Мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қандай құқықтары бар?

Қазақстандағы мүгедектерге әлеуметтік қолдау көрсетудің жан-жақты тәсілі бар, оның ішінде қалалар мен ауылдарда қажетті инфрақұрылымды құру, мүгедектікті алу рәсімдерін жеңілдету, оның ішінде қызметтер мен деректерді цифрландыру арқылы бұл процесті онлайн режиміне көшіру, әлеуметтік көмекті одан әрі жетілдіру шаралары, оңалту жүйесі, жұмыспен қамтуды қолдау, білім алуға қолжетімділікті арттыру, қоғамда ерекше қажеттіліктері бар адамдарға құрметпен қарауды қалыптастыру және т.б. бар.

Қазақстанда мүгедектерді әлеуметтік қорғау еліміздің Конституциясымен, «ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы», «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңдарымен, «Мүгедектердің өмір сүру сапасын арттыру туралы» және басқа да нормативтік құқықтық актілері реттеледі. Осылайша, өткен жылы еліміздің заңнамасында «мүгедек» ұғымы алынып тасталды, ол «мүгедектігі бар адам» ұғымымен ауыстырылды, ал «мүгедек бала» сөзі «мүгедектігі бар бала» деген сөзбен ауыстырылды.

Сондай-ақ Қазақстан 2015 жылы Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияны ратификациялады және осы Конвенцияның Факультативтік хаттамасына қосылды. Осылайша, ел азаматтары өздерінің экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын халықаралық қорғауға құқылы. Мүгедектер БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары жөніндегі комитетіне шағым түсіре алады. Өз кезегінде Комитет мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз ету бойынша тергеу жүргізе алады, ақпарат сұрай алады және ұсыныстар бере алады.

Мұның барлығы ерекше қажеттіліктері бар адамдарға төзімді қоғам құрудың мемлекеттік жүйесін жетілдіруге және еліміздің осы саладағы халықаралық стандарттарға сәйкестігіне ықпал етеді.

Қазақстанда мүгедектігі бар тұлғалардың қандай құқықтары бар?

Мемлекет заңмен азаматтардың осы санатына мына құқықтарға кепілдік береді:

- әлеуметтік қорғау, оның ішінде оңалту, қоғамға интеграциялау;

- әлеуметтік инфрақұрылым объектілеріне қолжетімділікті қамтамасыз ету;

- ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз ету;

- білім алу, қызмет түрін, оның ішінде еңбекті еркін таңдау;

- ҚР заңнамасында белгіленген тәртіппен тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі;

- кәсіптік оқыту және қайта даярлау, оңалту және жұмысқа орналастыру;

- ҚР тұрғын үй заңнамасына сәйкес тұрғын үй;

- денсаулық сақтау, мәдениет, байланыс, көлік және қызмет көрсету ұйымдарын қоса алғанда, мемлекеттік және басқа да ұйымдардағы басым қызмет;

- мүгедектердің шығармашылық қабілеттерін қолдау.

Мысалы, бірінші және екінші топтағы мүгедектігі бар тұлғалар мен балалар үшін орта кәсіптік және жоғары кәсіптік білім беретін білім беру ұйымдарында оқуға қабылдау үшін 0,5% мөлшерінде қабылдау квотасы қарастырылған.

Білім беру гранттарын тағайындау конкурстарына қатысу кезінде, сондай-ақ жоғары білімі бар кадрларды даярлауға мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша білім алушыларға қабылдау кезінде ұпайлар тең болған жағдайда, ҚР Заңының 26-бабының 5-тармағында көзделген басымдық тәртібі бойынша «Білім туралы» бірінші және екінші топтағы мүгедектігі бар тұлғалар, бала кезінен мүгедектігі бар, медициналық қорытындыға сәйкес тиісті білім беру ұйымдарында білім алуға қарсы көрсетілімдер жоқ мүгедектігі бар балаларға басым құқық беріледі.

Жоғары оқу орындарына қабылданған мүгедектерге, орта кәсіптік оқу орындарының студенттеріне, білім беру ұйымдарында мемлекеттік тапсырыстар немесе гранттар бойынша оқитындарға шәкіртақы бойынша жеңілдіктер беріледі.

Мүгедектігі бар балаларды жалпы немесе арнаулы мектепке дейінгі ұйымдарда және басқа да білім беру ұйымдарында тәрбиелеу және оқыту мүмкін болмаған жағдайда, ата-аналардың немесе заңды өкілдерінің тілектерін ескере отырып, оқыту мен тәрбиелеу ҚР заңнамасында белгіленген тәртіппен үйде жүзеге асырылады. Бұл ретте мемлекет мүгедектігі бар тұлғаларды еліміздің заңнамасында белгіленген тәртіппен олардың білім алу кезеңінде ұстауға жұмсалатын шығыстарды толық немесе ішінара көтереді.

Жергiлiктi атқарушы органдар мүгедектәігі бар тұлғалар үшiн ауыр жұмыстардағы, еңбек жағдайлары зиянды, қауiптi жұмыстардағы жұмыстарды қоспағанда, жұмыс орындары санының екi-төрт процентi мөлшерiнде жұмыс орындарының квотасын белгiлеу жолымен мүгедектігі бар тұлғаларды жұмысқа орналастыруды қамтамасыз етедi. Билік жеке кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті дамыту арқылы мүмкіндігі шектеулі жандарға қосымша жұмыс орындарын да аша алады. Сонымен қатар, республика заңнамасына сәйкес мүгедектігі бар тұлғаларды жұмысқа орналастыру үшін арнайы және әлеуметтік жұмыс орындары құрылуда. Қажет болған жағдайда мүгедектігі бар тұлғаларға кәсіптік оқыту ұйымдастырылады.

Сондай-ақ бірінші және екінші топтағы мүгедектер үшін аптасына 36 сағаттан аспайтын қысқартылған жұмыс уақыты белгіленіп, кемінде күнтізбелік 6 күн болатын жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы беріледі. Түнгі уақытта жұмыс істеу мүмкіндігі шектеулі адамның келісімімен және денсаулығына байланысты мұндай жұмысқа тыйым салынбаған жағдайда рұқсат етіледі.

Аумақтық бөлімшенің қорытындысына сәйкес еңбек шартын жасасудан бас тартуға немесе жұмыс орнын жоғарылатуға, жұмыс берушінің бастамасы бойынша жұмыстан босатуға, мүгедектік белгілері бойынша оның келісімінсіз мүгедектігі бар тұлғаларды басқа жұмысқа ауыстыруға жол берілмейді. (Халықты әлеуметтiк қорғау саласындағы уәкiлеттi органның аумақтық бөлiмшесiнiң қорытындысы бойынша оның денсаулық жағдайы кәсiптiк мiндеттерiн орындауға кедергi келтiретiн немесе басқа адамдардың денсаулығы мен еңбек қауiпсiздiгiне қатер төндiретiн жағдайларды қоспағанда).

«Қазақстан Республикасындағы мүгедектігі бар адамдарды әлеуметтік қорғау туралы» Заңда сонымен қатар, мысалы, жұмыс беруші өз қаражаты есебінен алған өндірістік жарақаттан және (немесе) кәсіптік аурудан мүгедектігі бар адамды кәсіптік оқытуды немесе қайта даярлауды жүзеге асыратыны белгіленген. жұмыс берушінің кінәсінен оларды жұмысқа орналастыру үшін арнайы жұмыс орындарын құруға міндеттеледі.

Тұрғын үй мәселесіне келсек, жергілікті атқарушы органдар заң бойынша тұрғын үйді тіркеуге және баспанаға мұқтаж мүгедектертігі бар адамдарға пайдалануға беруі тиіс. Сондай-ақ жергілікті билік органдары мүгедектерге немесе мүгедектер бар отбасыларға берілетін тұрғын үй-жайлардың арнайы құралдармен және құрылғылармен жабдықталуын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, заңда көрсетілгендей, қабаттардың санын, ғимараттың түрін, абаттандыру дәрежесін және тұруға қажетті басқа да жағдайларды ескере отырып, тұрғын үй-жайларды таңдау құқығы беріледі.

Заңға сәйкес, Қазақстанда мүгедектік тобы жеті жастан бастап белгіленеді. Адамды мүгедектігі бар деп тану және (немесе) еңбекке қабілеттілігін жоғалту дәрежесін белгілеу кезінде әлеуметтік қорғау шараларының себептері, мерзімдері және қажеттілігі айқындалады, сондай-ақ оңалтудың жеке бағдарламасының әлеуметтік және кәсіптік бөліктері белгіленеді.

Мүгедектерді оңалтудың жеке бағдарламасы техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдардың, арнайы көлік құралдарының және мүгедектерге көрсетілетін қызметтердің жіктеуішіне сәйкес мүгедектің қажеттіліктерін бағалауға сәйкес мүгедектікті анықтау кезеңіне әзірленеді. Оңалту шараларының кешені әдетте ағзаның бұзылған және (немесе) жоғалған функцияларын қалпына келтіруге және (немесе) өтеуге бағытталған медициналық, әлеуметтік және кәсіптік оңалту шараларын қамтиды. Оңалту бағдарламасы сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі адамға қажетті техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдарды, арнайы көлік құралдарын және қызметтерді пайдалануды білдіреді.

Осылайша, Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі жандарды барлық деңгейде қолдауға айтарлықтай күш-жігер жұмсалуда. Осы санаттағы азаматтарға көмек көрсетудің жаңа шаралары Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі әзірлеген және қазіргі уақытта Республика Парламенті Сенатында қаралып жатқан Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексінің жобасында да қарастырылған. Мүгедектігі бар адамдаржы әлеуметтік қолдау шеңберінде осы кодекс бала кезінен үшінші топтағы мүгедектігі бар адамдарға берілетін мемлекеттік әлеуметтік мүгедектік жәрдемақысының мөлшерін 1,2 айлық жалақыдан 1,4 айлық жалақыға теңестіруді; 2028 жылдан бастап мүгедектік және асыраушысынан айырылу бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар арасындағы байланысты белгілеу; 2025 жылдан бастап сырттай емтиханға тәуелсіз сарапшылар институтын енгізу қарастырылған