Қажылықтан қаржы сауғандар және ҚМДБ

Жыл сайын әлемнің әр түкпірінен миллиондаған мұсылман Сауд Арабиясына аттанады. Ресми мәлімет бойынша әр жылы қажылық маусымында Меккеге 2 млн шамасында адам барады. Олар Саудия қазынасына 12 млрд доллар табыс әкеледі.

Ислам дініндегі қасиетті мекен Меккеге құлшылық жасауға баратын Қазақстан азаматтары да аз емес. Бірақ қажыға барудың өз тәртібі бар. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы таратқан ақпаратқа сүйенсек, әр елге жыл сайын белгілі мөлшерде квота беріледі. Ислам конференциясы ұйымы сыртқы істер министрлерінің қарарымен 1987 жылы белгіленген тәртіп бойынша әр мұсылман елінен бір миллион адамнан тек бір мың адам қажылық жасауға болады. Қазақстанға 10 мың адамға дейін қажылық жасауға мүмкіндік берілген. Бірақ елде қажы атанғысы келетіндер мұнша көп емес. Мысалы, 2023 жылы Қазақстан 4 мың квота алды.

Бұл 4 мың адам да Арабияға өз бетінше бара алмайды. Оларды арнайы лицензиясы бар турфирмалар алып барады. Әрі олар әдеттегі туристік виза емес, қажылық виза алады. Қысқаша тәртібі мынадай: турфирмалар спорт және туризм министрлігінен лицензия алады. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы жыл басында лицензиясы бар фирмалар арасында конкурс жариялап, 4 мың орынды бөліп береді. Бірақ теңдей емес, әр компания әлеуетіне қарай әртүрлі мөлшерде квота алады. Биыл қажыларға ресми 18 фирма қызмет көрсеткен.

ҚМДБ қажылық бөлімінің меңгерушісі Жәнділлә Бекжігітовтің айтуынша, конкурсқа қатысатын турфирмаларға қойылатын арнайы талаптар бар. Ең алдымен фирманың осы саладағы тәжірибесіне баса назар аударылады. Сондықтан «умра қажылықпен кемінде бес жылдан бері айналысып жүрген» компаниялар ғана конкурста квота жеңе алады.

Құлшылықтан тиын сауғандар

Осы талапқа толмайтын немесе басқа да себеппен ҚМДБ-дан квота ала алмаған турфирмалар өз бетінше жұмыс істеуге тырысып жүр. Олардың арасында заңсыз жұмыс істейтін алаяқтар да бар. Бұдан қарапайым халық зардап шегеді. Мысалы, биыл маусымда Zam-Zam Qazaqstan деген туристік компания бір топ қазақстандықты Меккеге заңсыз жолмен апарған. Ресми мәлімет бойынша, олар жалған виза пайдаланыпты. Құдайға құлшылық жасағалы барып, сергелдеңге түскен қажылар мәселесіне президентке дейін назар аударып, турфирма басшылары тексеруге алынды. ҚМДБ Zam-Zam Qazaqstan биыл конкурсқа қатыспағанын, тіпті лицензиясы да жоқ екенін айтады. Ал компания басшысы Данияр Илиев БАҚ-та «мүфтият турфирмалардан әр қажы үшін 500 доллар пара алады» деп мәлімдеді. ҚМДБ мұны жоққа шығарып, оның үстіне шағым түсіретінен айтты.

Құлшылыққа бет бұрған қажыларды алдап, пайда көргісі келетіндер аз емес. Zam-Zam Qazaqstan дауынан бұрын Kausar Travel және Er-Ali-Co компаниясы сан қажыны сан соқтырып кеткен. Kausar Travel басшысы Медет Мұратбаев жақында 6 жылға сотталды. Ол сотта сөйлеген сөзінде қажылардан алған ақшаны бұрынғы мәжіліс депутаты Бекболат Тілеуханға бергенін айтқан. Және Тілеуханның квота алуға көмектескенін де көрсеткен. Ал экс-депутат қолына Құран ұстап, ант-су ішті. Оның айтуынша, Kausar Travel дегенді өмірі естімеген, Медетті мүлде көрмеген. Екеуі де айтқанынан қайтқан жоқ, көпшілік кімге сенерін білмей отыр. Сот алдында Мұратбаев өтірік айтты ма, Құдай алдында Тілеухан өтірік айтты ма, оны біздің құзырлы органдар анықтауға кірісе ме, жоқ па, ол жағы әлі белгісіз.

Жақында газет поштасына Бақтыбай Айнабековтің хаты келіп түсті. Айнабеков қажыға барар жолда біршама былық бар екенін жазыпты. Оның айтуынша, адамдарды қажыға алып баратын турфирмалар арасында ҚМДБ-ның өз компаниясы бар. Мүфтият конкурс кезінде әділ жұмыс істемей, өз фирмасына көбірек квота береді. Тіпті жоғарыда аталған заңсыз істерге діни басқарманың әрекеті себеп болып отыр.

«Менің ойымша осы ұятты жағдайлардың түп негізі – ең алдымен Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының өзінде жатыр. «Қажыларға қиянат жасады» деп байбалам салған бұл ұжым, кейінгі жылдары нәпсінің жетегіне еріп, қажылықтан қаржы іздеп жүр. Ұжым өз ішінен «Хикмет» турфирмасын ашып, өз беделін ақсатып алды. Мұндай жағдай бұл ұжымда бұрын да болған, діни басқарма мен дін жұмысына жетекшілік ететін үкіметтің дін комитеті жанынан екі турфирма жарыса ашылып, жұмыс істей бастағанда, тиісті орындарға хабарласа отырып, аталған турфирмалар жұмысына тоқтау салған едік. Өйткені мүфтият ішінен мұндай турфирма ашу, мекеменің басқа турфирмалардың адамдарды қажылыққа алып бару жауапкершілігін қадағалауына кедергі болып, олардың жұмысына әділ төрелік ету мүмкіндігінен айырады. Мысалы, биыл үлкен қажылық кезінде елге бөлінген 4 000 квотадан кей турфирмаға небәрі 130 орын үлес алса, «Хикмет» фирмасы оза шауып, 350 орынға ие болды. Осы әділдік пе? Өздері осындай әділетсіздікке жол беріп отырған мүфтият, ел көріп отырған осындай ұятты жағдайда қай тур оператордан қажылық сапар жауапкершілігін талап ете алады?!

Мүфтият қажылық квотаға таласқанша қажыға барудың мақсаты, құлшылықтың дұрыс жолы жайлы насихат жұмысымен айналысуы керек. Неге әрбір турфирмаға бір-бір арнайы діни білімі бар адамдарды жегіп қоймасқа. Олар әрі фирма жұмысын мүфтият тарапынан қадағалайды, әрі қажылықтың мәнін түсіндіріп, сауапты тірлік жасайды. Мұны айтып отырғаным, осыдан екі үш ай бұрын кіші қажылыққа барған сапарымда, бізді алып барған турфирма жетекшісі қажыларға жетекші гид етіп өзім білетін, кезінде Түркістандағы Ясауи мешітін «Бұл мешітке зиярат етуге болмайды, харам» деп, мешітті отқа орап, хабар жүргізген, кейін еркектердің қуатын арттыратын дәрі жарнамалауға атсалысып жүрген бір журналист бауырымды қойыпты.

Тағы бір шешімін таппай жүрген күрделі мәселе – қажылық кезіндегі әуе тасымалы. Біздің елде үлкен қажылық кезінде неге ұшақ билетінің құны үш-төрт есе өсіп кетеді? Неге тасымалдау тендері діни басқарма белгілеген әуе компанияларына ғана беріледі? Осы мәселе де назардан тыс қалып отыр», – дейді «Қазақстан қажылары» діни бірлестігініңжетекшісі Бақтыбай Айнабеков.

ҚМДБ өкілі: Халық айта береді

Бақтыбай Айнабеков бізге қойған сұрақты біз ҚМДБ қажылық бөлімінің меңгерушісі Жәнділлә Бекжігітовке қойдық. Жәнділлә мырзаның Айнабековтен де, бізден де көңілі қалған сияқты. Ақсақалдың өзіне, біздің сұрақтарымызға кінә арта отырып, жауап берді. Әдетте көркем мінезді, сабырлы болуды насихаттап жүретін дін қызметкерінің қызба мінезін түсінбесек те, сұрақтарымызға жауап алуға тырыстық.

– Бізге Kausar Travel компаниясы мүфтияттың меншігінде деген ақпарат жетті, осы рас па?

– Сіз сауатты адам ретінде сұрақ қойып отырған жоқсыз. Бақтыбай Айнабеков деген денсаулығы жоқ, ауру адам ғой. Бізге бірнеше мәрте келген. 30-ға жуық кітап жазған. Кітаптарының бәрі тылсым күштің әсерімен жазылады. Жын-шайтандар сыбырлап, сол арқылы жаза ма, сондай. Кезінде мықты журналист болған.

– Жәнділлә мырза, біз адам денсаулығы қандай екеніне жауап бере алмаймыз. Журналист ретінде ол кісі көтерген мәселенің мән-жайын білгіміз келген.

– Мұны кіріспе ретінде айтып отырмын. Сұрағыңызға күлкім келіп отыр. Конкурсқа 18 тур оператор қатысқан, олар заңды тұлға саналады. Ол бір мекеменің мүлкі болмайды. Олар жеке кәсіпкерлер. 2023 жылы Kausar Travel – 350, «Атлас Туризм» – 340 квота алды. Осынша мөлшерде алған өзге фирмалар да бар. Kausar Travel – қазір Қазақстандағы ең үздік тур операторлардың бірі. Ішкі және сыртқы туризммен айналысып жүр, қазақстандық бренд қалыптастырып жүрген ірі компания. 70% халық ең мықты қажылық турфирмасы деп біледі. Тіпті ресейлік танымал спортшы Хабиб Нурмагомедов та сол фирманың қызметін қолданады.

Біздің діни басқарманың жанында фирма бар, ол Kausar Travel емес, Tawaf Travel деп аталады. Құрылтайшысы – діни басқарма. 2017 жылы құрылған. Меккеге қажы апаруға квота алып отыр. Биыл 330 адам апаруға мүмкіндік алды. Құрылтайшысы мүфтият, бірақ жеке заңды тұлға, жұмысымен жеке айналысады.

– Ендеше, ҚМДБ турфирмалар арасында конкурс өткізгенде әділдік болмай қалмай ма? Мысалы, мүфтиятқа қарасты операторға көбірек квота беріліп кетпей ме?

– Иә, қитұрқы сұрақ қою сенің міндетің ғой. Біз осы жұмыспен айналысуға қабілетті деген турфирмаларға ғана мүмкіндік береміз. Қажылықтың электронды жүйесі деген әлемдік портал бар, қажылардың қаражаты сонда төленеді. Белгіленген уақытта кім қанша адам жинап, сол порталға қанша адамның ақшасын салады, сол мөлшерде қажы алады. Квотаны біз бөліп бермейміз, дедлайнға дейін қанша адам жинап үлгерсе, соны алып барады. Сіздің айтып отырғаныңыз, халық арасындағы қитұрқы әңгіме ғана. Мұның бәрін лицензиясы жоқ турфирмалар шығарып жүр. «Ит үреді, керуен көшеді» деп жұмыс істеп жатырмыз.

– Қажыларды апарып-әкелетін әуе компаниялар алдын ала белгіленіп қоя ма?

– Жоқ, ондай жоқ. Қандай авиакомпаниямен ұшатынын турфирмалар өздері таңдайды. Қажыларды қалай жеткізеді, қандай қонақүйге түсіріп, қандай тамақ береді оның бәрін тур операторлар өздері шешеді. Оған біз араласпаймыз. Қажылық – ислам дінінің бес парызының бірі. Бұл жерде қитұрқы әңгіме айтудың қажеті жоқ та, бауырым! Бәле іздемей, бәрін сауатты жазсаңыздар, кез келген сұраққа жауап береміз. Халық айта береді. Қазір қажылық түйткілді мәселе болып тұр. Өйткені қазір мұны кәсіп санап, осымен айналысқысы келетіндер көбейіп кетті. 3-4 жыл бұрын 15-20 ғана тур оператор айналысатын. Қазір олардың саны 70-ке жуықтады.

– Осы турфирмаларда олардың қызметін бақылайтын, діни ұстанымын саралайтын ҚМДБ-ның адамдары бар ма?

– Қажылық – бизнес емес, туристік сапар да емес, құлшылық. Қажылық мәдениетін айтып жүргенімізге көп болды. Қажылыққа дұрыс көзқарас қалыптастыру керек, гид ретінде имам-молдаларды алу қажет. 2024 жылы қажыларға қызмет көрсететін 17 турфирма конкурс арқылы анықталды. Олардың бәрінде мүфтияттың қызметкерлері бар. Уағызшы имамдар, гидтер қосып береміз. Олар қажылыққа барған жамағатқа уағыз айтып, солармен бірге жүреді.

Бірақ елде жұмыс істеп тұрған 70-ке жуық турфирманың арасында алаяқтықпен айналысатындары да бар. Олардың елге белгілі болғаны аз, адамдарды Арабияға апарып, сонда тастап кеткен, жарнамадағы уәдесін орындамаған турфирмалар көп. Оның көбі жабулы қазан күйінде қалып жатыр. Мұндай заңсыз жұмыс істеп жүрген алаяқтар делқұлы біреулерді салып, заңды фирмаларға қысым көрсетеді. Айнабековке да сондай тапсырма берілген болуы мүмкін.

Дін қызметкері жоққа шығарғанымен, Айнабеков айтқан кей түйткіл шынымен бар сияқты. Ол кісі атауынан шатасса да, мүфтиятқа қарайтын турфирма бар екенін рас айтыпты. Ал авиакомпания мәселесіне келсек, ҚМДБ шынымен қажыларды тасымалдайтын әуекомпаниялар арасында конкурс жариялайды екен. Бұл туралы ақпарат биыл 27 қыркүйекте мүфтият сайтында шығыпты. Ал ҚМДБ өкілі мұның бәрін қитұрқы әңгіме деп бағалайды екен...

Ал біз хабарласқан турфирмалар мұны растап отыр. Мысалы, 2023 жылы ҚМДБ-ның конкурсы негізінде қажылық орынға квота жеңіп алған Qazaq Travel компаниясының сату және маркетинг бөлімінің басшысы Дина Нұрпейісқызы биыл үш авиакомпаниямен жұмыс істегендерін айтты.

«Биыл 225 квота алдық. Конкурс әділ өтті деп есептейміз, ешқандай шағымымыз жоқ. Бірақ бұдан көп квота алсақ, сонша адам жинауға мүмкіндігіміз бар еді. Ал әуе билеті тапсырыс көп болғандықтан сәл қымбаттайтыны рас. Бірақ ол бізге қатысы жоқ, бағаны әуекомпаниялар өздері белгілейді. Биыл үш авиакомпаниямен жұмыс істедік. Олар да конкурс арқылы іріктеледі. Біз сол конкурстан өткен үш әуекомпаниямен ғана ұшамыз», - деді Нұрпейісқызы.

Қуаныш Қаппас