Қарақалпақ құқық қорғаушысы Ақылбек Мұратов Қазақстаннан кетті

Қарақалпақ құқық қорғаушысы Ақылбек Мұратбаев (Мұратов), Өзбекстанға экстрадиция қаупі төніп тұрған сәтте, Қазақстаннан шығып кетті. Бұл туралы Қазақстандағы Адам құқықтары жөніндегі халықаралық бюро хабарлады.

«6 қарашаға қараған түні Ақылбек он жылдан астам уақыт тұрған елден кетуге мәжбүр болды. Егер ол 10 қарашаға дейін ұшып шықпағанда, оны Өзбекстанға экстрадициялау қаупі туар еді. Ол жақта оған “конституциялық құрылымға қол сұғу” бабы бойынша айып тағылған», — делінген бюро сайтындағы хабарламада.

Ұйымның мәліметінше, Мұратовтың қауіпсіз елге көшуіне қазақстандық құқық қорғау ұйымдары мен бірқатар халықаралық институттардың араласуы мүмкіндік берген.

Қарақалпақстандағы оқиғалар және қудалау

2022 жылғы шілдеде Өзбекстан құрамындағы Қарақалпақстан автономиясында жаппай наразылықтар болған еді. Тұрғындар жаңа Конституция жобасына енгізілген өзгерістерге қарсы шыққан – онда аймақтың Өзбекстан құрамынан шығу құқығы жойылатын. Билік кейін бұл түзетулерді қайтарып алды, бірақ артынан саяси қудалау науқаны басталды.

Кейінгі екі жыл ішінде көптеген қарақалпақ белсенділері қамауға алынды немесе шетелге кетуге мәжбүр болды. Ақылбек Мұратов солардың бірі еді — ол әлеуметтік желілерде Қарақалпақстандағы қуғын-сүргінді ашық жариялап, құқық бұзушылықтарды көтеріп келді.

Қысым мен қудалау

2023 жылдың қазанында Мұратовтың туыстарына Өзбекстан арнайы қызметі арқылы қысым жасалғаны хабарланды. Олар құқық қорғаушыдан қоғамдық белсенділігін тоқтатуды талап еткен.

Ұсталу және айыптар

Мұратов 2024 жылдың 15 ақпанында Алматыда ұсталып, екі күннен кейін сот шешімімен 40 тәулікке қамалған. Өзбекстан оған:

• «жаппай тәртіпсіздікке және зорлық-зомбылыққа шақырды»;
• «қоғамдық қауіпсіздікке қатер төндіретін материалдар таратты» деген айыптар таққан.

Бірінші айып Нүкістегі 2022 жылғы оқиғаларға 500 күн толуына арналған еске алу акциясымен, ал екіншісі — 2023 жылы Варшавада өткен ЕҚЫҰ конференциясында басқа қарақалпақ белсендісі Қошқарбай Торемуратовтың сөзі жазылған видеоны жариялаумен байланысты болған.

Босқын мәртебесі және халықаралық реакция

2024 жылдың ақпанында Ақылбек Мұратов Қазақстанда босқын мәртебесін алуға өтініш берген.
Алайда кейін комиссия оның өтінішін қанағаттандырмай, “қуғын көру қаупі дәлелденбеген” деген қорытынды жасаған.

Осыған қарамастан, Human Rights Watch ұйымы Қазақстан билігінен Мұратовты Өзбекстанға бермеуді талап еткен, өйткені ол елде оған саяси себеппен қудалау және азаптау қаупі бар екені айтылған.

2025 жылдың қыркүйегінде Жоғарғы сот та босқын мәртебесін бермеу жөніндегі шешімді күшінде қалдырды.

Эмиграция және жаңа кезең

Ақыры 2025 жылғы қарашада Ақылбек Мұратов Қазақстаннан шығып, Батыс елдерінің біріне қабылданды.

Құқық қорғаушы соңғы сұхбаттарының бірінде өзінің басты мақсаты — Қарақалпақ халқының құқықтарын қорғау мен бейбіт күресті жалғастыру екенін айтқан.