Қазақ тіліне аударылған балаларға арналған 5 әлемдік классикалық шығарма

1. Жюль Верн – «Он бес жасар капитан»

Француз жазушысы Жюль Верннің бұл әйгілі романы – тағдыр салған қиын жолда өзін таба білген жасөспірімнің ерлігі туралы баян. Басты кейіпкер – 15 жастағы Дик Сенд – капитан қайтыс болғаннан кейін кішкентай кеме экипажын басқаруға мәжбүр болады. Алайда теңіздегі қиындықтармен қатар, олар құл саудагерлерінің қулығына түсіп, Африка жағалауына тап болады.

Бұл шығарма – батылдық, адалдық пен көшбасшылықтың жарқын үлгісі. Дик қиын сәтте үлкендердей шешім қабылдап, адамдардың өміріне жауапты бола алады. Қатерлі сапар барысында ол тек теңізбен емес, адам қатыгездігімен, әділетсіздікпен күреседі. Құлдық, адамгершілік, отансүйгіштік және достық тақырыптарын қамтитын бұл туынды тарихи, тәрбиелік, танымдық тұрғыдан да маңызды.

2. Марк Твен – «Ханзада мен қайыршы»

Марк Твеннің бұл шығармасы – әлеуметтік теңсіздік, әділдік пен шынайы адамгершілік туралы тамаша повесть. ХVI ғасырдың Лондонында бір күнде дүниеге келген ханзада Эдуард пен қайыршы бала Том Кенти бір-бірінің өмірімен алмасып көреді. Кедей баланың биліктің ауыртпалығын, ал ханзаданың халық ішіндегі азапты көруі – өмірді басқаша бағалауға жетелейді.

Шығармада шынайы патшалық билік – жүрек пен әділ санада екенін автор терең жеткізеді. Ханзада Эдуард таққа қайта оралғанда бұрынғыдан өзгеше – мейірімді, әділ әрі халықшыл патша ретінде әрекет етеді. Бұл кітап баланың адамгершілік түсінігін, әділет сезімін тереңдетеді және «сыртқы жағдайға қарамай, жүрекпен бай болу маңызды» екенін ұқтырады.

3. Джеймс Гринвуд – «Кішкентай кезбе»

Ағылшын жазушысы Джеймс Гринвуд бұл шығармада қиындыққа қарсы тұра білген қарапайым баланың тағдырын баяндайды. Джимми – қатыгез өгей шешесі мен әкесінің қысымынан қашып, Лондон көшелеріне тап болған жетім. Алғашында қаңғыбас балалармен бірге ұрлық жасап күнелтсе де, жүрегінде мейірім мен ар-ожданын сақтап қалады.

Ол еңбек етіп, жолын табуға тырысады. Көп рет сатқындық, аштық, жалған жаза мен әділетсіздікке тап болады. Бірақ соның бәрінен өтіп, адал еңбекпен өмірін өзгертеді. Бұл шығарма арқылы бала шыншыл болуға, сабырлы болуға, қиындыққа мойымауға үйренеді. Туынды әлеуметтік әділетсіздік, кедейшілік және баланың ішкі күші тақырыптарын терең қозғайды.

 4. Томас Майн Рид – «Жұмбақ салт атты адам»

Ирланд жазушысы Томас Майн Ридтің бұл романында махаббат, ерлік, әділет үшін күрес, сатқындық пен құпия қатар өрбиді. Шығармада мустанг аулаушы Морис Джеральд пен жергілікті қыз Луизаның арасындағы махаббат, Кассий Колхаун есімді жауыздың арам пиғылы, жалған айыптаумен күрес суреттеледі.

Шығармада шындық пен әділеттің жеңісі баяндалады. Көңілге күдік ұялататын «бассыз салт атты» бейнесі – көркемдік жағынан символикалық мәнге ие. Бұл образ арқылы автор зұлымдық пен ақиқаттың арасындағы шекараны ашады. Балалар бұл туындыдан шындықты қорғау үшін батыл болу керек екенін, өтіріктің түбі бір ашылатынын ұғынады. Тілінің көркемдігі мен оқиға желісі жас оқырманды баурап әкетеді.

5. Рудольф Эрих Распе – «Барон Мюнхгаузеннің хикаялары»

Неміс жазушысы Распе жазған бұл туынды – қиял мен тапқырлықтың шарықтау шыңы. Барон Мюнхгаузен – өмірде болмайтын ғажап оқиғаларды шын айтып тұрғандай баяндайтын кейіпкер. Ол қасқырды кері айналдырып өлтіреді, көзінен шыққан ұшқынмен мылтық атады, зеңбірекпен айға ұшады, арыстанды қолтырауынға жем етеді.

Бұл шығармада дүниедегі ең шыншыл адам – барон Мюнхгаузеннің елестету мүмкін емес, күлкілі әрі қызықты оқиғалары баяндалады. Ол бұл әңгімелерді әдетте достарының ортасында, бір бөтелке шараппен отырып айтады. Оқиғалар шамамен XVIII ғасырдың соңында орын алған. Барон Ресейге сапарынан бастап, түрлі елдерді аралайды, ал оның басынан өткен оқиғалар — нағыз қиял-ғажайып ертегіге тән. Шығарма үш бөлімнен тұрады: баронның өз атынан айтылған хикаялары, теңіз саяхаттары және жер шарын аралаған сапарлары. Мысалы, Барон Ресейге бара жатқанда, қарлы боранға тап болып, атын бір бағанаға байлап далада ұйықтайды. Таңертең оянса, жер еріп, өзі ауылдың ортасында жатыр, ал аты – шіркеу мұнарасының төбесінде. Ол арқанды дәлдеп атып, атын босатып алады. Басқа сапарында ол шанамен келе жатып, артынан келіп аттың артқы жағын жеген қасқырдың өзі шанаға жегіліп, Петербургке дейін жеткізеді.

Бұл шығарманың ерекшелігі – шектен шыққан әсірелеу арқылы күлкілі, таңғаларлық, шым-шытырық оқиғаларды ұсынуында. Әрбір эпизод бала қиялын ұштайды, ойлау қабілетін дамытады, тіл байлығын арттырады. Шығармада ешбір шынайылық болмаса да, қиял мен логика ұштасқан көркем ертегі ретінде құнды.

Бұл бес шығарма – қазақ балаларына әлем әдебиетін жақындатқан алтын көпір. Олар тек қызықты оқиғалармен шектелмейді, өмірлік құндылықтарды үйретеді: әділет, еңбек, достық, батылдық, шындық үшін күрес. Мұндай кітаптар бала санасында рухани негіз қалайды, олардың азамат ретінде қалыптасуына септігін тигізеді.

Балалар әдебиеті – тек қызықты хикая немесе уақыт өткізетін ермек емес. Ол – баланың ішкі әлемін тәрбиелейтін, қиялы мен санасын тереңдететін, болмысын байытатын қуатты құрал. Бұл әдебиет түрі арқылы бала жақсы мен жаманды ажыратып, ақ пен қараны айырып, өмірдің мәнін ерте түсіне бастайды. Әлемдік классиктер қалам тербеген шығармалар балаға тек шытырман оқиғалар мен күлкі ғана сыйлап қоймай, адамдық қасиеттердің, ерліктің, мейірім мен әділеттің мәнін ұғындырады.

Қазақ тіліне аударылған осындай шығармалар – біздің балаларымыздың рухани кеңістігін кеңейтетін алтын қор. Балалар әдебиетінің құндылығы – оның болашақ азаматты қалыптастырудағы рөлінде. Сондықтан әр ата-ана мен ұстаз бала қолына алдымен көркем, тәрбиелік мәні бар кітап беруі тиіс. Кітап арқылы бала тек әріп танымайды – ол өмірді таниды, адам болуды үйренеді.