мол еңбек сіңірді. Ол тұтас қазақтың мифтің танымын қалпына келтіріп, жүйелеп берген ғалым болатын.

С.Қондыбайдың «Арғықазақ мифологиясының» төртінші кітабында қазақ танымындағы «ит» туралы сөз болады. Бөріні қасиет тұтқан халық ретінде, оның туысы итке де қастерлі қарауымыз кәнік қой. Осы уақытқа дейін «Иттің иесі болса, бөрінің киесі бар» деген сөздің түпкі мәнін түсінбей, есік күзеткен ит мақұлығына қасқыр кейіпке еніп, менсінбеушілік танытқанымыз рас. Тіпті ат пен есекті салыстырғандай деңгейге жеткен едік. Бірақ ит сонша қасиетсіз бе еді? «Иттік жасады» дейтіндей қазақ иттен не жамандық көрді?

* * *

Бір жастан енді асқан ініме көз тиді ме, әлде сөз тиді ме білмеймін, қатты ауырып жатты. Шешем қайта-қайта есік тұтқасынан жеті рет су айналдырып әкеліп ішкізеді. Менің тұтқадан айналдырылған судың не құдіреті бары санама кіріп-шықпайды. Шешемнен сыбырлап сұрап қоямын. Ол да қайдан білсін, өз шешесінен көргенін істеп жатыр ғой. Иығын қиқаң еткізеді де қояды. Кейіннен білдім, адам алақанының уы болады екен. Ол көзі мен сөзіне қарсы дәру ретінде қолданылады. Яғни балаға үйге келген адамның көзі, не сөзі тисе, тұтқадан ағызылған су дәру болмақ. Өйткені ол адам қайтарында есікті теуіп ашпағаны, қолымен тұтқадан ұстап ашқаны белгілі ғой. Бірақ інімнің қызуы басылмады. Шынында үйге келген адам тұтқаны ұстамаған шығар… Түн ортасы ауа шешем шын қорқайын деді. Пәленшенің үйіне барып «иттің басын алып кел» деп жұмсады мені. Сол кеткеннен мол кеттім. Түнгі сағат бірлерде кетіп, таңғы төрт жарымдарда тас қараңғы түнде түртінектеп, қолтығыма қара пакетке оралған иттің бас сүйегін ұстап келе жаттым. Қатты қорықтым, әрине. Үйге келе шешем шылапшынға су толтырып, иттің қу басын салды. Әппақ бас сүйек суға батпайды екен. Онымен бірге суға інімді де шомылдырды. Қай құдірет екенін қайдам, арада жарты сағат өтпей, інімнің ыстығы басылып, пысылдап ұйықтап кеткенде шешем екеуміз алакөлеңке үйде бір-бірімізге қарап отыра кеттік. Ортамызда иттің бас сүйегі қалқыған шылапшын тұрды. Не үшін деп сұрамадым. Шешемді ұялтқым келмеген. Бірақ осы бір сәт менің көз алдымда ешқашан кеткен емес.

«Құдай Тағала әуелі адамның тәнін топырақтан жаратып болып, жерге қойып, итке күзеттіріп, өзі тәнге жан алып келмекші болып кетіпті. Сол мезгілде тәннің жанына шайтан келіп, тәнді жоғалтпақшы болыпты. Көзіне жақсы көрінген соң ит тәнді шайтанға бұзуға бермей, үріп, өзіне қарсы шауып тұрыпты. Сонда шайтан итке суық жіберіпті. Ит жүнсіз тақыр болған соң, суыққа ұшып, өліп қалған мезгілінде, шайтан адамның тәніне жақын келіп, неше мәртебе түкіріп жіберген. Күнәнің басы осыдан болып, азап көрмек, ауырмақтық бұдан қалған. Сол мезгілде Құдай Тағала қайтып келіп, жанды тәнге салып, шайтанға қаhар қылып, сонда да бұл ауру, күнәні адамда қалдырған. Дүниеде тұрған уақытта қажеті бар екен деп және итке жақсы адал қызмет қылғаны үшін жылы тон берген», – дейді «Бабалар сөзі» 100 томдығының «Мифтерге» арналған кітабында. Бір деректерде шайтан итті алдап, алаңдатып жіберіп, түкірген екен делінеді. Сол үшін ит адам алдында өзін мәңгілік қарыздар санайтын көрінеді. Иесін қорғап, жанқияры да сондықтан. Қай мифке қарасаңыз да иттің қорғаушы екені байқалады ғой. Осы бір деректен кейін баяғы балалық сұрағыма жауап тапқан сияқты болғам.

Біз келтірген мифтер ғалымдардың зерттеулерінде «қарабайырланған» мифтер ретінде қаралады. Дегенмен қазақтың ілкі мифтерінде иттің жаратушылық қабілеті барын байқаймыз. Қазақтың кейбір ертегілерінде ит пен жылқының адамды топырақтан жаратып, жан бергені туралы айтылатын. Осы негізде «иесіне опасыздық істеген иттердің төменгі әлемге түсірілетіні» туралы да деректер бар. Яғни ит қазақы мифологияда жаратушы, қызметші және күзетуші. Өйткені түркі халықтарының бірінің мифінде адам жаны дүние келмей тұрып итте болатыны айтылса, екінші халықтарда өлгеннен кейін адам жаны итке қонатыны айтылады. Қазақта осы екі түсініктің екеуі де сақталғандай.

Иттің жер астына, төменгі әлемге, яки өлілер мекеніне түсуі туралы қазақта «ит өлген жер» деген тіркес сөз бар. Қазіргі түсінікте бұл сөз «алыс» жер деген мағына береді. Ал С.Қондыбай: «… мифтік мағынасы – өлілер елі. Ит – о дүние тұрпаты, өлген адамның рухани жаны. Сондықтан «ит өлген жер» моланы ғана емес, алыстағы, яғни тірі адам үшін алыста болып есептелетін өлілер дүниесін айтып отыр», – дейді. Бір жағынан таласуға болады. Өйткені қазақта «ит өлімін көрсетпейді» деген сөз бар. Өлерін сезіп, иесінен «алыс жерге» кетіп өлетін көрінеді. Бірақ бұл беріректе қалыптасқан түсінік. Өйткені ежелгі жерлеу орындарынан иттің иесімен бірге жерленетін замандары болғанын байқаймыз. Енді осы тұста бабалардың мазарды қадір тұтып, адам аяғы баспайтын, тұрақтардан алыс жерлерге жерленгенін қарастырайықшы. Тұрақтан алыс, итімен бірге жерленген… «ит өлген жер болмай ма?!».

«Ит байласа тұрмайтын жер» деген сөздің де астарында «адам тұра алмайтын өлілер мекені деген ежелгі түсінік жатыр. «Ит арқасы қиян» деген сөз де «алыс» мағынасында қолданылса, бұл сөз де «өлілер мекенінен» хабардар етуі ықтимал.

Итке байланысты сакральды ұғымдардың көбі бізде осылай көмескіленгенмен, мұхиттың арғы бетіндегі тамырластарымызда көп сақталған. Жалпы, ит адамның ең бірінші қолға үйреткен жануары. Бұл үрдіс Оңтүстік Азияда басталып, тұтас Азияға ерте жайылса керек. Өйткені қазақ мифіндегі адамды жылқы мен иттің бірлесіп жасауынан бұл екі жануардың да халқымыз үшін орны ерек екенін аңғарамыз. Ғалымдардың дәлелдеуінше, ит 15-18 мың жыл бұрын адамға үйірсектеген. Ал Азиядан прототүркілердің Америкаға қоныс аударуының үшінші және соңғы легі б.з.д. 10-12 мыңжылдыққа тура келеді. Осы лекте ежелгі бабалар өздерімен бірге иттерді ала кеткеніне бұлтартпас дәлелдер бар. Алғашында ғалымдар жаңа құрлықтағы иттердің тамырын Солтүстік Америкадағы қасқырлардан тарады деп ойлады. Мексика, Перу, Болливия сияқты жерлерден табылған ежелгі үндіс иттерінің ДНК сараптамасы сәйкес келді. Тек, Солтүстік Америкалық қасқырлардың ДНК-сымен емес. Олардың ДНК сараптамасы Азия қасқырларымен сәйкес келетін еді. 2021 жылы бұл болжам Дарем университетінің ғалымдарымен толық дәлелденді. Олар тіпті алғашқы иттің 23 мың жыл бұрын Сібір даласында алғаш қолға үйретілгенін айтып отыр.

Үндіс тайпаларының мифтеріне сүйенетін болсақ, ит жер бетіндегі ең алғашқы жаратылған және ең соңғы өлетін жануар болып саналады. Сонымен бірге қазақы мифтегідей ол жақта да иттің о дүниемен байланысы бар. Анығында екі дүниені бөліп тұратын көпірді күзететін иттер бар. Олар кейбір шын уақыты келген адамдардың жанын алып өтуге көмек көрсетіп, кейбірін көпірден өткізбейді екен. Бұл туралы «Инктер құпиясы» еңбегінде У.Салииван жазады. Сол еңбекте Анд белдеуінің тұрғындарының иттерді мумиялап, адаммен бірге жерлейтіні туралы да айтылған.

Ә.Марғұлан «қола дәуірінен кейінгі кезеңдерде қой мен сиырдан бөлек иттің де құрбандыққа шалынатынын» атап көрсетті. Ал Сарайшық қаласындағы қазба жұмыстары кезінде арнайы жерленген иттер табылған. Қазан қаласының іргетасы қаланғанда астына ит көмілген деген де аңыз бар. Осы қаланың негізін қалаған Бұлғарлар итті арнайы рәсіммен құрбан қылып жерлеп, үстіне ғимарат немесе ғибадатхана тұрғызатын болған. Бұл белгілі бір есепте қоныстың құтты болуы үшін жасалса керек. Яғни «қазақтың ит байласа тұрғысыз жер» деген сөзі бір кездерде «ит жерлесе де тұрғысыз «берекесіз» жер» болуы ғажап емес. Енді осы тұста қазақтың «табалдырықты баспа» деген ырымына да соғып өткеніміз абзал. Табалдырық – екі дүниенің аралық символы. Ол жерді басу – аралық күйде қалуды білдірсе, екінші жағынан қазақ табалдырық астына іштен өлі туған сәбилерді және жануарларды жерлеген екен. Екі дүниеге де тән емес. Осы қатарда иттің де болуы ықтимал...

Сонымен ит – арғы дүниеге адамды алып өтуші немесе сол дүниенің қорғаушысы. Екінші жағынан ит адам жанының һәм рухының дүниеге келместен бұрынғы күзетшісі. Қазақта «қырқынан шығару» деген дәстүрдің бары белгілі. Бұл түсінік бойынша нәресте қырық күнге дейін бұл дүниелік болып есептелмейді. Аралық кезеңде. Оның періштелерді көріп шалықтайтыны да сондықтан. Осы қырық күндікте балаға «иткөйлек» кигізіледі. Тігісі ішіне қарата тігілген, бала тәніне батпайтын жеңіл киім. Бірақ ол неге «иткөйлек» деп аталады. Ешқандай лингвистикалық дәлел жоқ.

 «Бала қырқынан шыққан соң, итжейдесіне түрлі тәтті-дәмділер түйеді де, бір иттің мойынына байлап қоя береді. Оны ауыл балалары қуып жетіп, ұстаған соң иткөйлекке түйілгенді бөліп алады. Иткөйлекті баласы жоқ келіншектер ырым қылып алатын да дәстүр бар». Ғалым-мифолог Зира Наурызбаева: «Бұл ырым баланың ит мінезі кетсін немесе итжанды (төзімді) болсын деген мақсатта жасалады деген пікір бар. Бірақ бұл кейін қалыптасқан трактовка. Негізінде оның мифологиялық терең астары бар», – дей келіп С.Қондыбайдан мысал келтіреді: «Дүниеге келген нәресте қырқынан шыққанға шейін «ол әлі туған жоқ, әлі о дүниеде өмір сүруде» деп түсінілген. 40 күн болғанда нәресте шынымен де туады, бұл дүниеге келеді. Осы ғұрыпқа иттің қатыстырылуы жайдан-жай емес. Өйткені: а) ит – әлі тумаған адам жанының тұлғалануы; ә) ит – о дүниелік күзетші; б) ит өлген адам жанының кейпі. Нәрестенің дүниеге келгеннен бастап киген көйлегінің «иттің көйлегі» деп аталуы да, осы көйлектің ит мойынына байлануы да осы бір-бірінен айырып алғысыз үш түсініктің этнографиялық көрінісі болып саналады», – дейді. Осы тұста ғалым: «Патшаның тоқалы екі ұл (немесе бір ұл, бір қыз) туады. Мұндайды көре алмаған патшаның бедеу бәйбішесі (мыстан кемпірдің көмегімен) екі баланы ұрлап алып, олардың орнына бесікке екі күшік салып қояды. Сосын «бұ тоқал екі күшік тапты» деп жұртқа жар салып, тоқалды екі күшігімен бір жаққа, екі баласын бір жаққа апарып тастатады» деп келетін ертегілерден үзінді келтірген. Бірақ мұны ғалым «келіншек шынында екі күшік туады. Бұл жоғарыда айтылған мифтегі сияқты баланың әлі толық дүниеге келмеуі» деп түсіндіреді.

Дегенмен осы тұста тоқалдың күшік тууы мен иткөйлектің арасында белгілі бір байланыс бардай көрінеді. Өйткені қазақта көз тимес үшін жасалатын ырымдар өте көп қой. Бала тұрақтамағанда оған өте елеусіз немесе олақ есімдер қойылады. «Қадірсіз», «Елеусіз», «Көтібар», «Төрткемпірбіршал» деген сияқты. Сонымен бірге көз тимесін деп баланың маңдайына күйе жағып немесе көзге ерекше түсер әшекей тағып қояды. Бұл ырымдардың тереңінде ажалды алдау сияқты дүние жатқандай. Осы жағынан келсек, перзентке зар болған патшаның бәйбішесі ақылдылық жасап тұр. Ол көз тимеу үшін, халықтың сөзі тимеу үшін келіншекті «күшік туды» деп алдаусыратып, балаларды жасырын өсіреді. Тек белгілі бір жасқа жеткенде ғана олар патшаға келіп, ел алдына шыға бастайды.

Жаңа туған нәрестелердің өлуі өте жиі болатын ерте замандарда қазақ балаға «иткөйлек» кигізіп, «бала емес, ит туды» деп ажалды алдаусыратуы ықтимал. Ал қырқынан шыққанда ит көйлекті иттің мойнына байлап, аңдыған ажалды елден алысқа ұзатып, адастыру үшін жасалған ырым болуы ғажап емес. Бәлкім, ит көйлек байланған итті құрбандыққа шалып, ажалдың көзін баладан, тіпті айырып әкетуге болады. Былайша келгенде, баланың жанын ит жанымен алмастырып алады. Бұлай дейтініміз, Қытайда өмір сүретін қазақ рулары арасында «аспа немесе буыншақ ауруымен (өзіне қол салушы)» ауыратын адамдарды итпен ұшықтайтын ырым сақталған. Ол ырым бойынша ауру адамды аңдып жүріп, мойнына арқан салған бір сәтін тауып, кеудесінен жаны шығуға тақағанда арқаннан ажыратып алып, орнына итті асады екен. Көзін ашып, шошынған адамнан әлгі ауру қайтатын көрінеді. Кейіннен «ұшықтау» аталған бұл ырымның астарында адам жанын иттің жанына алмастыру жатқаны кәнік.

Бір замандарда ит көйлек бүкіл балаға емес, бала тұрақтамаған адамдардың сәбиіне кигізіліп, біз айтқандай рәсім жасалса керек. Кейіннен ырымшыл халық баласынан айырылмау үшін жасап, бұқаралық сипатқа ие болған ырым деуге болады. Яғни ит күзетші, қорғаушы және адам үшін жанын қиюшы мифтік бейне. Арғы дүние мен осы дүние арасындағы жан (рух) тасушы образ десек те болады. Сондықтан болса керек, қазақта «итті теппе», «үстіне су шашпа» деген сияқты ырымдар бар.

С.Қондыбай Тұяқбаева және Проскурин атты ғалымдардың Ахмет Ясауи кесенесінің сәндік бедерлері туралы еңбегінен мынадай дерек келтіреді: «… кесенедегі қабырғаға түсірілген жазулардың бірінде «дүние дегеніміз – мүрде мен оны өкшелеген иттер» деген сөздер бар екен. Самарқандағы Шир-Дор медресесінің порталындағы бейнеленген «арқасында ит-жолбарыс пен оның арқасындағы жарқыраған адам жанының» бейнесі де «адам жанын жалмап алған жыртқыш» дегенді білдіреді.

Тіпті түркілік танымда иттің ұлуына қарап болашақты жорушылар болған. Егер шаңыраққа қарап ұлыса үй иесіне көрінеді дейді. Бір деректерде иттің ұзақ ұлуы жамандық, ал үзіп-үзіп ұлуын жақсылыққа балаған. Осы тұста иттің иесінің өлімін сезуі деген дүниеге тап келеміз. Баланың қырқынан шығуы сияқты, бұл кезде өлімге қатысты қырық күн бар. Бір адам өмірден озғанда артынан «келіп амандасып кетіп еді», «қарызын қайтарып, рақметін айтып кетіп еді, сезген екен ғой» деген сияқты әңгімелер айтылып жатады. Ілкі түсінік бойынша адам жаны туғаннан кейін қырық күнде толық қонар болса, өлерінен қырық күн бұрын ұшып кетеді екен деген сенім көлбеңдейді. Ал ол жан тасымалдаушысы итке білінер. Осы үшін де ит шаңыраққа қарап ұлуы ықтимал. Бірақ бұл кейіннен «иттің өлім шақыруы» ретінде бағаланып, ұлыған итті өлтіріп тастауға дейін барған кездер болған.

Иттің құрбандық боларын сөз еттік. Енді құрбандықтан итке сыбаға беру деген де дәстүр барын айта кеткен жөн. Үлкен астарда итке сойылған малдың оны мұнысын тастап, мәз етеді. Ал оңтүстік жақта мынадай салт бар-ды. Басқа жақты білмеймін, біздің ауылда пісірілген жеті нанның біріншісін итке тастайды. Егіншілікпен айналысқан елдің ежелден қалған ырымы деуге болатын еді, егер мына бір мифке көзіміз түспегенде.

«Бұрынғы заманда бидайдың масағы қазіргіден де гөрі үлкен бопты. Жерден басын көтеріп шыға салысымен бидай өседі екен. Нанның көптігінен асқақтаған бір ақылсыздау әйел баласының құйрығын бидай масағымен сүртіпті. Мұны көрген Құдай ашуланып, бидайды құртып жібермекші болады. Сонда оған ит жүгіріп келіп: «Адамдікін алсаң да, менің еншімді қалдыршы» дейді. Сонда Құдай бидайдың басында ғана кішкене масақ қалдырады. Қазір біз сол иттің еншісіндегі нанды жеп жүр екенбіз».

Осы мифтің астарынан итке тасталатын жеті нанның мәнін түсінуге болады. Жеті дегеннен шығады, қазақта «жеті қазына» деген түсінік бар. Олар: ер жігіт, сұлу әйел, құмай тазы, берен мылтық, жүйрік ат, ақыл-білім, қыран бүркіт. Анықтап қарасаңыз, тұтас халықтың жеті қазынасы дегенге сай келмейді. Бұл жетеудің алтауы ер-азаматқа тән дүниелер. Бірақ бірінші ер азаматтың өзі тұр. Сондықтан аталған тізім қате болса керек деген ой түйеміз. Ер азаматтың орнында басқа бір нәрсе болған. Осы тұста, түркінің, тіпті бүкіл халықтардың салтында болған «иесімен бірге жерлеу» рәсімі еске түседі. Қазақ даласында атымен, итімен бірге жерленген қорғандардың барын айттық. Сонымен бірге олармен әйелі, сауыт-сайманы да жерленген. Құрық қорғанынан бүркітімен бірге жерленген мүрде де табылды. Ақыл-білім де адамның өзімен бірге кетері белгілі. Осы тұста жеті қазына ер азаматпен бірге жерленетін жеті заты болып шықса ше? Логикаға сәйкес келетін болжам деп ойлаймыз...

Сөз соңында «иттік жасады» деген тіркеске тоқталғымыз келеді. Қазақ мифтерінде, аңыздарында иесіне опасыздық жасап немесе басқа да жамандықпен көзге түскен ит байқалмайды. Ит көбіне өлімге байланысты образ, кейіпкер екенін айтып өттік. Осы тұрғыдан келгенде «иттік жасау» деген сөздің астарында «жақынын өлтіру» деген мағына жатса керек. Әрине, бұл сатқындық емес, кек турасындағы әңгімеге арқау болар сөз.