ҚТЖ-ның қызығын Қожамжаров та көп көріпті

 Әдеттегідей ҚТЖ бұл тексерістен де таза шықпады. Бұл жолғы тексеріс барысында «ҚТЖ-Жүк тасымалының» мотор майларын сатып алуда бір ғана компаниямен келісімшарт жасап келгені, тендерді тек сол компанияға ғана беріп отырғаны белгілі болды. Бұл ретте ҚТЖ HILL Corporation ЖШС-мен 12 млрд теңгеге келісім жасаған.

Осылайша, ҚТЖ басқа әлеуеті жететін жеткізушілерді өзіне тең көрмей, Қазақстандағы ең бай кәсіпкер Дулат Қожамжаров басқаратын HILL Corporation ЖШС-мен ғана жұмыс істеуді ыңғайлы санапты. Дулат Қожамжаров кезінде еліміздің бас прокуроры, сенат депутаты болған және басқа да лауазымды қызметтерді атқарған Қайрат Қожамжаровтың туған бауыры.

Жалпы, ҚТЖ-ның жұмыс істеу тәсіліне шолу жасасақ, компанияның осыған дейін де олигархтармен жымдасып жұмыс істегенін байқау қиын емес. Мәселен, теміржол билеттерін сатуда ҚТЖ 9 жыл бойы экс-президенттің қызы Әлия Назарбаевамен ғана жұмыс істеп келді. Назарбаеваның Instant Payments компаниясы ҚТЖ-ның электронды теміржол билеттерін сатуда шаш-етектен пайдаға кенеліп отырды. Бұл компания әр сатылған билеттен 44,8 теңгеден пайда алып отырған. Ал онлайн төлем үшін қосымша комиссия қосылатынын ескерсек, әр билеттен 56,8 теңгеден, 62,8 теңгеге дейін комиссия алған. Деректерге жүгінсек, ҚТЖ жылына 15-20 млнға дейін билет сатады. Сонда Назарбаеваның компаниясы жылына шамамен тек қана билеттерді сату арқылы 500-600 млн теңгеге дейін табыс тапқан.

Бұл мәселе былтыр қоғамда қызу талқыланып, ҚТЖ-ның электронды билеттер сатуда 9 жыл бойы бір компаниямен келісім жасап отырғаны дұрыс еместігін айтқандар көп болды. Мәселе мәжілісте де көтерілді. Ақыры Әлия Назарбаева мен ҚТЖ арасындағы келісімшарт бұзылды. Бұл жайында ҚТЖ төрағасы Нұрлан Сауранбаев сенатта ресми мәлімдеді. Артынша ҚТЖ-ның басқарма төрағасының орынбасары Әнуар Ахметжанов компания құрамында Ескі Қазақстанның ықпалды адамдары жоқ екенін айтты.

Алайда басшылары осылай дегенмен, ҚТЖ-ны Ескі Қазақстанның шенеуніктері тақырға отырғызды дейтіндер көп. Бұл ретте экс-президент Назарбаевпен бірге экс-премьер Асқар Маминнің аты жиі аталады. «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясын 2008-2016 жылдары тұп-тура сегіз жыл басқарған Асқар Маминді жұрт жақсы менеджер ретінде еске алмайды. Үкіметті Мамин басқарып тұрған жылдары ҚТЖ қарызға тіптен малтықты. Әсіресе 2022 жылы компанияның қарызы 2 трлн теңгеге жетті. Маминнің тұсында компания Жезқазған-Бейнеу-Қорғас-Жетіген бағытындағы теміржолды төсеу, вагондарды жаңарту, ғимараттарды жөндеу тәрізді жұмыстардың барлығын қарызға істеген. Қазір компанияның қарызы 3 трлн теңгені құрайды. Тапқан табысы қарызынан 20 есе аз. Компания қазір қарызды қарызбен жауып жүр. Былтыр ҚТЖ 553 млрд теңге қарыз алып, оның 338 млрд теңгесін қарыз жабуға жұмсаған. Бұл жөнінде біз «Жас Алашта» тәптіштеп жаздық та.

Батпандай қарызы барына қарамастан ҚТЖ басшылары қомақты сыйақы алудан еш қымсынбайды. Басқарма құрамы сегіз адамнан тұрады. Осы сегіздікке берілген сыйақының жалпы мөлшері бір жылда 790 млн теңгені құраған. Бұдан бөлек, қарапайым филиалдардағы басшылар да сыйақыдан құралақан емес. 2023 жылы көлік прокурорлары «ҚТЖ-Жүк тасымалы» ЖШС-ның 742 адамға 10 млн теңгеден астам сыйақыны заңсыз беріп келгенін анықтаған. Бас прокуратура ұсынған деректерге жүгінсек, компания жеті жыл бұрын дүниеден өткен зейнеткерге ақшалай қаражат аударып отырған. Компанияның аймақтардағы филиалдарында азаматтарды теміржолшы зейнеткері ретінде заңсыз тізімге қосып, оларға бес жыл бойы 1 млн теңгеден астам сомаға жеңілдіктер, өтемақы төлемдері мен сыйақылар беріліп келген.

Ал тендерге қатысты ҚТЖ-ның тапсырысын орындайтын бас мердігерлер көбіне салық төлеуге келгенде салақтық танытады екен. Олардың арасында 138 млн теңге салық төлеуге жалтарғандар да бар. Бұған қатысты осыдан үш жыл бұрын арнайы сот та болып, станцияларды қоршау бойынша 9 станцияда жұмысын орындауға міндетті мердігердің салық төлеуден жалтарғаны анықталып, жалған шот-фактуралар бойынша жалпы сомасы 384 млн теңгеден астам жұмысты орындамағаны белгілі болған. Артынша мұндай заңсыздыққа жол берген Ж. есімді ЖШС-ның басшысына 3 жыл мерзімге тендерлерге және мемлекеттік сатып алуға қатысуға шектеу енгізіліп, бір жылға сотталды. Бұдан соң ҚТЖ-мен сегіз жыл бойы жұмыс істеп келе жатқан контейнерлік тасымалмен айналысатын еншілес кәсіпорын KTZ Express былтыр мемлекетке бір тиын салық төлемеген.

ҚТЖ және «Самұрық-Қазына»

«Көлік прокуратурасы мен бас прокуратура ҚТЖ-ның тендеріне байланысты, жалпы жұмыс істеу жүйесіне байланысты тексеріс жүргізгенде ұсақ мердігерлерді ғана ұстайды. Солардың атын ғана жария етеді. Мысалы, қазір Қожамжаровтың аты аталып отыр. Қожамжаров басқаратын компания 12 млрд теңгені ұқсатты ма, жұмысты орындау барысында қандай кемшіліктер болды?! Соны қазбалау керек. 9 жыл бойы Әлия Назарбаеваны нарықтан ысыра алмадық. ҚТЖ Назарбаевамен былтыр ғана келісімді үзді. Еуропада ұлттық компаниялардың бір мердігермен ғана жұмыс істеуіне қатаң тыйым салынады. Мәселен, ҚТЖ 12 млрд теңгені тек қана Қожамжаров басқаратын компанияға аудара бермей, басқа да бизнес өкілдеріне неге бермейді?! Мотор майларын ауыстыратын компаниялар көп қой. Жартылай синтетикалық мотор майлары, гидросинтездеуден өткен мотор майларымен қамтитын кәсіпорындар бізде жетеді.

Мұндай әрекетпен нарықтағы олигополияны жоя алмаймыз. ҚТЖ-ның жұмысын трансформациялау туралы айтылғалы үш жыл болды. Жұмысты жаңғырту үшін алдымен осы мемлекеттік сатып алуға қатысты мәселе реттелу керек. Тек қана шортандарға ақша ұстата беруді доғарған жөн. Осы уақытқа дейін ҚТЖ біраз танымал байлардың майлы қазаны болып келді. Қазір ҚТЖ десе қазақстандықтардың көз алдына пойыздары үнемі кешігіп келетін, қарызы басынан асатын компания елестейді. Ал ҚТЖ – Қазақстан экономикасын алға сүйреуші локомотив болуы керек. Еліміздегі жүк айналымының жартысы теміржол көлігінің үлесіне тиеді, ал теміржол көлігімен жасалатын жолаушы тасымалының 75 пайызы ҚТЖ үлесіне тиесілі. Осылай бола тұра компания қарыздан көз ашпай отыр. Мұның барлығының себебі компанияның белгілі бір топтарды байытуға ғана жұмыс істегенінде жатыр. Сондықтан ҚТЖ-ны басқарудағы «Самұрық-Қазынаның» үлесін азайту керек. Бұл компанияның жұмысын басқаруды көлік министрлігіне беру қажет. Сөйтіп ҚТЖ-ның қарамағына жолаушылар тасымалына билет сататын ЖШС-ны қалдыру керек те, қалған саласын бақылауды мемлекет өзі қолына алуы керек», – дейді экономист Бейсенбек Зиябеков.

Ал саясаттанушы және экономикалық бақылаушы Әсем Қасымханованың сөзіне сүйенсек, биыл мемлекеттік үлесті азайту мақсатында «Самұрық-Қазына» ҚТЖ-ның 20 пайыз акциясын ІРО-ға, яғни қор нарығына сатуға шығарғалы отыр.

«Самұрық-Қазына» ҚТЖ-дағы мемлекеттік үлесті азайту үшін оның акцияларын ІРО арқылы сатып, салаға жаңа инвесторлар тартқысы келеді. Өз басым, компания қазір жаңа инвесторларға қызық деп айта алмаймын. Өйткені ҚТЖ-ның қаржылық жағдайы мәз емес. Бәсекелестік орта жоқ. ҚТЖ айналасына жиып алған ірі кәсіпкерлер арқылы бір өзі нарықта теңсіздік құрып отыр. Мысалы, ҚТЖ көбіне шетелдік жүк жөнелтушілер мен экспедиторларға өз өтінімдерін «Кедентранссервис» АҚ және KTZ Express АҚ-ның ұйымдары арқылы ғана рәсімдеуге шақырады екен. Ал мұндай әрекеттер бәсекелестік шарттарын бұзады. Былтыр ҚТЖ-ның еншілес кәсіпорны KTZ Express АҚ-ның 2018 жылдан бері контейнерлік тасымалмен айналысатыны анықталды. Өзім білім алған Эстонияда ұлттық компаниялар 7-8 немесе 9 жыл бойы бір ғана компаниямен жұмыс істемейді. Олар өз қаражатын бірнеше компанияға құяды. Қазіргі уақытта ҚТЖ Қазақстан, Қытай, Әзербайжан порттарында үлеске ие. Алдағы уақытта Еуропа, Ресей, БАӘ-де әріптестікті кеңейтуді жоспарлап отыр. Міне, осы кезеңде салаға жаңа инвесторлар келуі керек. Басқа кәсіпкерлер де тәжірибе бөлісіп, нарыққа өзге инвесторлардың келгені абзал. Бұған бес-алты жыл бұрын дайын болуымыз керек еді. Енді қазір кеш те болса ҚТЖ басшылығы жаңа инвесторлар әкелуге қатысты ұсыныстарын үкіметте көтеру керек. Олай етпесек, ҚТЖ-ны былық пен қарыздан арши алмаймыз», – дейді сарапшы Ә.Қасымханова.

Алайда ҚТЖ басшысы Нұрлан Сауранбаев салаға жаңа инвесторларды әкелуге қатысты үкіметте мәселе көтере қоймайтын тәрізді. Былтыр үкіметте Сауранбаев қарыздан құтылу үшін жолаушылар билетінің бағасын қымбаттатып, тарифтерді көтеру керектігін айтқан. Соған қарағанда оған жаңа идея мен жаңа инвесторлар іздеп шаршағанша, әдеттегідей, салмақты халықтың қалтасына салып, билетті қымбаттата салған оңайырақ болып отыр. Бұған қоса, ҚТЖ-ны жіліктің майлы басындай мүжіп үйреніп қалған олигархтар да сыбағасын бөлісетін жаңа инвесторларды іш тарта қоймас. Біз ҚТЖ компаниясына жаңа инвесторлар тарту жайы қалай шешілетінін, компанияны трансформациялау жұмысы қалай жүріп жатқанын, жалпы ҚТЖ батпандай қарызынан құтылуды қалай жоспарлап отырғанын Е-Өтініш платформасы арқылы компания басшылығы Сауранбаевтан сұрадық. Жауап күтеміз.

Қарлығаш ЗАРЫҚҚАНҚЫЗЫ