Мемлекеттік сыйлық тіріге де, өліге де керек

 Мүмкін күшті мен күштіні, мықты мен мықтыны жарыстырып қойып, солардың тамашасын бақылап, қызықтағымыз келген шығар. Қалай болғанда да пендеге жарасатын қылық-ақ.

Біздің қаламгерлер ғұмырына сондай көрік беріп тұрған – Мемлекеттік сыйлық. Соған ұсынылу, тартысу, таласу. Өзіңнің мықты екеніңді өзің айтып, өзгелердің де аузына сөз салып, алдын алып, марапатқа жету. Жылдан жылға асқынып, дендеп, кейінгі толқынға да «жарасымды» болып бара жатыр. Дегенмен бізде жыл сайын осы сыйлық төңірегінде дау-дамай толастамайды. Бір-бірімен ырғасқан, ұшы-қиыры жоқ бітпейтін талас-тартыс. 

Jas Alash-тың YouTube арнасында Мемлекеттік сыйлықтың төңірегінде әңгіме өрбіттік, пікір алмастық, студия қонақтары белгілі жазушы Қанат Тілеухан және белгілі IT маманы, «Әл-Жәбрдің атасы» журналының редакторы Садық Шерімбек.

Ж.А: Біз бүгін Мемлекеттік сыйлық туралы сөз етсек, соның қыр-сырын талқыласақ деп жиналып отырмыз. Өздеріңіз білесіздер, биыл Мемлекеттік сыйлық беріледі. Қазір сол сыйлық берілердің алдындағы қарбалас сәт. Әсіресе бұл қарбаластық шығармасы ұсынылған қаламгерлер арасында қатты байқалады. Бүгін осы төңірегінде әңгіме өрбітіп көрсек. Ең әуелі сіздер үшін Мемлекеттік сыйлық деген не? Жалпы сыйлықтың Мемлекеттік болуы қаншалықты дұрыс?

Қ.Т: Мемлекеттік сыйлық деп аталған соң оның солқылдақ тұсы болмауы керек. Мысалы, бір жылдары жазушы Тынымбай Нұрмағамбетов Мемлекеттік сыйлықты ала алмады, содан әлеуметтік желіде бұған қарсы наразылық туындады. Осыдан кейін сыйлық Т.Нұрмағамбетовке берілді. Тағы бір мысалы – жазушы Тұрысбек Сәукетаев «Мен жындымын» романымен Мемлекеттік сыйлыққа түсіп ала алмай қалды. Одан соң бұған жазушы Мұхтар Мағауин араласты. Нәтижесінде, Т.Сәукетаевқа Мемлекеттік сыйлық берілді. Осының бәрі сыйлықты берудің механизмінде қандай да бір ақаудың бар екенін көрсетеді. Демек, бұның өзіне тән бұлжымайтын тәртібі болуы қажет. Қалай десек те, Мемлекеттік сыйлық керек. Әдетте «мұндай сыйлық Батыста жоқ» немесе «Америкада жоқ» деген пікірлер көп айтылады. Бірақ біз Батыс та, Америка да емеспіз, сондықтан әзірше бұл дүние бізге қажет. Бірақ мұның осындай бір көзге көрініп тұрған ақаулары жөнделуі керек.

С.Ш: Мен максималистік көзқарасым басымдау кезде бұл сыйлықты мүлде керек емес деп ойлайтынмын. Мұны тіпті «авторлардың ізденісіне кедергі болатын дүние» деп есептейтінмін. Ал қазір Мемлекеттік сыйлық керек деп ойлаймын. Бірақ тағы да бұған балама альтернативті сыйлықтар болуы керек. Мысалы, үлкен компаниялар Мемлекеттік сыйлыққа балама үлкен сыйлықтар тағайындау қажет. Сол кезде дәл қазіргідей «концерт» бола қоймайды деп ойлаймын. Не дегенмен де қазіргі болып жатқан дүниелерге қарап отырған да қызық.

Ж.А: Бізде осы Мемлекеттік сыйлыққа қатысу, оны алу карнавал сияқты нәрсе. Оның шарттары да қызық. Мысалы, сыйлық күзде Республика күніне қарай беріледі. Бірақ осы тамыздың біріне дейін сыйлыққа ұсынылған шығармалар туралы мерзімді басылымда мақалалар жариялануы тиіс. Міне, осы кезде біздің газеттің бас редакторлары қоңыраудан көз ашпай қалады. Мақала авторлары немесе қатысып жатқан қаламгерлер өздері хабарласып, қолқа салады. Осының өзі қаламгерлердің бағасын түсірмей ме?

Қ.Т: Бұл дегеніңіз – жоғарыда айтып отырған механизмдегі ақаулардың бірі. Негізі Мемлекеттік сыйлыққа түсудің ережелері адамды қорлайды. Мысалы, автор өзін-өзі ұсынады, онан соң өзі туралы мақалалар жаздырады, одан кейін бұл мақалаларды газет-журналдарға ұсынады. Шарт бойынша мақала жазылып, жарияланып отыруы қажет. Шынын айтқанда, адамның өзін-өзі ұсынуы, өтінім беру дегеннің өзі өте ұят нәрсе. Меніңше, мемлекет сыйлықты жариялады ма, онда сол саланың (мейлі ол әдебиет, театр немесе өнердің басқа түрі болсын) мамандарынан комиссия жасақтасын. Мысалы, әдебиетті айтайық, әлгі комиссия ешкімге бұра тартпай, осы жылы жарияланған жақсы бір кітапты немесе шығарманы таңдап алып «Мемлекеттік сыйлыққа осы автор лайық» деп шешім шығарып берсін. Меніңше осылай істелгені дұрыс.

Ж.А: Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылудың шарты дегеннен шығады. Біздің қаламгерлер сол «шартты» артығымен орындауға тырысатын сияқты. Мысалы, қазір бір жанталас, қарбаластықты байқаймыз. Қаламгерлер өзі туралы жазылған мақалаларды әр басылымға ұсынып, зыр қағып жүр...

Қ.Т: Қаламгерлер ережені ойлап тапқан жоқ. Сол ереженің қалтарыс-бұлтарыстары көп. Онда тіпті сыйлықты алудың түрлі жолдары бар. Осыны білген соң қаламгерлер түрлі «әдіске» көшеді, телефон шалады, таныс іздейді, өзі туралы мақала жаздыртады. Егер әу баста мұндай ережелер болмаса, мынадай жанталас та болмаушы еді.

С.Ш: Бұл сұраққа мен өз салама байланыстырып жауап бере кетейін. Мысалы, Қазақстанда ең дамыған технологиялық IT саласындағы жарыстар қалай өтеді? Бұл жерде ешқандай таныс, білістің керегі жоқ. Біреудің ғылыми жобасы туралы тағы біреулер пікір жазбайды. Бастысы – мұнда сіздің жобаңыз бар, оның концепциясы толық. Сондай-ақ оның мынадай қолданушысы бар, сондықтан да ол сұранысқа ие болып отыр және ол осынша пайдасын тигізіп, қоғамға нақты мынадай өзгеріс алып келді. Міне, осы сияқты нақты механизмі бар. Одан аттап өту мүмкін емес. Соның нәтижесінде жыл сайын таңдау жасалады. Әрине, бұл технологиялық дүние, дегенмен менің ойымша кез келген нәрсені жүйелеуге болады. Осы жүйеліліктің арқасында ол ары қарай дамиды.

С.Ш: Мен бір дүниені нақтылап сұрай кетейінші, осы Мемлекеттік сыйлықтың құндылығы неде, Мемлекеттік болғандығында ма, әлде ақшасында ма?

Қ.Т: Меніңше екеуінде де. Біздегі жүйе бойынша сыйлық қаламгердің насихатталуына керек екен. Мейлі қаламгер өлгеннен кейін болса да. Мысалы, осыдан бірнеше жыл бұрын әдебиет сыншысы Амангелді Кеңшілікұлымен сөйлесіп отырғанымда осы туралы айтып қалды. О кісінің әкесі Кеңшілік Мырзабеков талантты ақын, жасы қырықтар шамасында дүниеден өткен. Бірде К.Мырзабековке туған жерінен мектептің атын бермекші болады, сөйтсе, ережеге сәйкес қандай да бір мемлекеттік сыйлығы болуы қажет екен. Ол кезде Қазақстан Жазушылар одағы беретін қазіргі «Алаш» сыйлығы дәрежелес І.Жансүгіров атындағы сыйлық болған екен. Қ.Мырзабеков соны алыпты. Сөйтіп, әлгі сыйлықты көрсетіп, мектеп аты беріліпті. Бізде мінеки, осындай бір дүниелер бар. Демек, бұл қажет нәрсе. Дегенмен кез келген сыйлықтың қайтарылымы болуы керек. Мысалы, Нобель сыйлығы дейік, Беларусь жазушысы Светлана Алексиевич осы сыйлықты алған соң кітаптарының таралымы төрт есеге өсіп кеткен. Сыйлықты мемлекет ұйымдастырып отырғаннан кейін оның да қадірі артуы тиіс. Мемлекеттік сыйлықты бір жазушы алса оның кітабы да өтуі керек. Егер ол кітап өтсе, кітапты сатқан дүкен мемлекетке салық төлейді, сөйтіп оның қайтарылымы болады. Сыйлық тек ақын-жазушыға ақшалай көмек емес, оның кітабының өтуіне де мүдделі болуы қажет. Ол сыйлықтың кітапты өткізе алатындай дәрежесі болуы қажет. Ал біздің жағдайда ондай өзгеріс байқалмайды.

Ж.А: Кітап өтімді болуы үшін, оны лайықты адам алуы қажет қой. Бір жылдары Мемлекеттік сыйлықты жеті-сегіз адам қатар алды. Тіпті бірде Тынымбай Нұрмағамбетов пен қатар Ғарифолла Есім, Сауытбек Әбдірахманов та алды. Шынын айтқанда, бұл кісілердің әдебиетке соншалықты үлкен таласы бар адамдар емес. Жаңағы Тынымбайға қатысты шу да осыдан кейін шықты «лайық адамға берілмеді» деп...

Қ.Т: Енді бұл бізге емес, комиссия мүшелеріне қойылатын сұрақ. Бұл сол кісілердің ар-ұятына қатысты дүние болуы тиіс.

Ж.А: Осы сыйлықты лайықты адам алды деген күннің өзінде оның кітабы бірден сатылып кетпейтін сияқты, ондай жүйе әлі қалыптаспаған. Мысалы, Т.Нұрмағамбетовке халық шулап алып берді. Дәл осы «Періштелердің өлімі» романы сол кезде жаңылмасам, үш мың данамен басылып шықты, кейбір кітап дүкендерінде шығарма әлі сатылымда бар. Арада қанша жыл өтті. Демек, бұл кітап әлі де қолдан-қолға өтетіндей айналымға түсе қойған жоқ. Бәлкім, Мемлекеттік сыйлықты бергенде бір реткі қомақты қаражатымен қоса кітапты сатудың да өтімді жолы қарастырылуы қажет шығар?

С.Ш: Негізі Мемлекеттік сыйлық кімге лайық, кімге лайық емес деген тақырып әбден айтылып-айтылып жауыр болған тақырып, бұл дегеніңіз – жазда шана сүйрегенмен бірдей шаруа. Себебі оны жұрттың бәрі біледі. Ал енді кітаптың өтімі туралы айтсақ. Жалпы біздің әдебиетшілеріміз кітап нарығына кіруге, соның маркетингін жасауға тырыспайды. Әдетте «жазушы жазуымен ғана айналысуы қажет, оның шығармасын әдеби агенттер немесе баспалар жарнамалап таратуы тиіс» деп жиі айтамыз. Бірақ бізде әдеби агенттер жоқ, кітапты бастырып сатудың өзі тиімсіз. Сондықтан дәл қазір бұ жұмыстарға қаламгердің өзі кірісіп, жартылай маркетолог болуы қажет. Шетелдік жазушылар жаңа медианы әбден меңгерген. Бізге де соған көшу керек. Мұны істеуге болады деп ойлаймын. Мысалы, біз математиканы экспорттап жатырмыз. Ал математика дегеніңіз – соңғы екі-үш жылда өзгермеген дүние. Оның заңдылық, ережелері қайта барсаңыз да ұқсас, бірдей. Бірақ соның өзінде біз оны экспорттап, миллион доллардан астам айналым жасап отырмыз. Осыған қарап кейде таңғаламын, өзгермейтін математиканы осыншалықты әлемдік нарыққа шығарғанымызда неге әдебиетті экспорттай алмаймыз? Біз негізгі күшті осыған салуымыз қажет.

Ж.А: Бізде әдебиетте әлі нарық жоқ, қалыптаса қоймады, оған қаламгерлердің құлшынысы да аз. Есесіне, бізде сыйлықтар көп. Ал біздің қаламгерлердің бар ойы осы дайын сыйлықтарды алу, соған ұмтылу. Егер осы сыйлықтар болмаса, жазушылар сіз айтып отырған жолға көшер еді. Мүмкін мемлекет тарабынан берілетін мұндай сыйлықтарды азайту керек шығар?

С.Ш: Үлкендер мұндай сыйлықтарды ала берсін, олардың өз қызығы. Ал жастар басқаша әрекет етуі тиіс.

Ж.А: Жазушылардың белсенділігі дегенге Қанат Тілеуханұлын мысал ретінде айтуға болады. Өткен жылы «Шатырдағы әйел» деген кітабы шықты, сонда әлеуметтік желілермен өте жүйелі жұмыс істеді. Кітабын сатты. Демек, қаламгер ұмтылса нәтиже бар деген сөз.

Қ.Т: Ең әуелі мен мемлекет тарабынан берілетін сыйлық керек емес деген көзқараспен келіспеймін. Себебі әдебиет бұқаралық өнер емес, классикалық өнер. Өткен отыз жыл бойы мемлекет тарабынан өнерге қолдау болған жоқ. Оның есесіне айтыстың, тойда ән айтатындардың жолы ашылды. Ал соңғы жылдары ғана әдебиетке қатысты сыйлықтар тағайындалды. Қалай десек те бұл керек, құптарлық жағдай. Тек жоғарыда айтқанымыздай, оның механизмін түзеу керек. Егер ықылас, ниет болса ол да түзеледі. Ал Сәкең айтып отырған бүгінгі заманға бейімделу де қажет. Оның алғашқы нәтижелері де бар. Мысалы, Ұларбек Нұрғалымұлының «Дайағашы», Ақберен Елгезектің «Болмаған балалық шақ» кітаптары жақсы өтті. Демек, әлеуметтік желілердегі белсенділік, танымалдылық осы жігіттердің кітаптарының сатылуына оң әсерін тигізді. Шынын айтқанда, осы сыйлық мәселесіне келгенде де, кітап мәселесіне келгенде де кері тартып жатқан ақын-жазушылардың өздері. Мысалы, біраз баспалардың тізгінін ұстап отырғандар ақын-жазушылар. Ал осы баспалар мемлекеттік тапсырысқа (тендерге) иек артып, кітаптар шығарады, бірақ онысы сатылмайды. Бұл жерде, керісінше, баспаларды қаржыландыруды тоқтату қажет. Бүгінгі билікке газет-журналдарды, сайттарды қаржыландыру қажет, себебі ол өз саясатын, пропагандасын жүргізу үшін керек. Тіпті мектеп оқулықтарын басып шығару үшін қаражат бөлу керек шығар, оған да қарсы емеспіз, бірақ дәл ақын-жазушылардың кітабын басып шығаруға тендер беруді тоқтату керек. Сонда ғана жекелеген баспалар өтімді ақын-жазушылардың кітабын ғана басады, қаламақысын төлейді, сәйкесінше бұдан үкіметке салық төленеді. Мысалы, менің «Шатырдағы әйел» дейтін кітабымды ақын, баспагер Аслан Тілегенов «Ziyat» дейтін өз баспасынан шығарды. Қаламақысын берді, бұл менің өмірімде алған алғашқы қаламақым. Кітап бастырарда Аслан: «Сізге 5-6 кітап берем, қалғанын оқығысы келген адам өзі сатып алсын» деді. Баспалар осылай жұмыс істесе әлдеқайда ілгері басар едік.

С.Ш: Қазір белсенді түрде кітап шығара бастаған баспалардың көбісі соңғы бір-екі жылда ашылды. Олар бастапқы кезде әлеуметтік желілерде кітап дүкені болып ашылып, кейіннен бір-бір баспаға айналып кетті. Демек, бізде кітап, баспа нарығы енді дамып келеді.

Қ.Т: Сосын бізде осы әлеуметтік желілерде белсенді болып жүргендердің өзі Мемлекеттік сыйлықтың ережесін толық түсінбейтін сияқты. Олай дейтінім – өткенде Фейсбук әлеуметтік желісінде бір азамат ақын Светқали Нұржанға қатысты пікір білдіріпті. Онда «бұл кісі жақсы ақын, бірақ Жаңаөзен оқиғасында не айтты?» деп жазыпты. Сонда бұл Мемлекеттік сыйлық қаламгерге қоғамдық, саяси өмірдегі белсенділігі үшін беріле ме, әлде шығармаларының көркемдігіне беріле ме? Тағы бір азаматтар жазыпты, «Қазыбек Иса ағамыз мемлекеттік тілді шырылдап айтып жүр, со кісіге берілуі керек» деп, мұнда да сол сауал. Сыйлық мемлекеттік тілді айтқандарға беріле ме, әлде өлеңнің сапасына ма? Бізде осындай да пікірлер айтылады. Біздіңше, мұнда шығарманың қуаттылығы, өлең сөздің көркемдігі басты назарда болуы шарт.

Ж.А: Сапа демекші, биыл ұсынылып жатқан авторлармен қаншалықты таныссыздар. Дәл ұсынылған шығармасы болмаса да, бұрындары басқа шығармаларын оқыдыңыздар ма?

Қ.Т: Әрине, биыл ұсынылып жатқан авторлардың біршамасы таныс. Асқар Алтай, Дидар Амантай, Әділбек Ыбырайымұлы сияқты ақын-жазушылармен бұрыннан таныспыз. Сондай-ақ осы Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылғанда ақсақалдық қатты салтанат құратын сияқты. Тіпті Мемлекеттік сыйлықты адамдар тек қартайған кезінде алатын сияқты сезіледі. Мысалы, марқұм Сайын Мұратбеков ағамызға Мемлекеттік сыйлық «Жабайы алма» повесі үшін берілді, бірақ әбден қартайғанда, дүниеден өтер кезінде, қатты ауырып жатқан шағында. Осы «Жабайы алманы» Сайын ағамыз отыз неше жасында жазған. Осындайда адамға сыйлық дер кезінде берілсе екен деп ойлайсың. Сонда бала-шағасына ырыздық болар еді. Ал бізде қаламгерді 50-ден асқанша, тіпті 70-80 жасқа жеткенше күтіп отырады. Мысалы, мен өз қатарымда ақын Ерлан Жүністі Мемлекеттік сыйлыққа әбден лайық деп ойлаймын. Жақында жазушы Мақсат Мәліктің «Абыл мен Қабыл» деген романын оқыдым, мұны да осы сыйлыққа түсуге болатын шығарма деп ойлаймын. Кейде осы дүниелер де адамды іштей қынжылтады. Меніңше ақын-жазушылар үшін ең жоғары сыйлық Жазушылар одағының сыйлығы болуы керек. Мемлекеттік сыйлықта президенттің қолы тұрады. Ал ақын-жазушы үшін онда Мұхтар Мағауиннің қолы тұрса, Олжас Сүлейменовтің қолы тұрса бұл бәріміз үшін мақтанның зоры болар еді. Себебі суреткер болғысы келетін адам үшін ең үлкен мақтаныш – өзі мойындайтын классиктің бағасы, пікірі.

Ж.А: Ақын Ертай Ашықбаевтың балаларға арналған кітабы бар. Өте ұқыпты жасалған. Жаңылтпаштары бөлек, жұмбақтары бөлек, санамақтары бөлек. Оқиғалы өлеңдері бөлек, құрылымының өзі адам тартады. Балалар әдебиеті бойынша сыйлыққа түсуге лайық шығарма. Бірақ ол кісі «мен алайыншы» деп айтпайды, басқа әріптестері де «сыйлыққа Ертай түссін» деп айтпайды. Сонда «сыйлыққа мен түсейін» деп қаламгердің өзі айтуы керек пе?

Қ.Т: Сол үшін жібі түзу комиссия құрылып, сыйлықты солар беруі тиіс. Балалар әдебиеті дегеннен есіме түсіп отыр. Бізде Мұзафар Әлімбаевтан кейін Мемлекеттік сыйлықты ешбір балалар ақын-жазушылары алмаған, тіпті бұл сыйлық Қастек Басамбаевқа да берілмеген. Өте лайықты адам еді, біртоға, өзімен-өзі жүріп өмірден өтіп кетті.

Дайындаған  Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ