«Мәдени бум». Жұмсақ күш құрсауындағы ұлттық құндылық

 Ізін суытпай, елге көпшілікке танымал BackStreet Boys тобы келді. Келер жылы Shakira, әлемге рок стиліндегі әндерімен танымал Gorillaz тобы келеді екен деген ақпар ел арасын кезіп жүр. Дәл осындай бірінен кейін бірі жалғасқан мәдени «бумның» әсерінен әсіресе жастар жағы айыға алмай жүрген сыңайлы. Тіпті олардың қазір талқылап жүрген басты тақырыбы да осы. Шетел жұлдыздарының концерті, киімі мен шоуы. Концерттің билеті де арзан емес, соған қарамастан, сүйікті әншісін көруге асыққан жұрттың қарасы да қара нөпір. Мұндайда ең әуелі «мұның сыры неде?» деген сұрақ туады. Осындай концерттер сонда халықтың ішкі қажетін өтеп жатыр ма? Кейде тіпті бұл құбылыстың қаупі мен қатері болуы мүмкін бе деп ойласаң, мұның да жауабы сан алуан.

Өткен ғасырдың 80-жылдарының соңында қырғиқабақ соғыс аяқталып, АҚШ пен Кеңес Одағы арасындағы қарым-қатынастар ретке келе бастады. Осыдан соң философтар көп ұзамай Шығыс пен Батыс мәдениетінің текетіреске түсетінін болжады. Бүгінгі мәдениет – белгілі бір идеологияның қаруы, «жұмсақ күш». Кез келген қоғам өз мәдениетін таратқысы келеді. Сондықтан кез келген ақпаратқа оп-оңай қол жеткізуге болатын әлемде мәдениеттің жұмсақ күші суық қарудан да қауіпті екенін ескерсек, мұндай шетел жұлдыздарының жаппай ағылуы біздің төл мәдениетімізге қалай әсер етері кім-кімге де қызық болса керек. Әртүрлі мәдениеттер тоғысып қайнап жатқан қазанда адам өзінің түп-тамыры мен негізін, ұлттық болмысын жоғалтып алмай ма деп ойлайсың. Мәдениеттанушы Асылай Рамазанның айтуынша, ұлттық болмыстың осындай құбылыстар арасында жоғалып кетуі мүмкін емес, бірақ формасы өзгеруі әбден мүмкін. Жаһандық мәдениеттің қазанына түскен халық әдетте екі түрлі жолмен жүреді екен. Бірі – өзегін сақтай отырып жаңарса, екіншісі – өзгеге еліктеп, ақырында түп-тамырынан ажырау. Бүгін біздің алдымызда тұрған дилемма да осы.

Халық рухани серпіліске зәру

«Әлемдік жұлдыздардың Қазақстанға жиі келе бастауы – елдің жұмсақ күшінің жаңа кезеңге аяқ басуының белгісі деп ойлаймын. Біздің елде тыныш, тұрақты аудиториясы бар, әлеуеті жоғары нарық пайда болғанын әлемдік индустрия танып білді. Музыка индустриясы ешқашан көзсіз тәуекелге бармайтынын ескерсек, олар қай елде сұраныс барын, қанша пайда көретінін, қоғам ашық екенін, аудитория эмоционалды әрі төлемге қабілетті екенін әбден зерттеп, саралап алады. Осыған дейін елге әлемдік брендтер келді, сериалдар келді, онлайн-контент келді, ал енді шоу-индустрия өкілдері де сенімді түрде біздің нарыққа аяқ басып жатыр. Бұл қалтасы қалыңдай бастаған посткеңестік қоғамдардың барлығына тән үрдіс деуге болатын шығар. Дамушы елдерде экономикалық тұрақтылық белгілі бір деңгейге жеткен кезде мәдени тұтыну кеңейеді де, халық өз қажеттіліктерін тек базалық салада емес, эмоциялық, эстетикалық деңгейде де өтеуге кіріседі. Шын мәнінде, мұндай концерттердің артында халықтың психологиялық қажеті, күнделікті күйбеңнен арылу ниеті, өзін жаһандық мәдени қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде сезінуге ұмтылысы жатыр. Қазіргі кезеңде жастардың мәдени талғамы интернет арқылы әлемдік дискурстармен, құбылыстармен тікелей байланысып жатқаны жасырын емес. Халықаралық әртістердің дәл біздің елге келуі осы тұтас бір буынның жаһандану процесімен өзінше бір байланыс арнасы десек те болады. Яғни, біздер Spotify, TikTok, YouTube арқылы үзбей тыңдап жүрген артисті «тірідей» көру арқылы адамның ішкі әлемі мен глобал мәдениеттің арасында көпір орнағандай күй кешеміз.

Енді осы тұста мұндай ауқымды концерттер біздің халыққа не береді деген сұрақ туады. Ең әуелі тыңдарман осындай концерттерден эмоциялық катарсис алады. Жалпы ғылымда «катарсис» деген ұғым бар. Мұның түпкі мағынасы – бойдағы қайғы-қасіретті бастан кешіру немесе белгілі бір өнер арқылы ішкі жан дүниені тазалау, жаңғырту дегенді білдіреді. Қазақстандық сахнада сирек кездесетін ауқымды шоу, кәсіби дыбыс, сахналық режиссура, нағыз индустриялық деңгейдегі перформанс адамды эстетикалық тұрғыдан да, көңіл күй тұрғысынан да бір сілкіп алатыны рас.

Екіншіден, мұндай ауқымды шаралар әлеуметтік капитал қалыптастырады. Қоғамның бір бөлігі үшін осындай іс-шараға бару арқылы өзін белгілі бір мәдени ортаға тиесіліміз деп есептейді. Бұл заманауи балалық, жастық шағы «қалада» өткен ересектердің ортақ естелігі болмақ, яғни, белгілі бір музыкалық топты бірге тыңдау арқылы ортақ эмоциялық естелік қалыптастыра алады. Мұндай концерттердің бағасының қымбаттығына қарамастан, залда адамдардың толып отыруы халықтың рухани серпіліске, эмоциялық демеуге, коллективтік энергияға зәру екенін аңғартады. Соңғы жылдары қоғамда бір мазасыздық басым ғой, экономикалық қысым деңгейі өсіп жатыр. Тағы бір қызық себебі бар. Посткеңестік елдер ұзақ жылдар бойы әлемдік трендтерді сырттан бақылап келді емес пе? MTV-дағы концерттер, Grammy марапаты, әлемге әйгілі турлар бізге көбіне экран арқылы жететін, тек ақшалы адамдар ғана шетелде өтетін концерттерге бара алатын. Ендігі бұл «қашықтық» қысқарып, әлемдік мәдени перфоманстар мен шаралар Қазақстанның өз кеңістігінде жүзеге аса бастады. Бұл халыққа «біз енді мәдени периферия емеспіз, әлеммен қатар жүруге қабілетті елміз» деген сезім, күй сыйлағаны анық. Оның үстіне көптеген зерттеулер әлемдік мәдени өнімдермен тікелей байланыс, яғни, осындай үлкен концерт көрген қоғам сәнге, өнерге, жаңа стильдерге, жаңа тілдерге, әлемдік трендтерге ашық бола бастайтынын айтады. Ол тек тыңдаушы емес, жаңа мәдени талғамның тасымалдаушысына айналады. Сондықтан мұндай концерттер елдің мәдени динамикасын, сананың жаңғыруын жылдамдатады», – дейді мәдениеттанушы.

Шетелдік зерттеулерге сүйенсек, посткеңестік елдерде соңғы 10-15 жылда урбанизация процесі қарқынды жүріп, мәдени контентті тұтынатын жастар саны айтарлықтай артқан. Қазақстанның, Әзербайжанның, Грузияның, Балтық елдерінің, тіпті Өзбекстанның өзінде де табысы тұрақталған, әлемдік мәдени контентті онлайн түрде үздіксіз тұтынатын жастар саны осыдан он жыл бұрынғы есеппен салыстырғанда алпыс пайызға өскен екен. Бұл аудитория бұрынғыдай америкалық не батыс еуропалық нарықтың айна қатесіз көшірмесі деуге келмес, дегенмен посткеңестік елдердің басым бөлігін құрайтын жастар да қазір Netflix көреді, Spotify тыңдайды, TikTok-тағы трендтерді бірден қабылдап, сол арқылы жаһандық индустриямен тікелей сабақтасып жатыр. Яғни, әлемдік әртістер үшін бұл аумақ 70 миллионнан астам ықпалды тыңдарманы бар, жарнама нарығы өсіп келе жатқан, концерт залдары, концерт ұйымдастыру үшін инфрақұрылымы жақсарған үлкен мәдени кеңістікке айналып отырғаны анық. Одан бөлек, шетел сарапшылары концерт индустриясының жалпы жағдайы да өзгергенін айтады. 2020 жылғы пандемиядан кейін әлемдік шоу-бизнес сахна табысын қайта қалпына келтірудің жолын іздей бастады. Солтүстік Америка, Батыс Еуропа сияқты дәстүрлі нарықтарға қазірдің өзінде мұндай «ересек» әншілер өтімсіз боп тұр. Сондықтан да олардың билетін қымбатқа алуға аса құлықты емес. Сәйкесінше, өнерпаздар да Таяу Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Азия, Латын Америкасы және посткеңестік елдер сияқты жаңа бағыттарға бет бұра бастады. Себебі де түсінікті. Бұл аймақтарда концерт нарығы енді ғана ашылып, халықтың эмоциялық сұранысы қазір ғана күшейіп жатыр. Тіпті әлемдік агенттіктердің өздері соңғы жылдары арнайы есептерінде Орталық Азияны «аймақтық мәдени хабқа айналу потенциалы бар» дегенді жиі қозғап жүр. Мәдениеттанушының айтуынша, мұндай мәдени «бумның» көлеңкелі тұсы боларын ұмытпаған жөн.

Посткеңестік елдер «тұтынушы» рөлінде ғана қалып қойды

«Соңғы бес жылда посткеңестік елдерде цифрлық мәдениеттің экспансиясы өте жылдам жүрді. Қазақстандық тыңдарман әлемдік әртістерді бұрынғыдай тек радио немесе телеарнадан емес, стриминг арқылы тыңдайды. Spotify, Apple Music, YouTube Music секілді платформалар бізді жаһандық статистикаға енгізді. Мысалы, бір әртістің Қазақстанда бірнеше миллион тыңдалуы – оның менеджментіне нарықтың нақты әлеуетін көрсетеді. Олар цифрлық деректі саралап, аудитория көлемін, жас құрылымын, табыс деңгейін, контентті тұтыну динамикасын сараптайды. Нәтижесінде біздің нарықты нақты инвестиция мен табыс әкеле алатын үлкен алаң ретінде көріп отыр. Дегенмен бұл үрдістің көлеңкелі жағы да жоқ емес. Біріншіден, посткеңестік елдер көбіне сырттан келетін мәдениетті қабылдайтын тек «тұтынушы» рөлінде ғана қалып қояды. Әлемдік әртістер келіп, табысын алып кетеді, бірақ жергілікті өнер индустриясының өз ішіндегі жүйелік проблемалар сол күйі шешілмей қала береді. Егер бұл кеңістікте біз тек тұтынушы боп қала берсек, өзіміздің өнер индустриямызды дамыта алмай қалуымыз мүмкін. Екіншіден, әлемдік контенттің жаппай экспансиялануы жергілікті мәдени өнімнің танылуын белгілі бір уақытқа тежеп қояды. Өз әншімізді, өз кинематографиямызды, өз сахналық өнерімізді дамытпай, тек сыртқы шоуды тамашалауды әдетке айналдырсақ, ұлттық мәдениет бәсекеге қабілетсіз болып қалуы мүмкін. Әлемдік шоу-бизнес – үлкен индустрия. Оның маркетингі, менеджменті, стратегиясы жылдар бойы қалыптасқан жүйе. Ал біз оны тек қабылдап қана отырмыз. Бірақ бұл автоматты түрде «ұлттық болмыс жоғалады» деген сөз емес», – дейді Асылай Рамазан.

Лопес деп қалдық қой, биыл әнші елдің екі үлкен қаласында концерт беруді ұйғарған еді. Концертке барған адамдар көпке дейін әсерінен айыға алмай жүрді. Алматы қаласындағы Орталық стадионда өткен бұл концертке 27 мың көрермен жиналып, 35 елден 7 мыңға жуық шетелдік қонақтар арнайы келіпті. Бұрын мұндай ауқымды халықаралық шоу Азияның алдыңғы қатарлы мегаполистерінде ғана өтетін. Енді сол тенденцияның бір тармағы Алматыға келгенін қоғам көпке дейін сөз қып жүрді. Жалпы кіріс көлемі алдын ала есеп бойынша 10 млрд теңгеден асыпты. Оның ең кемі, яғни, 600 миллионы салық ретінде бюджетке қайтқан деседі. Ал Backstreet Boys тобының Астана қаласында өткен концертіне 30 мыңнан астам көрермен жиналып, 8 млрд теңге шамасында табыс тапқан. Елге әлемдік деңгейдегі жұлдыздардың лек-легімен келе бастауын қоғамның ішкі діліндегі өзгерістерді, құндылықтар айналымындағы ауыс-түйісті, жаһанданудың мәдени динамикасын айқын көрсететін әлеуметтік феномен деп санасақ, мұндай құбылысты тек «концерт келді, халық барды» деген қарапайым схема аясында түсіндіру үстірт болар еді. Педагог Кәмила Нұрболқызының айтуынша, егер біздің қоғам жаһандық мәдениетті тек тұтыну деңгейінде қалса, z ұрпағы «өзінің кім екенін» әлемдік трендтерге қарап анықтай бастайды.

«Әлемдік шоу-бизнес бізге кенеттен лап етіп келе қалған жоқ, бірақ соңғы бір-екі жылда қарқыны айтарлықтай үдей түсті. Бұрын тек теледидардан, YouTube-тан, әлеуметтік желіден ғана көріп жүрген әлемдік жұлдыздар енді өз қаламызға келіп, өз сахнамызда өнер көрсетіп жүргені осы өнерпазға қызығатындарға қуаныш сыйлары анық. Бірнеше ай бұрын елге JLO-ның келуі елдің ақпараттық кеңістігін дүр сілкіндірсе, іле-шала BackStreet Boys тобының концерті жастарды ғана емес, бірнеше ұрпақты бір сахна алдына жинады. Келер жылы Shakira мен Gorillaz келмек деген хабар да «е, тағы бір жұлдыз» дегендей үйреншікті хабарға айналып үлгерді. XXI ғасырдың басынан бастап қоғам технологиялық серпілістер дәуіріне аяқ басты. Әлеуметтік желілер, смартфондар, ғаламтор – мұның бәрі жаңа буынның өсіп-жетілуіне ықпал етті. Менің ойымша, бұл жерде медианың үлкен ықпалы бар дер едім. Бізді тәрбиелеген тағы бір күш – теледидар мен смартфон десек, балалық кезіңнің саунд-трегіне айналған JLO-ның On The Floor әнін кім әншіге бетпе-бет қарап, қосылып шырқағысы келмейді дерсің? Бұрын мәдениет көбіне «ұлттық» және «посткеңестік» түсініктердің шеңберінде қабылданғанын білеміз. Ал бүгінгі ұрпақ, біз бен сіздің замандастарыңыз, әсіресе зумерлер мен жас миллениалдар Spotify мен YouTube-та өсіп, жаһандық музыка индустриясын күнделікті тұтынып отырды. Олар үшін JLO да, Backstreet Boys та, Gorillaz да ұлттық шекараға сыймайтын мәдени кеңістіктің өкілдері. Өнер мен мәдениетті қазіргі ұрпақ белгілі бір шекараға сыйғыза алмайды. Сондықтан шетел өнерпаздарының елге келуі, концерт беруі әркімнің жеке плейлистінен офлайн өмірге дейін жалғасқан эмоциялық тәжірибесі сияқты құбылыс қой.

Бұдан бөлек, байқасақ, қазіргі жастар болмысын материалдық әлде басқа дүниелерге байлап қойғысы келмейді. Көбіне-көп естеліктерді, эмоция мен сәттерді жиғанды жақсы көретін қазіргі ұрпақ үшін жалақысын үнемдеп, жұлдызды концерттерге бару қалыпты дүние. Ол үшін біз-бірімізді сөкпейміз. Әлемдік концерттер осы құндылықтарды бекіте түседі. Жастар ол концерттерден тек музыка тыңдаумен қоса «өз болмысыңды ашуға рұқсат» деген месседж алады. Сахнадағы әр әнші – өзіндік бір еркіндіктің символы іспетті. Z ұрпағын тартатын нәрсе де осы – әншілердің еркіндігі, жарқырап сахнаға шығуы, әлеммен өнер арқылы сөйлесе білуі. Бізге жетіспей тұрған да нәрсе осы шынайылық деп ойлаймын. Батыс шоу-бизнесті бізден «артық» қылатын да еркін орта қалыптастыра алуы шығар. Менің ойымша, осындай құбылысты «ұлттық болмыстың жоғалуы» деп біржақты байлам жасауға болмас. Мұндай нәзік тақырыптарға келгенде байбалам салған да жөн емес. Әлемдік шоу-бизнес ешқашан бір елдің болмысын жоя алмайтынын ескеруіміз керек, тек қоғамның рухани иммунитеті әлсірегенде ғана кері әсер етуі мүмкін. Мәдениеттер тоғысы – адамзат тарихында әуелден бар, бұрыннан болған процесс. Қазақ даласындағы руханият та ғасырлар бойы түрлі ықпалдарға ұшырады, бірақ соның бәрінің арасынан бүгінге дейін болмысымызды сақтай алған сияқтымыз. Бүгінгі мәселе – жаһандық мәдениетке ашық болу және сонымен қатар өзінің ішкі рухани өзегін мықты ұстау деген екі дүниеде тепе-теңдік табу. Қазіргі жас буын Gorillaz тыңдай отырып, Шәмшіні де қосыла шырқай алады, Shakira концертіне барып келіп, келесі күні ұлттық киімнің жаңа коллекциясына қызығуы әбден мүмкін. Тек оларға лайық бәсеке пайда болуы керек, сонда өз мәдениетіңе деген қызығушылық пен жауапкершілік те күшейе түседі», – дейді Кәмила Нұрболқызы.

Жастардың саяси белсенділігін төмендетеді

Осы орайда әлемдік шоу-бизнестің елге ағылуы, атап айтқанда, JLO, BackStreet Boys, Shakira және Gorillaz сияқты ірі орындаушылардың келуі, сырт қарағанда тек мәдени және экономикалық құбылыс сияқты көрінгенімен, саяси стратегиядан да хабар беретін сияқты. Мұндай ауқымды концерттер көптің көңілін маңызды мәселеден аударудың тағы бір амалы емес пе деп ойлайсың. Халық көңілін бір сәтке саяси күн тәртібінен алыстатып, мәдени «бум» арқылы «алдарқатып» жатқан биліктің бір ойлағаны бар шығар. Бұл туралы саясаттанушы Есхат Мәденнен сұрап көрдік.

«Посткеңестік және дамушы елдерде әлемдік деңгейдегі мәдени іс-шаралар көбіне әлеуметтік шиеленіс кезінде немесе экономикалық дағдарыс кезінде өткізіледі. Концерттік индустриядағы мұндай ауқымды оқиғалар, әсіресе жастар арасындағы саяси белсенділікті төмендетеді де, әлеуметтік диалогты көңіл көтеруге, лайфстайл мен медиа мәдениетіне бағыттайтын құрал ретінде қызмет етеді. Жастардың күнделікті өмірінде әлеуметтік желілер мен медиа платформалар негізгі ақпарат көзі болғандықтан, концерттердің әлеуметтік медиадағы көрінісі қоғамдағы мәдени нормаларды, сән трендтерін және әлеуметтік рөл модельдерін қалыптастыруда айтарлықтай рөлі бар. Осы тұрғыдан алғанда, мұндай шоу‑концерттер қоғамдағы мәдени «релаксацияның» формасы, ол жастардың саяси белсенділігін төмендетіп, қоғам эмоциясын қауіпсіз бағытқа аударудың жанама тәсілі ретінде қарастырылатыны да рас. Бірақ мұны біржақты талдап, кесіп айту да қиын. Концерттер арқылы мәдени ағыстар мен халықаралық брендтердің келуі елдің ішкі мәдени нарығын түрлендіріп, жастар арасындағы құндылықтарды қайта қалыптастырады. Бұл, өз кезегінде, саясатқа, әлеуметтік динамикаға және қоғамдық сананың өзгеруіне жанама түрде әсер етеді. Негізі, өз еліңде, өз қалаңда, өз қоғамыңда қауіпсіз, алаңсыз белгілі бір концертке, мәдени шараға бару адамдардың «алтын стандарт» туралы түсінігін қалыптастырады. Бұл ішкі туризмге де, инфрақұрылымға да әсер етеді. Егер ел сенімді, жарық, сапалы концерт өткізе алатын мекенге айналса, бұл автоматты түрде халықаралық мәдени нарықтың назарына ілігеді. Осы арқылы үкімет белгілі деңгейде алаңсыз атмосфера қалыптастырып отыр. Яғни, мұндай концерттерді медиа мен ақпарат көздерін реттеудің құралы деп бағалау тиімді. Былайша айтқанда, «біздің ел тыныш, керемет концерттер өтеді» деген ой қалыптастыру амалы ғой», – дейді саясаттанушы.

Дайындаған

Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ