Кенептегі петроглифтер (Ахмет Ахаттың шығармашылық жолы)

 Негізі ұйғыр өнері Дуньхуанның бүкіл әлемге әйгілі жартастағы буддистік суреттерінен басталатын бай тарихқа ие. Шоқан Уәлиханов та Қашқарға сапарында ұйғыр мәдениетінің бұл ерекшеліктерін мұқият зерттеген болатын.

Бүгін біз сіздерге осы көне мәдениетті жандандыруға тырысатын алматылық суретші Ахмет Ахат туралы айтып бергіміз келеді. Ахмет өзін тану жолында ата-бабаларының бай және ежелгі мәдениетінен шабыт алып, буддистік бастауға бет бұрады. Оның кенептері Шығыс рухымен сусындап, әрбір қылқалам қозғалысы бізге өткен мен қазіргі заман үйлесім тапқан әлемді ашады.

Ахметтің өнерге деген қажырлы ізденісі оның өзін-өзі тануға деген ұмтылысына негізделген. Бұл мақсат оны ата-бабаларының ежелгі діндері мен нанымдарын зерттеуге жетеледі. Қазақстандағы ежелгі тас жазбаларын мұқият зерттеп, Тұрфан мен Қашқар сияқты тарихи орындарға сапар шегу арқылы Ахмет ежелгі даналық пен мистикалық дәстүрлердің қазынасын ашты. Бір кездері ұмытылған уақыттардың іздеріне айнаған бұл петроглифтер оның қылқаламының астарына тірі, тыныс алатын суреттерге айналып, мәдени мәнімен сусынданады.

Ахмет кенептерімен жұмыс істегенде, ежелгі ойшылдар сияқты, символдардан киелілікті көреді және өзінің суреттері арқылы болмыстың құпияларын түсінуге ұмтылады. Ахметтің өзіне тән стиліне жету жолы бірнеше кезеңнен өтті, олардың әрқайсысы оның шығармашылығында өзіндік із қалдырды.

Ахметтің ұйғыр мұрасы оның шығармашылық дамуының маңызды рөлін атқарады. Өзінің ұлттық болмысынан шабыттанған терең тамыры бар суретші ретінде, Ахмет халқының бай мұрасынан нәр алады. Ежелгі тарихымен танымал ұйғырлар өздерінің бірегей мәдениеті және зороастризм, буддизм, манихейзм және ислам элементтері тоғысқан дінімен танымал. Осы әсерлер Ахметтің рухани және мәдени әлемінің негізін құрайды, бұл оның шығармашылығында айқын көрініс табады.

Ахмет ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған отбасылық дәстүрлердің ортасында өсті. Оның сопылық жолын ұстанған әжесі рухани және мәдени тәрбиесінде маңызды рөл атқарды. Сопылықтың ішкі білімге және мистицизмге баса назар аударуы Ахметтің әлемге және өнерге деген көзқарасын қалыптастырды. Сопылық ілімдерде қасиетті тану және өзін-өзі тануды үйрету Ахметтің болашақтағы шығармашылығында көрініс тауып, ежелгі мәдениеттердің дәстүрлерін және қазіргі заманғы көркемдік әдістерді үйлестіретін ерекше көркемдік стилін табуға жол ашты.

Тарих пен мәдениетті қажырлы зерттей отырып, ол әрдайым өзіне тән бірегей стильді қалыптастыруға ұмтылды. 1954 жылдың сәуір айында Қытайдың Құлжа қаласында дүниеге келген ол 1960 жылы Қазақстанға көшіп, Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданына қарасты Байсейт ауылына қоныстанды.

Оның көркемдік білім алуы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында басталды, мұнда ол өнер әлеміне терең бойлады. Ең қызығы, 1974 жылы, әлі студент бола тұра, Ахмет Ахат алғашқы көрмесін Алматыдағы Чехов атындағы кітапханада өткізді. Сол кітапхана залындағы колонналарға ілінген акварельдік жұмыстар жас, әлі танылмаған, бірақ үміті мол суретшінің жұмыстары еді. Сол кезде Ахмет небәрі 20 жаста, ал оның осы ерекше дебюті ұзақ уақытқа жалғасатын үздіксіз көрмелердің бастамасы болған.

Кәсіби жолын Ахмет Ахат график суретші ретінде бастады. Линогравюра, литография және офорт сияқты әртүрлі баспа графикасының техникасымен эксперименттер жасады. Бұл әдістер оған жұмыстарының көпқабаттылығын зерттеуге мүмкіндік беріп, шығыс мәдениетінің күрделілігі мен әралуандығын көрсетті. Сонымен қатар Ахмет кітаптарды безендіріп, шығыс миниатюралық стилін де енгізді. «Жалын» баспасында ол «Ұйғыр ертегілерін» иллюстрациялап, шығармашылық жолында маңызды кезеңге қадам басты. Бұл жұмыстар оған халық фольклорының әлеміне есік ашып, оның шығармаларын сиқырмен байытты.

Кейін Ахмет әртүрлі шығармашылық үйлерде және суретшілер одақтарында жұмыс істеді. Осындай орындардың бірі Рига эксперименталды графика шеберханасы және «Сенеж» шығармашылық үйі болды. Рига эксперименталды графика шеберханасында болғаннан кейін Ахмет Орталық Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттей бастады. 1980-1988 жылдар аралығында ол кітап миниатюра стилінде офорттар топтамасын жасады. Шығыс тақырыбы суретші үшін жұмбақ әрі даналыққа толы, жақын да алыс әлем болғандықтан бұл топтаманы «Шығыс мотивтері» деп атады. Кейіннен Ахмет өзін педагог ретінде сынып, 1988-1992 жылдар аралығында Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясында оқытушы болып та жұмыс істеді.

Сурет көрмелеріндегі жетістіктерінің арқасында Ахмет Ахат 1988 жылы ҚР Суретшілер Одағының мүшелігіне қабылданды. Бұл жетістікпен тоқтап қалғысы келмеген қылқалам шебері Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының Шығыстану институтының аспирантурасына түсіп, шығыс мәдениеттерінің тарихы мен философиясын зерттеуге кірісті. Академиялық орта оған баға жетпес мәдени қазыналарға қол жеткізуге және Санкт-Петербургке сапар жасауға мүмкіндік сыйлады. Сол жерде А.Ахат алғаш рет Мемлекеттік Эрмитаждың Хотан залында будда өнерімен танысты. Бұл сапар оған жаңа шабыт сыйлап, ұйғыр мәдениетіне буддизмнің әсері туралы ойлануға түрткі болды.

Армандар мен жаңа ашылулардан шабыт алған Ахмет өз тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттеу қажеттілігін сезінді. Сөйтіп біртіндеп графикадан кескіндемеге ауыса бастады. Осылайша, бояулар мен абстрактілі өнер әлеміне ене отырып, өзінің шығармашылығының жаңа кезеңін бастады. Бұл кезең оның Шығыс Түркістанға саяхатымен айшықталды, ол оның рухани және мәдени түп-тамырларын түсінуге ұмтылысын білдірді. Николай Рерих секілді, Ахмет те ежелгі қалалар мен халықтардың көркем панорамасын жасап, этнографиялық материалдар жинап, тарихты өз картиналарында қайта құруға ұмтылды.

«Бұл саяхат менің жүрегімде мәңгіге қалды» деп еске алады Ахмет Ахат. Будда монастырлары, қабырға суреттері мен мүсіндер оны символизм мен мистикаға толы туындылар жасауға шабыттандырды. Оның 1992 және 2003 жылдары Турфан оазисіне барған сапарлары суретші өміріндегі маңызды сәттерге айналды. Бұл сапарлар оның жүрегінде өшпес із қалдырып, аймақтың ежелгі тамырларымен және мәдени байлығымен байланысын нығайтты. Шығыс Түркістанның «Мың Будда үңгірі» сияқты архаикалық ескерткіштері оның шығармашылығына үлкен әсер етті. Біздің дәуіріміздің I-VI ғасырларында салынған бұл архитектуралық ансамбль тибет, ұйғыр және қытай стильдерінің синтезін білдіреді. Ахмет үшін бұл қабырға суреттері шабыт көзіне айналды, олардың сюжеттері мен стильдері оның өнерді қабылдауына айтарлықтай әсер етті.

Алайда осы керемет өнер туындыларының барлығы бүгінде сақталмаған, себебі олардың көпшілігі басқа елдерге шығарылып, өзімен бірге тарихтың тұтас беттерін алып кеткен. XIX ғасырдың аяғынан бастап Батыс Қытайға батыс еуропалық ғалымдардың экспедициялары бірнеше рет келіп, көптеген өнер туындыларын өздерімен бірге алып кеткені тарихтан белгілі. Олардың ішінде жапон, неміс, ағылшын және француз зерттеушілерінің экспедициялары болды. Осы жағдайдың бәрін ескере отырып, Ахмет Ахат осы мәдениеттің байлығын өз еңбектері арқылы болашақ ұрпаққа жеткізуге тырысты. Ескі қалалардың әсерімен жасалған оның «Ескі көше», «Қашғар көшесі» және «Аула» сияқты картиналары көрерменді мәдени және рухани танымға шақырады. Осы арқылы ол бізге қарапайым көшелер мен аулалардың ішінде тек терең зерттеу мен сезінуді қажет ететін құпия мен тарих бар екенін көрсеткісі келді. Ол бұл жерлер тек архитектуралық объектілер емес, мәдениет пен тарихтың тірі тасымалдаушылары екенін, олардың байлығын болашақ ұрпақ үшін сақтау қажеттігін жеткізгісі келгені анық.

Осы шабытпен және түрлі идеялармен тынбай жұмыс істей бастаған Ахмет үшін 90-жылдардың басы шығармашылық жолында аса жемісті кезең болды. 1993 жылы Анкарада орналасқан «Шекер Банк» галереясында өткен жеке көрмесі суретшінің шығармашылығын халықаралық деңгейде танытты, ал 1995 жылы Ташкенттегі «Азия Арт» көрмесінде алтын медаль иегері атанды. Бұдан бөлек, ол 1996 жылы Генуя қаласында «Орталық Азия көшпенділерінің өнері» атты жеке көрмесін өткізді. 1997 жылы Алматыдағы «Тәңірі Умай» галереясында, ал 1998 жылы Вашингтондағы International Vision галереясында жеке көрмелерін ұйымдастырып, өнерсүйер қауымның назарын тағы да өзіне аударды.

Үнемі шығармашылық ізденісте жүрген Ахмет өзінің өнер жолын графика және миниатюралардан бастап, біртіндеп шығыс эстетикасынан буддистік кезеңге өткені белгілі. Алайда Ахмет ұзақ уақыт бойы барлық ізденістерін біріктіретін мәнер таба алмады. Бұл мақсатқа ол Тамғалы петроглифтерімен танысқаннан кейін жетті десек артық болмас.

2000-жылдардан бастап ол петроглифтерге арналған топтамасын бастады. Ежелгі жартас беттеріндегі суреттерді зерттеу арқылы Ахмет ерекше стилін тапқандай болды. Бұл туындыларды ол жартас суреттерін кенепке түсіріп, оларды жаңа тәсілмен, бейнелеу өнері тілі арқылы қайта бейнелей бастады. Осы кезеңде жасалған «Аспан жануарлары» (2003), «Түйе» (2003), «Ұмай» (2003) және «Ғасырлар тереңінен» (2003) іспетті картиналар ежелгі суреттердің символикасы мен стилистикасын бейнелейді. Суретші таңбадағы элементтерді біріктіріп, кейде оларды дәл қайталап, кейде орналасуын өзгертіп, үйлесімді және көпқабатты композициялар жасады.

Ежелгі дәуірлерде жартас физикалық және рухани әлемдер арасындағы қасиетті делдал болған. Жартасқа сурет салу процесі бір уақытта әрі рәсім, әрі аян болып, құдайлық мәнді түсінуге және әлемімізді басқаратын көрінбейтін күштермен байланысуға тырысатын. Суретшінің өз стилін жартас суреттерінде тапқаны таңғаларлық емес, өйткені бұл суреттер астрономия мен ашылмаған құпияларға толы символдарға бай. Мысалы, Чилидегі Вале дель Энкантоның петроглифтері «Су айнасы» немесе жұлдыз карталары ретінде қызмет еткен, оларды ежелгі аңшы-шамандар астрономиялық бақылаулар үшін қолданған. Бұл оларға ерекше мистикалық маңыздылық береді, бұл петроглифтерді жерден тыс өркениеттермен мүмкін болатын байланыс пен олардың символикасын қызықты әрі көпқырлы етеді.

Қазақстандағы Тамғалы петроглифтері де аймақтың ең маңызды археологиялық олжаларының бірі. Олар қола дәуіріне жататын шамандар, жануарлар және құрбандық шалу көріністерінің бейнелерін қамтиды. Бұл суреттер ежелгі көшпенділердің рәсімдері мен космологиялық түсініктерін, олардың табиғатпен және ғаламмен берік байланысын көрсетіп, суретшінің ерекше тілін қалыптастыруға әсер ететіні анық.

Осылайша, Ахмет Ахаттың шығармашылық жолындағы маңызды кезеңдердің бірі оның петроглифтер топтамасымен айшықталды. Бұл суреттер ежелгі көшпенділердің рәсімдері мен космологиялық түсініктерін, олардың табиғатпен және ғаламмен берік байланысын айқын көрсетті. Суретшінің осы топтаманы жасау барысында тапқан ерекше тілінің негізінде оның шығармашылық стилі қалыптасты. Петроглифтердің бұл терең әрі символикалық мазмұны Ахмет Ахатқа кең танымалдылық әкелді.

Суретшінің шығармашылық еңбектерінің жоғары бағалануы нәтижесінде 2004 жылғы 7 желтоқсанда оған Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері құрметті атағы берілді. Бұл атақ оның өнерге қосқан елеулі үлесінің мойындалуының белгісі болды. Сонымен қатар Ахмет Ахаттың шығармалары халықаралық деңгейде де кең танылды. 2008 жылы Англиядағы Кристис аукционының көрмесінде жұмыстарын көрсету, оның халықаралық өнер әлемінде де жоғары бағаланғанын көрсетті.

Тізбектей берсек, Ахмет Ахаттың отандық және халықаралық көрмелер тізімі өте ұзақ. Сондықтан да әрбір көрме мен өнер шарасы оның шығармашылығының кең ауқымын және өнерге қосқан үлесін дәлелдей түседі.

***

Ахмет Ахат үшін ерекше стильге жол іздеу ішкі ізденіс пен көркемдік эксперимент болды. Оның картиналары оның жеке Одиссеясы – өз тамырларын іздеу және болмыстың құпияларына үңілуін бейнелейді. Осы ұмтылыста ол өзін кескіндеме арқылы іздеді, гобелендерді сынап көрді, видеоартпен айналысты және инсталляциялар жасады. Ахмет сондай-ақ музыкалық клиптер шығарып, халық әндерін қазіргі форматқа бейімдеді және картиналарды жинаумен айналысты.

Соңғы жылдары Ахмет түрлі техникамен белсенді түрде эксперимент жасап жүр. Оның шеберханасында тек картиналар мен суреттерді ғана емес, асқабақтан жасалған мүсіндерді де көруге болады. Қауын немесе қапақ, бұл піскенде іші қуыс және кепкеннен кейін сыртқы қабаты ағаш тәрізді болатын өсімдік. Ұйғырлар үшін қапақ үлкен маңызға ие, өйткені осы өсімдіктен дәстүрлі түрде құмыра, ожау және шыныаяқ сияқты ас үй ыдыстары жасалады. Ахмет жасаған қапақ мүсіндері ұлттық декоративтік өнер мен сюрреалистік реңктің қоспасын білдіреді. Ол асқабақты сюрреалистік мүсіндерге айналдырып, оларды портреттік суреттер мен ирреалистік бейнелермен біріктіреді.

Бүгінгі таңда Ахмет Ахат заманауи қазақ кескіндеме және графика мектебін қалыптастырып жатқан Қазақстан суретшілерінің шоғырына жатады. Оның туындылары Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік өнер музейінде, Мәскеудегі Шығыс халықтарының өнері мемлекеттік музейінде, Қазақстан президентінің Ақ орда резиденциясында, сондай-ақ Германия, Италия, Түркия, АҚШ және басқа елдердің жеке коллекцияларында сақтаулы.

Ахмет Ахмет – шығармашылық жолына адал әрі ізденімпаз суретші. Ол шеберханасындағы қоршаған суреттердің ортасында ғаламның құпиялары туралы ой толғап, тарих пен мәдениеттің үздіксіз ағымында өз орнын табу жолында тынбай еңбек етіп келеді.

Санжар Сырғабаев