Нұрбектің тендерін құрылыс компаниясы алып, ҰҒА орындайды

Ресурсты ЖІӨ-нің 1 пайызына жеткізсек қой деп армандаймыз. Алайда жаңа құрылған ғылым және жоғары білім министрлігі бізді бұл ұшпаққа шығара қоймайтын сияқты. Министр Саясат Нұрбек ғылымға бөлінген бюджетті игерем деп, ғылыми тенденцияларды болжауды құрылыс компанияларына тапсырып жүр. 

Әңгіме тендер үшін түсініксіз жолмен берілген 125 млн теңге туралы. Ұйымдастырушы – Ғылым комитеті. Олар форсайт бойынша болжамдарды «ANB Казстройсервис» атты компанияға мемлекеттік тапсырыс конкурсы арқылы табыстаған. 2022 жылы «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың орта және ұзақмерзімді кезеңдерге арналған басым бағыттарын болжау (форсайт) бойынша қызметтер» көрсетушіні анықтау мақсатында конкурс ұйымдастырылған. Алдымен бұл конкурстың не үшін өте маңызды екеніне тоқталып өтелік. «Форсайт» термині бүгінгі ғылым мен ғалымдар арасында, ғылым саласын ұйымдастыруда танымалдылыққа ие. Себебі жаңалықтар мен ғылыми жаңалықтардың қарқыны жылдам, қоғамның сұранысы күн санап өзгеріп жатқан заманда дер кезінде болжамдар жасау қажеттілігі туындайды. Форсайт зерттеулер дәл осы мәселемен айналысады, болашақтағы трендтер, өзгерістер және даму бағыттарын болжауға бағытталған жүйелі зерттеулер жүргізеді. Қажеттіліктерді, мүмкіндіктерді, перспективаларды анықтайды. Мемлекет осы аспектілерді ескере отырып, ғылымды қай бағытта дамытатынын, қай салаға көбірек қолдау беру керек екенін, нендей жобалар мен бағдарламаларды арттырып, қайсыларының аса актуалды бола қоймайтынын бағдарлайды. Демек, бір жылдық форсайт қорытындысы алдағы он жылдыққа әсер етеді десек, артық емес. Өйткені бұл болжам мамандықтар грантын бөлуге де, ғылыми гранттық бағдарламаларға да, институттардың қаржыландырылуына да, тағы сол секілді көптеген ауқымды шаралардың көлеміне де әсер етуі ықтимал.

Оны министрліктің өзі әзірлемейді. Зерттеуді жүргізіп, құжат түрінде ұсыну мемлекеттік тапсырыс арқылы өзге тарапқа жүктеледі. Міне, осындай конкурстардың бірінде құрылыс компаниясы жеңімпаз деп танылып, ғылыми болжамдар жасауға міндеттелген. Қызмет құны – 125 млн теңге. «ANB Казстройсервис» ЖШС қалайша ғалымдармен, кәсіпкерлермен байланыс орнатып, стратегиялық мазмұндағы құжат жасай алатынына сендіргені белгісіз, бірақ тендерді алыпты. Аталған компания Абдуғани Азимов атты азаматқа тиесілі. Ашық дереккөздерден оның MAS&Company компаниясының жетекшісі екенін көруге болады. Өзі РhD доктор, ғылыми жұмыстары мен ғылыми мансабы бар екен. Алайда форсайт зерттеу жүргізетіндей әлеуеті де, компаниясы да, тәжірибесі де байқалмайды. Сонда, ғылым комитеті ғылымның болашағы туралы ауқымды зерттеуді бұл салада тәжірибесі жоқ құрылыс компаниясына қалай беріп отырғаны қызық. Олар тиісті құжатта: «Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму бағытындағы стратегияларына сай қазақ ғылымын дамытудың форсайт-болжамын жасау» деп жазыпты. Президенттің жолдауын мысалға келтіріп, ғылыми-технологиялық даму тақырыбына акцент қойып, ұлттық жобалардың тезистерін алып, заңнамалар мен статистикаларға сүйеніпті. Артынан әлгіндей шешім шығарған. Министрлік пен комитет деңгейіндегі мұндай олқылықты техникалық қателік деп ойлаудың өзі ақымақтық шығар. Тендерден жеңгендер тұрмақ, қатысушылардың өзі қатаң іріктелетін жер емес пе бұл.

Тендербұзар Нұрбектің «намегі»

Бәлкім, жеңімпаз кітап шығаратын баспа, консалтингпен айналысатын компания, ең болмаса инновациялық технологиялар тасымалдайтын делдал болса, мұншама таңғалмас едік. Бірақ форсайт пен құрылыс компаниясын қанша қайнатсаңыз да сорпасы қосылуы мүмкін емес. Осы және өзге де сауалдарымызды қою үшін ғылым және жоғары білім министрлігінің баспасөз қызметіне хабарластық. Олар жауап бермеді. Әдеттегідей, ресми сауалымызды жолдадық («Жас Алаш» бұл мәселені соңына дейін зерттейді). Ведомствоның ресми жауабы ұзақ күттірсе де, жоғарыда аталған компанияның басшысы бірден жауап беріп, өз позициясын білдірді.

«Мен РhD доктормын. Университетте жұмыс істеймін. Ғылыммен бұрыннан айналысып келемін. Форсайт жобасы туралы естіп, қатысып көрсек қайтеді деп ойландық. Бұл жобаны орындау үшін ғылымдағы тәжірибе ауадай қажет. Ол менде бар. Тағы компания керек. Өзімде бұрын-сонды компания болмаған. Сондықтан сіздер айтып отырған «ANB Казстройсервис» ЖШС-ын сатып алдым. Фирманы алғаныма аз ғана уақыт болған еді. Атауын ауыстырып үлгермедік. Бірақ ол компанияның өзі жаңа, құрылыс саласында тендерлер алмаған.

Жан-жақтағы ғалымдармен, шетелдік ғалымдармен форсайт туралы қарап, ақылдасып, тендерге құжат бердік. 5-6 компания қатыстық. Талап қандай болды десеңіз, негізінен ғалымдардың ғылыми деңгейіне қарады. Ұттық, есебімізді апардық. Комитеттің сол кездегі төрағасымен кездесіп, бір айдан соң жоспарымызды әкелетін болып келістік. Белгіленген уақытта компания басшысының орынбасары министрлікке іссапармен барып қайтты. Саясат Нұрбекке жұмысымызды көрсетті. Министр компанияның атын ұнатпапты. Содан жұмысты тоқтату туралы «намек» жасалған соң, ары қарайғы шаруаның бәрін тоқтаттық. Шотымызға бір тиын ақша түскен жоқ. Керісінше, министрлікте 3 млн теңгедей кепілдікке төлеген бюджетіміз қалып кетті. Оны қайтып алған жоқпыз. Артынан, президент жанындағы ҰҒА айналысыпты.

Негізі, құжаттамамыздың бәрі дұрыс болып, конкурстан өттік. Зерттеу тобының ғылыми тәжірибесі сай келіп тұрды. Сондықтан біз бұл тендерді алдық. Кейіннен «стройсервис» деген атауына бола тоқтаттық», – дейді Абдуғани Азимов.

Күрішбаев бәріне үлгереді

Осы тұста дилемма туындайды. Ғылым комитеті аталған компанияның форсайт жүргізуге ғылыми әлеуеті жететінін біле тұра, олардың конкурстан әділ өткенін біле тұра, атауына қарап, тізгіннен шығарып жібере салды ма? Жасалған келісімді осындай себеппен үзді ме? Комитет жобаны жасай алатын осылар ғана деп жүздің ішінен таңдаған компания министрдің «намегынан» кейін тез-ақ «лайықсыз» деп танылғаны қалай? Түсініксіз. Ал егер Нұрбектің көзқарасы дұрыс болса, мұндай атаулы компания ғылыми жобалар мен тендер алмауы тиіс болса, комитет қалай жаза басып отыр? Мемлекеттік қызмет пен сатып алулар қатаң тәртіп пен бақылауда болуы керек емес пе? Бірақ бізде бірі тендерді береді, екіншісі алып қоя салады, әйтеуір ойларына келгенін істей береді.

Форсайтпен президент жанындағы Ұлттық ғылым академиясы айналысып жатыр дегеннен-ақ желдің қай жақтан соққанын болжау қиын емес. Бұрыннан бар ҰҒА-ны тентіретіп жіберіп, жаңа ҰҒА ашып бере салған Нұрбектің Ақылбек Күрішбаевқа бүйрегі бұрып тұратынын бұрыннан білеміз. Қоғамдық ұйым ретінде танылған «ескі» академия жақында ғана өзін-өзі таратып тынды. Дәл осылай болатынын дәл болжаған президент жанындағы ҰҒА енді жаңа ғылымның болашағын болжаумен айналысады. Қарқындары жаман емес. Бітпейтін жиналыстар, форумдар, талқылаулар. «Әдемі» фотолар мен әлеуметтік желілердегі посттар. Әйтеуір, ҰҒА президенті Ақылбек Күрішбаев бәріне үлгереді... Форсайтқа да, академияға да, «аграркаға» да. Ол өткен жылдың аяғында Алматыда өткен 2027-2030 жылдарға арналған ғылыми және технологиялық дамуының басым бағыттарын айқындау және академия жүргізген форсайт-зерттеулерінің нәтижелерін таныстыру жиынында: «Ғылым мен технологияларды дамыту басымдықтарын айқындауда форсайт-зерттеулердің стратегиялық құрал ретіндегі маңызы зор. Біз 30 форсайт-сессия өткізіп, 1 100-ден астам сұхбат жүргіздік, бұл 200-ден астам перспективалық ғылыми міндеттерді айқындауға мүмкіндік берді», – деген. Министр де «бәсекеге қабілеттілік», «отандық ғылымды дамыту», тағысын-тағы деп, форсайт туралы айтып тұрады.

Іс жүзінде не болып жатқанын, форсайттың жемісін қашан жейтінімізді сұрап, қазіргі «қызмет көрсетуші» академияға сауал жібердік. Бұл жайлы әлі де талқылайтын боламыз. Себебі елдегі ғылым бюджетінің жартысынан көбі Астана мен Алматыға шоғырланған. Өңірлердің сұранысы мен потенциалы көлеңкеде қалып жатқан жоқ па деген сұрақ көпшіліктің көкейінде жүргелі де біраз болды. Бюджеті артып, уәделері одан да көбейіп кеткен ғылым саласының болжамдары не дейді? Форсайтқа бөлінген қаражат ақталып жатыр ма, әлде бұл да кезекті «формальность» па? Жасалған болжамдар қалай ескеріледі, нәтижесі қалай болады? Саясат Нұрбектің айналасында қызықты тақырып өте көп...

Баян Мұратбекқызы