Кітапсыз қоғам және сауатсыз ұлт

 Әр бетінде тұтас бір дәуірдің лебін сақтап, әр сөйлемінде сан тағдырдың мұңы мен сырын жасырған, ал әр ойында тарихтың сарғайған шеңберінен тысқары шығатын жарық ұшқынды сыйғыза алған кітап деген құдіреттің парқына бүгінгі ұрпақ, біз бен сіз жете алдық па? Ол белгісіз. 

Айтар уәжімізге себеп де жоқ емес. Ceoworld және Ranking порталдары жариялаған жаһандық рейтинг деректері Қазақстан халқының аз кітап оқитынын, шымбайыңызға батыра айтсақ, кітап оқымайтынын алға тартып отыр. Сенбесеңіз міне, 6,5 млн адамды қамтыған сауалнама нәтижесінде Қазақстан 2024 жылы 102 елдің ішінде 95-орынға тұрақтаған. Бір қазақстандық жылына орта есеппен небәрі 2,77 кітап оқиды екен.
Қалай десек те, оқуды әдетке айналдырған жанның ұтары көп. Кітап – рухани қазына, баға жетпес құндылық деп көп айтамыз. Олай болса, құндылыққа жақын болу, оған сүйіспеншілік таныту, кітапты үнемі жанына серік ету – адами қасиеттің бір қырына айналғаны абзал. Неге десеңіз, оқу сауаттылығы – тұлға қалыптастырудағы маңызды көрсеткіштің бірі. Соны біле тұра, үнемі қайталап айтып жүріп, әлем елдері рейтингінде Қазақстан ең аз кітап оқитын елдердің қатарынан әлі аса алмай тұр. Бұл дегеніңіз, Қазақстан азаматтары жылына кітап оқуға 65 сағат немесе аптасына бір сағатқа жетер-жетпес уақытын жұмсайды деген сөз. Техника мен заманауи гаджеттер күн сайын дамып жатыр.

Даму үдерісі көптеген мүмкіндіктерге жол ашып, сан түрлі игіліктерді адам алдына әкелгенін ешкім жоққа шығармайды. Десе де, оның қоғамға пайдасымен қатар зияны да бары осындайда байқалады. Бір-бір гаджетті иеленген балалар арасында кітап оқитындар саны азайып кеткен. Соның салдарынан әлемде сауатсыздық деңгейі артқан. Мұндай дағдарыс тіптен дамыған елдердің өзінде айқын көрініс тауып жатыр. Ең қызығы, Орталық Азияда Қазақстан көршілерінен де төмен. Тәжікстанда азаматы жылына 4,01 кітап оқыса, Қырғызстанда 3,96, Түркіменстанда 3,18 кітап оқиды екен. Кітап оқитын елдердің көрсеткіші бізден 4-5 есе көп. Бүгінгі қарыштап дамыған, жаһанданған қоғамның бір ұрты май болса, бір ұрты қан екені де рас. Иә, кешегі кезеңмен салыстырғанда өміріміз жақсарды, тұрмысымыз жеңілдеді, Айға да ұшуға мүмкіндік бар.

Есесіне, рухани құлдырауға ұшырадық. Бұрынғыдай кітап іздеген, түнді таңға ұрып, майшаммен кітап кемірген, бас қосқан дос-құрбылар оқыған шығармасын айтып шуласқан қоғам қазір өзгерген. Бұл кітап оқымау ғадеті қазақ қауымында ғана емес, барша әлемде белең алып отыр. Кітап оқуға толық мүмкіндігі бар адамдардың көркем әдебиетке қызықпауының себебі көп. Ең басты дәуірлік себеп, әрине, «сананы тұрмыс билеуінде» дейміз. Бұл өзі рас сөз бе, ол – белгісіз. 

Әлем халқының 77 пайызы кітап оқиды екен. Ceoworld рейтингі бойынша, ең танымал кітаптар қатарында Інжіл мен Құран, «Хәрри Потер» мен «Сақиналар әміршісі» кітаптары тұр. Статистиканың мәліметінше, Қазақ­стан азаматына «Хәрри Потер» шығармасының жеті бөлімін толық оқып шығу үшін екі жарым жыл қажет. Биыл Қазақстанда кітап оқу мәдениетін дамытуға бағытталған «Кітап оқитын ұлт» жобасы қолға алынған еді. Жыл сайын осындай жобалардың дүркін-дүркін қолға алынып жатқанына қарамастан, «кітап оқитын ұлтқа» айнала алмай жатқанымыз өкінішті-ақ. Халықтың кітапқа қызықпауына себеп те көп, бірнеше ықпалдың тоғысынан туған нәтиже. Бірі себебін бала кезден сіңірілетін оқылым мәдениеті мен кітап оқу дағдысының болмауынан көрер. Үйдегі кітап сөресінің бар-жоғы, ата-ананың кітапқа қатынасы, мұғалімнің бағыт-бағдары – бұлардың бәрі болашақ оқырманды тәрбиелейтін көрінбейтін ұстаздар. Егер бұл үштаған әлсіз болса, оқуға деген табиғи ынта да үзілері анық. Дегенмен ата-ана не үшін кітап оқымайды десек, қайтадан экономикалық, әлеуметтік жағдайларға келіп тірелеміз.

 Тағы бір тарап қоғамның ақпарат­тық экологиясы өзгергенін алға тартады. Әлеуметтік желілер қысқа форматты, тез тұтынатын мәтіндердің танымал болуына ықпал етіп жатыр. Бұл тек біздің қоғамға ғана емес, күллі адамзаттың басына төнген қасірет. Терең ойды талап ететін мәтіндер қазіргі ақпарат кеңістігінде өз орнын жоғалтып, ал оқырманның табиғи ойлау дағдысы да жеңіл контенттің ырғағына бағына бастады. Бір қарағанда, Қазақстанда қазір қазақ тіліндегі баспа ісі қарқынды дамып жатқандай көрінеді.

Совет дәуірінен бар «Жазушы», «Мектеп», «Қазақ энциклопедиясы», «Өнер» сияқты баспалар қатары 1990-жылдары «Атамұра», «Фолиант», «Алматыкітап», 2000 жылы «Аруна» сияқты мекемелермен толықты. Бірақ ХХІ ғасырдың басына дейін қалың көпшілікке арналған қазақша әдебиет аз шығатын. Кейінгі жылдары нарықта пайда болған жеке баспалар қазақ тілінде кітаптарға көңіл бөліп, жағдай өзгере бастағандай. Ал оқырман көп оқи бастады ма, бұл сұраққа келгенде іркіліп қала береміз. Салыстырмалы түрде алып қарасақ, қазір әдеби кітаптардың тұсаукесерінен гөрі мотивациялық, іскерлік, ғұмырбаяндық кітаптардың тұсаукесері жиіледі. Жетістікке жеткен бизнесмен, әнші, биші, продюсерлер осы күні кітап шығаруға құмар-ақ болды. Әрине, жалпы кітап нарығында түрлі жанрдағы кітаптардың оқтын-оқтын жариялануы жақсы үрдіс. Дегенмен нағыз әдебиеттің, классиканың оқырманы бүгінде жеңіл кітаптардың жетегінде кеткені өзекті мәселеге айналып отыр.

Сәруар Бақберген