Нобельге қол созған үміт

 Қазақ жазушыларының аңсар арманына айналған бұл сыйлықтың төңірегінде жыл сайын сан түрлі әңгіме өрбиді. Жыл сайын әлем әдебиетшілері мен оқырманы кезекті Нобель сыйлығын кім алатынын жік-жапар боп талқылап жатады. Тіпті түрлі агенттіктер болжам жасап, бәс тігеді. Дәл осы уақытта қазақ әдеби ортасы да қызу талқыға түседі. Тақырып сол баяғы – «Қазақ қашан Нобель алады?» немесе «Қазақ жазушысының қайсысы Нобельге лайық?». Сырттан қараған адамға бұл көрініс күлкілі көрінсе де, өзіміздің әдеби кеңістікте ұзақ уақыттан бері күн тәртібінен түспей тұрған маңызды мәселе. Әрине, кез келген қаламгер үшін жазған шығармасы әлем халқының назарына ілігіп, күллі адамзаттың ортақ қазынасы мен құндылығына айналуы шын бақыт, үлкен мәртебе. Ал Нобель сыйлығын иеленген жазушының шығармашылығына оқырман пейілі тіпті бөлек. Бүгінде әлем әдебиетіндегі «классиканы» көш бастап тұрған қаламгерлердің басым бөлігі бір кездері Нобель сыйлығының иегері атанған. Нобель сыйлығының даңқымен бірге дақпырты да қатар жүреді әдетте. Әсіресе әдебиет саласында. Кейде ойламаған жерден көпке белгісіз, көпке таңсық ақын-жазушыларға да бұйырып жатады. Нобель сыйлығының саяси түс алып бара жатқанын, нағыз суреткерлер шетін қалып жататынын айтып, дабыл қағушылар да көп. Бұған дейін Нобель туралы, оның даңқы мен дақпырты жайлы талай әңгіме айтылды. Тіпті кейде бұл тақырып тым жаттанды көрінуі де мүмкін. Сондық­тан бүгін біз жыл сайын төрткіл дүние демін ішіне тартып күтетін бұл сыйлықтың жоғын түгендеп, биігін биіктетуге тіпті де тырыспаймыз. Тек қазақ әдебиеті мен Нобельдің байланысын сөз етпекпіз.

Әлқисса. 2017 жылы Базельдің әлемдік кеңсесінің ғылыми-зерттеу институтының директоры Алин Варе «Бейбітшілік» бағыты бойынша бірінші президент Нұрсұлтан Назарбаев пен «АТОМ» жобасының құрметті елшісі, суретші Кәріпбек Күйіковтің кандидатурасын ұсынған еді. Ал 2022 жылы дәл осы номинацияға Олжас Сүлейменов кандидат болды. Бірақ қай-қайсысының да бірінші кезеңнен-ақ өте алмай қалғаны жасырын емес. Әдебиет аталымы бойынша осыдан жеті-сегіз жыл бұрын Қазақ ПЕН-клуб өкілдері Әбдіжәміл Нұрпейісовті Нобель сыйлығының әдеби аталымы бойынша үміткерлер тізіміне ұсынды. Алайда бұл жолғы жорық та сәтсіз аяқталды. Бүгінде қазақ ғана емес, көршілес түркі халықтарының ішінде даңқы мен дақпырты қатар жайылған атақты сыйлықты алған қаламгер әлі шыға қоймады. Тек «Адамзаттың Айтматовы» атанған жазушы Шыңғыс Айтматов қана бір емес, бірнеше мәрте Нобель сыйлығына кандидаттар қатарына ұсынылған еді. Бірақ марапатқа қол жеткізе алмады. Ең алғаш 1990 жылы Нобельге ұсынылған Айтматов адам айтса нанғысыз себеппен сыйлықтан қағылып қалған. Қырғыз академигі Абдылдажан Акматалиев бір естелігінде 1990 жылы Айтматовтың Нобель сыйлығына лайық деп танылғаны, алайда бұл шешім кейіннен өзгертілгені туралы айтып еді. Оның сөзінше, сол жылы Швед академиясының өкілдері жазушыны марапаттау туралы шешім қабылдап, оны Венада арнайы іздеп тауып, құттықтаған дейді-мыс. Кейін алайда бұл шешім өзгеріп, Нобель сыйлығы бейбітшілік саласы бойынша Михаил Горбачевке берілген екен. Себебі бір жылда бір елдің екі өкіліне марапат беру дұрыс емес деп танылған. Сондай-ақ 1990-2005 жылдары билікте болған Қырғызстанның бұрынғы президенті Асқар Ақаевтың айналасы Айтматовтың Нобельге ұсынылуына кедергі келтіргені айтылады. Олар Ақаевтың өзін бейбітшілік номинациясы бойынша сыйлыққа ұсынуды көздеген. 2008 жылы Айтматов қайтадан ең ықтимал үміткерлердің бірі боп Нобельге ұсынылады. Алайда күтпеген жерден жазушы өмірден өтеді.

Сөз өнерінің Олимпі саналатын бұл сыйлықты атай қалса елең ете қалатын жұрт көп. Адамзат, соның ішінде әдебиет тарихында осы бір әйгілі марапаттан бас тартқан жазушылар да бар. Мәселен, атақты Лев Толстой Нобельден бас тартқан алғашқы жазушы. Бір ғасырдан астам уақыт бұрын, яғни 1906 жылы Толстой ақсақал Нобель сыйлығын менсінбей, «әлдеқандай керосин сатушы Нобель сыйлығын ұсынады, бұл қалай болды?» деп мысқылдапты-мыс. 1906 жылы Ресей академиясы Толстой­ды Нобель сыйлығына ұсынып, Сток­гольмға хат жібереді. Сонда Лев Нико­лаевич бұл «ыңғайсыздықтың» алдын алу үшін шығармаларын фин тіліне аударатын жақын досы – Арвид Ярнафельдке қолқа салыпты. Одан Шве­циядағы таныстары арқылы сыйлықты өзіне бермеуін сұрауды өтінген. Осы­лайша, 1906 жылғы Нобель сыйлығы ита­лиян ақыны Джозуэ Каддучиге бұйы­рады. Хусан Эрматовтың «Нобель сый­лығының лауреаттары» атты кітабына сүйенсек, Швед академиясының хатшысы Карл Вирсен Толстойдың классик екенін мойындаса да, оның сыйлықты алуына мүлдем қарсы болған. Толстой әлемдегі ең «ұлық» сыйлық­тан саналы түрде бас тартқан соң, әдеби орта қызу талқыға салып, бұл күтпеген шешімнің жыры біразға дейін басылмады.

Оқырман хаттары да лек-легімен ағылды. Нобель сыйлығының тарихында клас­­сик жазушының бұл шешімін одан ке­йін тағы сегіз автор қайталаған екен. Мәселен, 1964 жылы Нобель сыйлығы француздардың экзистенциалист жазушысы Жан Поль Сартрға берілмек болады. Дегенмен ой еркіндігі мен рухтың азаттығын бәрінен биік қойған жазушы сыйлықты алудан бірден бас тартады. Байқасақ, Сартр өмірінің соңына дейін атақ пен даңқ, марапат пен қошемет шын таланттың жауы деп есептеген. Дәл осы қағидасы үшін де ғұмырындағы талай сыйлықтан бас тартқан. Осыдан соң Парижде шведтік журналистерге жасаған баяндамасында Сартр Оңтүстік Американың бірегей жазушысы Неруданың Нобельді алмағанын және бұл сыйлыққа әбден лайық Арагонның кандидатурасы тіпті талқыланбағанын айтқан еді. Сондай-ақ Пас­тернакқа бұйырған сыйлық Шоло­ховқа берілмегенін де ашына айтады. Философ-қаламгердің бұл сөзінің 1965 жылы Шолоховтың жұлдызы жанып, Нобель сыйлығын алуына әсері болды деп санайтындар көп. Десек те, дәл сол уақытта «Тынық Дон» әлем бойынша жаппай оқылып, аударылып, таралымы ұзын саны 130 миллионға жеткен екен. Міне, арада көп уақыт өтпей Сартрдың Нобель маңайындағы әділетсіздікке қарсы ойы ақталып, Донның төл перзентіне атақты Нобель сыйлығы бұйырды.

Қалай десек те, құнды сыйлықтың құпиясы көп. Мәселен, марапатты тапсыру барысында тек сыйлық иелерінің есімдері ғана жарияланады. Ал қалған номинанттардың есімі мен сыйлықты беруші комитеттің дауысы елу жылдан кейін ғана мәлім болады. Бүгінде Швед академиясының ресми сайтында тек 1960 жылға дейінгі мәліметтер берілген. Осы орайда соңғы уақытта бұл сыйлықтың саясиланып бара жатқаны да жиі айтылып жүр. Әсіресе сыйлық тапсырудағы әділдік пен теңдікке күмәнмен қарайтындар көп. Мәселен, түрік жазушысы Орхан Памуктың Нобель сыйлығын алуына қаламгерлік қабілеті емес, саяси «шатаққұмарлығы» әсер етті деп жиі жазылды. Орхан Памук – өз еліндегі биліктің армяндар мен күрдтерге қатысты саясатына ашықтан-ашық қарсы шыққан бірден-бір түрік қаламгері. Швейцариялық Tages Anzeiger басылымына берген сұхбатында жазушы: «Бұл жерде отыз мың күрдтер мен миллиондаған армяндар өлтірілді, бірақ менен басқа ешкімнің де мұны айтуға батылы жетпейді» деп Түркияның ресми билігінің ашу-ызасын туғызған мәлімдеме жасаған. Осы аты шулы мәлімдемеден соң түрік жазушысының танымалдығы тіпті де арта түсті. Десе де мұндай болжамдар Орхан Памуктың қаламгерлік қабілетін жоққа шығармаса керек. Тіпті осыдан кейін ғана Памуктың шеберлігін мойындап, оның шығармашылығындағы шығыс пен батыс қақтығысына әлем оқырмандарының назарын аударды деуге де келмес. Себебі Орхан бұған дейін де әлемге танымал қаламгер тұғын. Сол үшін де кейде мұндай марапаттар жай ғана сыйлық емес, әлемдік оқиғаларды реттеп отыратын күш рөлінде де жүреді делінеді. Мәселен, Бродский миграцияда жүргені үшін алды.

Ал қытайлық Мо Янь сан жыл жабық саясат ұстанған қытайдың күнгей әрі көлеңкелі тұсын ашық айтқаны үшін сыйлыққа ие болса, беларусь жазушысы Светлана Алексиевич Путинді сынағаны үшін, Қырым мәселесі ушыққанда алып кетті деген сыңайда пікірлер айтылады. Америкалық Боб Дилан алғанда бәрінен бұрын өзі таңғалған. Шынымен-ақ Диланнан да бірнеше есе қуатты қаламгерлер біздің әдебиетте де бар еді ғой деген ой туады. 2021 жылғы әдебиет саласындағы Нобель сыйлығы Ұлыбританияда тұратын танзаниялық жазушы Абдулразак Гурнаға берілген еді. Жазушы «мәдениеттер мен континенттер иіріміндегі отар елдер пен босқындар тағдырын ымырасыз һәм жанашырлықпен суреттегені үшін» Нобель сыйлығына ие болған-ды. Бұл жерде саяси астар бар дейді.

Бірақ шынында отар елдердің әдебиетінде көпке бұйырмаған олжа бар екені рас. Сан ғасырлық тарихы бар империялардың түсініп, түйсіне бермейтін тақырыптарын жазуда басымдық бізде. Мәселен, Абдулразак Гурнаның шығармашылығы осы тұрғыда оң жамбасқа түсті. Қаламгер тарихи қуғын көрген көптеген жандар тағдырын жазуда шеберлік танытты. Занзибар төңкерісінен кейін ол не арабты не Африканы емес, Занзибар тағдырын қаузайды. Біздің тарихты дәл осылай хатқа түсіріп, көпке, әсіресе әлем оқырманына ұсынсақ, әлемдік марапат алуымыз бек мүмкін ғой.

Жыл сайын әлемдегі білікті де, білгір сыншылар мүйізі қарағайдай ақын-жазушылардың шығармашылығын сөз қылып, осы жолғы Нобель сыйлығын алуға кімнің лайық екендігін айтып, білек сыбанып, қызу айтыс-тартысқа толы майданның бел ортасында жүреді. Бәлкім, жыл сайын осы сыйлықтың кімге берілу керектігін шешетін Швед академиясындағы талқылаулардың дау-дамайға ұласып жататындығының себебі де сондықтан болар. Әсіресе соңғы жылдары осы даулар жанжалға ұласып, Нобель сыйлығы берілген шығармалардың көркемдік деңгейіне көңілі толмаған Швед академиясындағылардың ішінде, жылы орнын суытып, өз еркімен жұмысынан кеткендердің саны көбейген үстіне көбейе түсіпті. Осындай оқиғалар да күмән мен күдікті қалыңдата түссе керек.

«Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры» демекші, Нобель сыйлығының төңірегінде айтылатын әңгіменің өзі сан түрлі. Бірі «қазақ жазушысы Нобель алатындай шығарма жазған жоқ» десе, енді бірі сапалы аударма мен әдеби агенттіктің жоғын алға тартады. Бұл уәжге келісетіндер де, келіспейтіндер де баршылық. Қазақта не көп, әдебиет пен өнер туындылары көп. Бірақ әлі де төл мәдениетімізді күллі әлемге тиісті дәрежеде таныта алмадық. Суретші мен жазушыларымыз жаһандық сыйлықтардан кенделеу боп көрінеді. Бұдан тыс Нобель сыйлығының, тіпті пайдасыз екенін айтатын тағы бір тарап бар. Іштей менсінбеу, әлде қолы жете алмайтынды құнсыздандыру ма, әйтеуір, Нобельдің түкке пайдасы жоқ деп айтып қалатындар да кездеседі. Осындайда еріксіз шаңырақта тұрған майға қолы жетпегесін «сасығын-ай» деп тыжыранған мысық еске түседі. Дүрліге кеп «Бұндай арзанқол шығарманы мен де жаза аламын» деген пікірлер де ұшырасып қалады. Жыл сайын осылай дүрлігеміз. Жыл сайын сыйлық иегерін не даттап, не ақтап жатамыз. Дегенмен мәселе тек марапатта емес сыңайлы. Шынайы әдебиет өз биігінде қала береді, тіпті Нобель сыйлығы – белгілі бір кезеңдегі мәдениет пен саясаттың ықпалымен шешілетін субъективті сыйлық деп қаралап жатсақ та, әңгіменің түп-төркіні мүлде басқа мәселе.

Қазақ қоғамындағы Нобель сыйлығына деген ерекше құмарлық пен аңсардың психологиялық астары да бар сыңайлы. Бұл аңсар, бұл іңкәрлік – ұзақ уақыт империяның отарлық саясатына құрбан болған ұлттың өзін-өзі мойындатуға деген ұмтылысы болуы да әбден мүмкін. Яғни постколониалдық сана-сезімнің дамуының айқын белгісі. Байқасақ, бірімен-бірі байланысып жатқан қос құбылыс – колониализмнің сарқыншағы қалдырған ішкі комплекс пен өзін өзгеге мойындату қажеттілігінен туындаған саналы стратегиялық ұстаным әсерінен Нобельге не осындай алпауыт сыйлықтар мен марапаттарға қызығушылық басым. Шынымен-ақ, отаршылдық кезеңде көптеген ұлттар мен ұлыстар өз мәдениетінің құндылығына күмәнмен қарауға мәжбүр болды. Еуроцентризм мен батыстық өркениеттің «озық» екендігі туралы дискурс ұзақ уақыт бойы үстемдік құрды. Бұрынғы отар елдер мен колониялар тәуелсіздік алса да, бұл көзқарас санадан толық өше қойған жоқ. Соның салдарынан ұлттық өнер, әдебиет, кино немесе ғылым өз ортасында қанша мықты болса да, оның шынайы құндылығын растау үшін сыртқы, әсіресе батысты мойындату қажет деген сенім қалыптасқаны жасырын емес. Әлемдік марапаттарға ұмтылу кейде осы ішкі сенімсіздіктің көрінісі іспетті қабылданатыны бар. Алайда бұл үрдісті тек комплекс ретінде қарастыру жеткіліксіз.

Көптеген елдер үшін Нобель – өз мәдениетін танытудың, ұлттық бірегейлікті бекітудің және әлемдік өркениетке өз үнін қосудың амалы. Мәселен, биыл кәрістер алғашқы Нобелін алып, Хан Гаң «адам жанына терең бойлаған символикасымен» әлем оқырманын аузына қаратты. Ең қызығы, былтыр Хан Гаңның 2016 жылы Букер сыйлығын алғанына қарамастан, Нобель сыйлығының шорт-лисінде оның есім-сойы кездеспеді. Алғашқы ондықта аты атал­маған қаламгердің Нобель алуы біраз жұртты таңғалдырғаны анық. Өйткені биыл­ғы үміткерлер ішінде Хан Гаңнан бас­қа да атағы алысқа кеткен, өз оқыр­ман­дарын ұйытып үлгірген жазушылар бол­ды. Десе де, Нобель комитеті таңдау жа­­саудан қателеспеген сыңайлы. Таңдау азиялық жазушыға түсті. Хан Гаң шығармашылығы, жоғарыда айтқанымыздай, әбден лайық болғанымен, бұл жерде заманауи мә­де­ниеттің ықпал ету күшін де ұмытпағаны­мыз жөн. Оңтүстік Корея – Шығыс Азия­дағы дамыған әрі экономикасымен қоса, мәдениеті де әлемде мойындалған ел. Олардың киносы жаһан жұртын таңғал­дырғалы талай жылдың жүзі болды. Әлемдік кинофестивальдерде топ жар­ған, тіпті «Оскарды» да алған режис­сер­лері бар. Ал қарапайым тарихи сериал­дары­ның өзі бүкіл әлемді шарлап кет­к­елі қашан. Дорамалары арқылы дүйім жаһанды тәнті етуден жалыққан емес. Заманауи ән өнерінде көпке үлгі, сән, дизайн, архитектура, сурет өне­рінде де корейлік дәстүр мен жаңа­шылдықты үйлестіріп, өзінің «бар» еке­нін баяғыда көрсетіп үлгерді. Осы тұрғыдан алғанда, бұрынғы отар елдердің әлемдік марапаттарға ұмтылуы олардың сыртқы мәдени саясатындағы ұтымды қадамдардың бірі сыңайлы. Түптеп келгенде, бұл құбылысты тек «әлем бізді мойындасын» деген психологиялық қажеттілік деп емес, мәдени, экономикалық және саяси стратегиялардың үйлесімі ретінде бағалаған жөн де шығар. Егер ұлттық мәдениет өз болмысын толық мойындап, өз құндылығына шынайы сенетін деңгейге жеткенде ғана халықаралық марапаттар мақсат емес, сол жолдағы бір белес ретінде ғана қарастырылады дер едік.

Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ