Қазақстандағы патернализмнің өсуі онымен қалай күресуге болады?

 Зерттеулерге сәйкес, соңғы жылдары елде патерналистік көңіл-күй көбейгені анықталып отыр. Жақында Эберт қоры 14-29 жас аралығындағы жастардың өмірлік құндылықтары анықтайтын зерттеу жүргізді – бұл Орталық Азия аймағындағы басқа елдермен салыстырғанда Қазақстан халқының жартысына жуығы. Сауалнама нәтижелері біздің елдегі патерналистік сезімнің өте жоғары екенін көрсетеді. Халық әлі күнге дейін мемлекеттен жеңілдіктер, несиелік амнистия т.б көмек күтеді. Сондай-ақ жұмысқа орналасуда көмек күтуде.

Сонымен қатар, қаңтар оқиғасы мемлекетке талап-арыздар мен әлеуметтік мәселелерді шешу жолдарын талап етудің артқанын көрсетті. Ал сарапшылардың айтуынша, мұның бәрі Ресейге қарсы санкциялар арқылы қиындайды. Пессимистік сценарийлердің бірі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы да айтарлықтай нашарлайды деп болжайды. Әрине, бірінші кезекте тұрғындар нақты мәселелерді шешу үшін мемлекетке жүгінеді. Бұл ретте әртүрлі топтар әртүрлі мақсаттарды көздейді: кейбіреулер үшін негізгі мәселелерді шешу маңызды - несиені есептен шығару, жеңілдіктерді көбейту, тегін баспана. Бірақ кейбіреулер үшін нақты саяси және экономикалық өзгерістер маңызды.

Елімізде бұл мәселе жоғары мемлекеттік деңгейде қалай қамтылғанына көз жүгіртейік. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылғы Қазақстан халқына жолдауында елімізде әлеуметтік бағдарламаларды жеке мүддесі үшін әдейі пайдаланып жатқан азаматтардың көп екеніне назар аударған болатын. Әлеуметтік кодекс жобасында осы мәселелерге көбірек көңіл бөлуді тапсырды. Президенттің айтуынша, мұндай жағдайлар қоғамда мемлекеттен тегін нәрсе алуды жалғастыра беретін көңіл-күй тудырды. Ал шын мәнінде көмекке мұқтаж жандар, өкінішке орай, әлеуметтік қолдаусыз қалып қойып отыр.

«Әрине, біздің еліміздің мүмкіндіктері зор, бірақ оның шегі де бар. Ең бастысы, әлеуметтік жәрдемақы алуға негізсіз ұмтылу адамды күн көру мүмкіндігінен айырады. Мұндай жағымсыз өмір салты ұрпақ тәрбиесіне кері әсерін тигізе бастады. Сондықтан түбегейлі өзгерістер қажет. Заң да, қоғам да адамдардың санасын өзгертуі керек. Әлеуметтік кодекс жобасында осы мәселелерге көбірек көңіл бөлінуі керек», - деді ол.

Болашақта Әлеуметтік кодекстің қабылдануы мыналарға мүмкіндік береді: азаматтардың әлеуметтік құқықтары мен міндеттері туралы білімнің бірыңғай көзін жасауға, әлеуметтік құқықтар мен кепілдіктерді қамтамасыз ету бойынша алдын алу шараларын қабылдауға, азаматтардың әлеуметтік қауіпсіздігін арттыруға. Табысқа қарамастан әр балаға төрт АЕК төленетін көп балалы отбасыларға жәрдемақы енгізілгеннен кейін қоғам бала санына қарамастан барлық аналарға бірдей көмек көрсетілуі керек деп айта бастады, өйткені олар да көп балалылар сияқты баланың дамуы мен тәрбиесінің шығындарын көтереді.

Отандық сарапшы, ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің кеңесшісі Сабина Сәдиева атап өткендей, біз ең алдымен тәжірибе ретіндегі патернализм (тәуелділік) деген не және ол Қазақстанда бар ма деген сұрақты өзімізге алуымыз керек. Мемлекет асырауына тәуелділіктің өзі паразиттік өмір салты, адам еңбек табысы мен басқа адамдардың ресурстары есебінен өмір сүреді. «Патернализм» терминін мемлекетке қатысты қолданғанда біз әлеуметтік тәуелділікті түсінеміз. Ол қоғамға зиян келтіре отырып, жалпы игіліктерді жеке пайдаға пайдалануды қамтиды.

Маманның пікірінше, қандай да бір қоғамдық игіліктер үшін салық немесе басқа жолмен төлемейтін және оны пайдаланбауы керек адамдар бар, бірақ олар осы әлеуметтік қолдау жүйесіне еніп, оны бұрмалап, пайдаланушыға айналап алып жатыр.

Қазақ қоғамындағы әлеуметтік тәуелділік тамырына келсек, сарапшы «Әлемдік құндылықтар сауалнамасы» атты үлкен зерттеуге сілтеме жасады.

«Егер қазақстандықтардың құндылықтары профиліне қарайтын болсақ, жалпы құндылықтардың негізгі шеңберімен жақсы жұмыс істеп жатқанымызды көреміз, бірақ мұнда ерекшеліктер мен нюанстар бар. Біріншіден, қазақстандықтар әлі де үлкен, күшті мемлекетке сенеді. Және олар қиындыққа тап болған жағдайға, өмір сүру тәсіліне жауапкершілікті сыртқы факторларға ауыстыруға бейім. Олар кейбір нәрселер үшін мемлекет пен ата-ананы кінәлап, өздері үшін жауапкершілікті алмайды. Екіншіден, қазақстандықтарға оппортунизм тән. Пайдалану мүмкіндігі пайда болған кезде, оны пайдаланып қалғысы келеді және оны ұят деп санамайды. Мұның бәрі патернализм мен мемлекет асырауына тәуелділіктің құндылық тамыры», - деді Сәбина Сәдиева.

Сонымен қатар, сарапшы Қазақстанды жеткілікті жұмсақ мемлекет деп санайды: неғұрлым жетілген жүйеде сенім қатынастарын бұзу мәселелері өте байыппен қабылданады. Мысалы, АҚШ-та көптеген жүйелер сенімге негізделген. Тағы бір мәселе, әлеуметтік тәуелді адамдар өздерін ондай санамайды. Бұл олардың жеке моральдық көзқарасы. Бұның қауіпті болу себебі қоғамның басқа мүшелері де оларды тәуелді деп санамауында. Бұл жерде тағы да бюджетке деген көзқарастың дұрыс болмауы жатыр.

Сонымен қатар, сарапшы мамандар біздің елде мұндай үлгінің жоқтығына, мемлекет халыққа әлеуметтік көмекті неғұрлым көп көрсеткен сайын, соғұрлым тәуелділік сезімі күшейетініне сенімді: «Мемлекеттің мақсаты – шын мәнінде мұқтаж жандарға әлеуметтік көмек көрсету. Мәселе мынада: мемлекет кімге көмек қажет, кімге қажет емес екенін анықтай алмайды және үлкен жүйелерді басқара алмайды. Ал жалпы әлеуметтік сақтандыру жүйесін өз мүддесі үшін пайдаланатындарды азаматтардың өзі кінәлап отырған жоқ».

Әлеуметтік саясат, сарапшының пікірінше, мейірімділік пен қайырымдылыққа емес, әділдікке құрылуы керек. Өйткені қазынадан ақша бөлу – шектеулі бюджетте жеке емес, қоғамдық пайданы барынша арттыра отырып, әрқашан мүдделер тепе-теңдігінің болуын қажет етеді. Тәуелдiлiктiң белгiлi бiр психологиялық заңдылықтары бар: егер адам үш жылдан астам мемлекеттен тiкелей көмек алса, онда бұл оның табыс табу және өзiне жауапкершiлiк алу қабiлетi жойылған кезде қайтарылмайтын нүктеге айналуы мүмкiн.

Қорыта айтқанда, сарапшы маман мемлекет әлеуметтік саясатты оңтайландыру бойынша белгілі шаралар қабылдап жатқанын, мәліметтер базасы біріктіріліп жатқанын, азаматтардың цифрлық профильдерінің алғашқы жобалары іске қосылып жатқанын, тұтастай алғанда цифрландыру әлеуметтік қолдаудың күрделі жүйелерін басқаруда мемлекеттің әлеуетін арттыратынын атап өтті.

Әлеуметтанушы Есет Есенғараевтың айтуынша, қазақ қоғамындағы патернализм сонау кеңестік кезеңнен басталған. Сол кезеңде мемлекет тарапынан гипер-қамқорлық пен гипер-бақылау салдарынан халықтың негізгі бөлігі өзін-өзі анықтау қабілетін дамытпады. Адамдар мемлекетке арқа сүйеуге дағдыланған, ал патерналистік тәуелділік олардың болмысының ажырамас бөлігіне айналды.

«Патерналистік тәуелділік – бұл өздерінің өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, бұл міндетті ата-анасына, жақындарына және мемлекетке аударуға белсенді күш салмайтын адамдардың қалауы және тіпті талабы» дейді ол.

«Мемлекет пен партия, бір жағынан, халыққа белгілі бір әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер бере отырып, екінші жағынан, оларды тәуелсіз болу мүмкіндігінен айырады. Мысалы, КСРО-да адамдар өздері үшін басқа дүниетанымды таңдай алмады және дүниеге баламалы көзқарас пен адамды түсінуге мүмкіндік беретін ойлауды жүзеге асыра алмады. Егер олар үстемдік етуші ойлау тәсілі мен оған негізделген дүниетанымнан бас тартуға тырысса, олар әртүрлі қудалауға ұшырады – психологиялықтан ең ауыр саяси қуғынға дейін. Сондай-ақ кеңестік қоғамда адамдар мемлекеттік мекемелерден тыс кәсіпкерлікпен және кез келген қызмет түрімен айналысу мүмкіндігінен айырылды. Соның салдарынан совет адамдарының өмірін іштен емес, сыртынан көбірек анықтады», - дейді сарапшы өз пікірімен бөлісіп.