Отарлау тарихы: дін, әділет және империялық амбиция

 Олар көп, өте көп. Міне, олар қырғыздың бәрін ығыстыра бастайды. Бірақ өз мәдениетіне тығыз байланған адам бұның жақсы емес екенін айтса, дұрыс түсінген жөн (ttps://dzen.ru/video/watch/65e4c7280820f63 dcb72e3d2?utm_referrer=www.google.com)». Осыған байланысты, православие христиандарының беделді рухани жетекшісі Патриарх Кирилл өте сыпайы түрде, біріншіден, Ресейдің мүдделерін қорғаштаса да, жалпыадамзаттық маңызы бар өте әділ пікір айтқанын ерекше атап өткен жөн. Бұл пайымның әділдігін христиандар да, мұсылмандар да, яһудилер де, буддистер де, жалпы алғанда, Homo sapiens-тің кез келген ақылға көнетін өкілдері де жоққа шығара алмайды. Өйткені бұл сөздер барлық әлемдік діндерде және Біріккен Ұлттар Ұйымының 193 мемлекеттің қолымен бекітілген маңызды құжаттарында белгіленген жоғары моральдық және жалпыадамзаттық адамгершілік принциптерге сай.

Алайда іс жүзінде бәрі де ресейлік діндарлар жетекшісінің айтқанына дәл сәйкес келе ме? Бұл сөздердің әлемде шынайы болып жатқан оқиғалар мен құбылыстарға қайшылығы жоқ па? Мәселенің маңыздылығына сәйкес, нақты деректерге назар аудара отырып, тақырыпты мейлінше объективті түрде қарастыруға тырысайық. Сонымен, аталған мызғымас принцип қандай негізгі діни қағидаттарға негізделген? Библия (Киелі кітап) – христиан дінінің негізгі қайнар көзі, ол Құдайдан түскен сәулелі шабытпен пайғамбарлар жазған христиандық пен иудаизмге арналған қасиетті мәтіндер жинағы болып табылады. Бұл христиан дініне сенушілер үшін негізгі рухани нұсқаулық. Ал Киелі кітаптың негізгі идеясы – Иисус Христос (Құдай баласы – Құдай) арқылы адамзатты құтқару. Бұның ерекше маңыздылығы – таудағы уағыз (Матфейдің Інжілі, 5–7 тараулар) – Иисус Христос уағызы, онда ол өзінің ілімінің барлық мәнін айтқан. Осы уағызда христиандық мораль мен рухани өмірдің негізгі қағидаттары орын тапқан. Бұл адами сүйіспеншілік пен кең пайымды ақылдылыққа толы және екіжүзділіктен арылуға үйрететін ең көрнекті уағыз. Бір сөзбен айтқанда, Иисус Христостың таудағы уағызы христиандар үшін мызғымас заң болып табылады. Сонымен, олардың қайсылары біздің тақырыпқа қатысты маңызды? Олар мыналар: «Ашкөздер мен шындықты аңсағандар рахатқа кенеледі, өйткені оларға қанық болады»; «Бітімгерлер бақытты, өйткені олар құдайдың ұлдары деп аталады»; «Шындық үшін қуғын-сүргінге ұшырағандар бақытты, өйткені олардың барар жері аспан Патшалығы»; «Сіз ежелгі адамдарға «өлтірме» деп айтылғанын естідіңіз, ал егер біреу өлтірсе, ол сот алдында жауап береді». Иисус Христос Ескі Өсиеттің көрегендік пайғамбарлықтарын орындайтынын айтады: «Мен заңды немесе пайғамбарлар уағызын бұзуға келдім деп ойламаңыз: мен бұзбаймын, бірақ орындаймын». Сондықтан Иисус Христостың меңзеп отырған әр христиан үшін адамгершілік нұсқаулық ретінде әрекет ететін бірнеше маңызды Ескі Өсиет қағидаттары мыналар: «Өлтірмеңіз» (адамның өмірін қиюға тыйым салу); «Ұрлық жасамаңыз» (басқа біреудің мүлкін иемденуге тыйым салу); «Жалған куәлік бермеңіз» (жала жабуға және басқа адам туралы өтірік айтуға тыйым салу); «Басқа біреудің ешқандай дүниесіне қол салмаңыз» (біреудің ашкөз қызғанышына және басып алушылығына тыйым салу). Сонымен қатар Христос этикасында «адамгершіліктің алтын ережесі» деп аталатын өте маңызды мынадай пайым да айтылған: «Басқалардың өзіңізге қандай қарым-қатынас жасағанын қаласаңыз, өзгелерге де сондай қарым-қатынас жасаңыз» (Матфей Інжілі). Христос бұл ережені өте терең мазмұнмен толтырды. Егер христиан біреумен жақсы, мейірімді қарым-қатынас орнатқысы келсе, оны мұндай пейілді бірінші болып білдіруге шақырылады. Мұнда айқын да ашық пайым қамтылған: христиан әлдекімнің жақсылық жасағанын күтсе, ол үшін оған бірінші болып жақсылық жасау міндеттеледі. Иисустың алтын ережесі – сүйіспеншілікті белсенді түрде көрсету туралы бұйрық. Христос ізгілікті оң әрекет етуге шақырады. «Егер біреуден өз басыңызға құрмет күтсеңіз, сіз басқаларға құрметпен қараңыз; егер сіз біреуден жылы сөз күтсеңіз, басқаларға жылы сөздермен ілтипат білдіріңіз» дейді Иисус. Сонымен қатар «сүюге нұсқау» христиандық моральды басқа діндерден ерекшелендіретінін атап өту маңызды. Бір ғажабы, Христос тіпті мынадай уағызды шәкірттеріне дауыстап жеткізген: «Мен саған айтамын: жауларыңды жақсы көр, қарғыс айтқандарыңа бата бер, сені жек көретіндеріңе қайырымдылық жаса және сені ренжітіп, қуып жібергендер үшін дұға ет» (Матфей 5: 44–48). Басқаларды сүю туралы нұсқауға мойынсұну – шынайы сенушінің белгісі (Иоанна 13:35). Осылайша, христиандар басқа адамдарды белсенді түрде ұнатуға бас ұрмаса, Құдайдың сүйіспеншілігін күте алмайды делінген. Осылардың бәрін ақылға салып бағамдасақ, шынында да, христиан діні – керемет гуманистік дін. Бірақ христиан дініне сенуші пенделердің бәрі дерлік оның жоғары қағидаттарын ұстанды ма? Сірә, жоқ деуге болады. Бұған дәлел ретінде көптеген тарихи мысалдар бар. Еске алсақ, адамзаттың мыңдаған жылдық бүкіл тарихы зорлық-зомбылық пен адамгершілікке жатпайтын қатыгездікке толы. Христиандық сенім көптеген еуропалық халықтардың тарихы мен мәдениетінде маңызды рөл атқарғанымен, ол әртүрлі тарихи кезеңдерде орын алған қатыгез отарлық басып алуларға қарсы тұрақты тосқауыл бола алмады. Бұған қоса, отаршыл империялар өздерінің жаулап алу мақсаттарын ақтау үшін, сондай-ақ әлемнің басқа аймақтарын мәдени және экономикалық тұрғыдан қызықтыру үшін діни ілімдерді жиі қолданды. Еуропаның негізгі отарлаушы елдері Испания, Португалия, Ұлыбритания, Франция және Ресей болып саналады. Олар, отарлау саясатына сай, табиғи ресурстардың алқап көлемін ұлғайту және өздерінің әлемдік әлеуетін нығайту үшін бар күштерін салуға тырысып бақты. Әртүрлі кезеңдерде Бельгия, Дания, Италия, Нидерланды және Швеция да отарлауға қатысты. Отаршылдық басып алулар солтүстік және оңтүстік Американың, Африканың, Азияның және Австралияның байырғы халықтарының қатыгездікпен жойылуымен қатар жүрді. Отарлаушы елдердің қатыгездігі – әлем тарихының маңызды, бірақ аса еленбейтін, жиі жабық күйінде, үні шықпаған бөлігі деп санауға болады. Отарлаушы державалар байлыққа, ресурстарға және геосаяси ықпалға ашкөздікпен ұмтылып, Азия, Африка, Америка және Австралия байырғы халықтарын аяусыз қырып-жойып, жүйелі түрде зорлық-зомбылық көрсетті. Ерекше айта кетер жайт, отарлаушылардың кемедегі каюталарының төрінде Библия сақталатын, ал желкендерінің, туларының беттерінде Иисус Христос бейнеленетін және «крест» суреттері салынатын, сонымен қоса «қылыштарын жалаңдатып, мылтықтарын кезеген» әрбір жендеттердің кеуделерінде міндетті түрде сымтізбекшеге ілінген кішірек «крест» болатын. Бірақ бұл қасиетті белгілер отарлаушылардың ойына Христостың ізгілікті қағидаттарын естеріне салмаған, салса да, басқыншылардың аса қатыгез іс-әрекеттеріне «бөгет» бола алмаған. Сонымен, Христофор Колумб (1492) Американы ашқаннан кейін оның миллиондаған байырғы тұрғындары өлтірілді, құлдыққа салынды, сол кезде Еуропада тараған әртүрлі аурулардың кесірінен қайтыс болды. Солтүстік және Оңтүстік Американың отарланған халықтарына ашық геноцид жүргізілді. Американың отарлаушылары әртүрлі есептеулер бойынша 15 миллионнан астам жергілікті үндістерді жойды. Австралия аборигендері зорлық-зомбылықпен қоныс аударылып, көбісі тікелей атылып өлді. Миллиондаған африкалықтар тұтқынға алынып, Америкаға құлдыққа сатылды. Құлдыққа қатыгез еңбек жағдайлары, зорлық-зомбылық әрекеттері, аяусыз қорлау қосылды. Ұлыбритания жергілікті шаруаларды экспорттық дақылдарды өсіруге мәжбүрлеу арқылы ресурстарды экспорттады. Британдық саясат Бенгалияда аштық тудырды, онда шамамен 3 миллион адам қайтыс болды. Бұндай мысалдардың шегі жоқ деуге болады. Әлемнің әр түкпірінде байырғы халықтар өз жерлерін басып алуға және зорлық-зомбылыққа қарсы тұрды. Бірақ олар аяусыз қырғынға ұшырап, қатыгездікпен басылып отырды. Отарлау саясаты еуропалық тілдерді, діндерді мәжбүрлеп кіргізумен, жергілікті дәстүрлерді бұзумен, ата-баба нанымдарына тыйым салумен және т.б. отаршыл билік нәсілдік, таптық немесе басқа сегрегацияға, апартеидке, жерден қуып шығуға, күнкөрістен айыруға, геноцидке дейін жасалған жауыздық салдарынан жергілікті тұрғындардың азаматтық құқықтарын өрескел бұзды. Жергілікті мәдени құндылықтарды жою бойынша іс-шаралар барлық жерде жүзеге асырылды. Мысалы, Еуропаның жеке және мемлекеттік мұражайлары үшін Египет, Үнді, Қытай жәдігерлері мен артефактілерін тонау және иемдену жиі орын алды. Бір сөзбен айтқанда, бұл жүйе отаршылдық теңсіздікке, зорлық-зомбылыққа және нәсілшілдікке негізделген.

Ресейдің Қазақстанды отарлау тарихы XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі бірнеше ғасырларды қамтитын ұзақ және күрделі процеске ұласты. Ол Ресей империясының ықпалын біртіндеп кеңейтуді, қазақ хандықтарының қарсылығын басуды, дәстүрлі өмір салтын бұзуды және Қазақстан аумағын Ресей құрамына қосуды қамтыды. Қазақстан аумағында әскери бекіністер және көптеген қоныс аударушылар үшін мекенжай, шіркеулер салынды. Тарихшылар Қазақстанды Ресей империясының отарлауының шынайы мақсаттары туралы көптеген деректі фактілерді келтіреді. Мысалы, бұған Түркістан әскери округі штабы бастығының сөздері дәлел бола алады: «Біздің ісіміз ең алдымен орыс, ұлттық-орыс үшін жасалып жатқанын түсінуіміз керек, ал қырғыздар (қазақтар) алып жатқан жер олардың меншігі емес, мемлекет (Ресей патшалығының) мүддесі екенін мойындауымыз керек. Орыс қоныстанушыларының Орынбор даласындағы көшпелілердің ең жақсы жерлерінде немесе қыстақтарында тұрғызылуы, орыс бекіністер салынған жайлы мекендерге ұқсас болуы мемлекеттік қажеттілікке ие. Орыс отырықшы элементі оларды (қазақтарды) шетінен ығыстыруы немесе толығымен жер аударуы керек. Тікелей айтқанда, отырықшы өмір мен егіншілікке қолайлы ең жақсы жерлерден қырғыздар (қазақтар) ең нашар жерлерге еріксіз ығыстырылатын болады, бұл орыс қоныс аударуын дамыту кезінде өте қажет». Көптеген қоныс аударушылар өлкедегі отаршылдықтың экономикалық базасы ретінде ғана емес, қазақтармен күресу үшін сенімді әскери тірек ретінде де қарастырылды. Қазақстанның отарлануы елдің өндіргіш күштерінің дамуын шектеді, қазақ қоғамының дәстүрлі экономикасы мен әлеуметтік құрылымын жойды.

Қазақстандағы Ресей патшалығының кең етек жайып келе жатқан отаршылдық езгісі бұқараның наразылығын тудырды. Халық толқулары көбінесе ауқымды ұлт-азаттық көтерілістерге ұласты. Мысалы, Сырым Датовтың (1783–1792), Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовтің (1836–1838) және Амангелді Имановтың (1916) басшылығымен жасалды. Ұлт-азаттық қозғалыс пен қазақ халқының бостандық пен тәуелсіздік үшін күресі аталған үш көтеріліспен шектелмейді. Қазақ халқының отаршылдыққа қарсы 330-дан астам ірі көтерілістері тарихқа белгілі. Мәселен, 1856 жылы желтоқсанда Сырдария қазақтарының патша режиміне қарсы қарулы күресі басталды. Жергілікті кірпіш зауытында үш қазақты ресейлік сарбаздар тірідей өртеп жіберген жағдай көтеріліске түрткі болды. Алайда нашар қаруланған көтерілісшілер жеңіліске ұшырады. «Жығылғанға жұдырық» дегендей, көтерілісшілерден 20 мыңнан астам мал еріксіз тәркіленді. Қазақ халқының отаршылдық езгіге қарсы күресінің осындай мысалдары көп болды.

Жыл сайын патша өкіметі орыс халқының Қазақстанға қоныс аударуын күшейтті. ХХ ғасырға дейін Қазақстанда толыққанды халық санағы жүргізілген жоқ. Алайда тарихи деректер Қазақстанның аумағын белгілі бір кезеңге дейін қазақтардың 97 пайызға жуығы мекендегенін көрсетеді. 1897 жылғы Ресей империясының алғашқы жалпы санағы қазіргі Қазақстан аумағында шамамен 4 миллион адам тұратындығын көрсетті, оның 81 пайызы қазақтар болды. Осы санақтың қорытындысы бойынша Ресей империясында 3 миллион 745 мың қазақ, ал Қазақстан шекарасында 3 миллион 392 мың қазақ болған.

Кеңестік Социалистік Республикалар Одағында (КСРО) әр 10 жыл сайын жоспарлы халық санағы жүргізілді, ал 1926 жылы Қазақстандағы халық саны шамамен 6,2 млн адамды құрады. 1937 жылы санақ жүргізілді, бірақ билік үшін «ыңғайсыз» деп танылды, өйткені нәтижелер 1932–1933 жылдардағы ашаршылық пен аяусыз қуғын-сүргінге байланысты қазақтар санының күрт төмендегенін көрсетті, сәйкесінше қорытындылар жариялауға жатпайтын құпия ақпарат түрінде сақталып, оған қатысты көптеген санақшылар аталған себептермен жазықсыз атылды. 1959 жылғы Қазақстан халық санағы – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жүргізілген екінші жалпы одақтық санақ. 1959 жылы 15 қаңтарда Қазақ КСР халық саны 9 309 847 адамды құрады. Этникалық құрамы бойынша қорытындылар мынаны көрсетті: қазақтар – шамамен 2,794 млн (30%), орыстар – 3,974 млн (42,7%), украиндар – 780 мыңға жуық. Қазақ халқының үлесінің төмендеуі – 1930–1950 жылдардағы ашаршылық, қуғын-сүргін, Екінші дүниежүзілік соғыстың зардабы және Қазақстанға орыстар, украиндар, беларусь және басқа халықтардың жаппай қоныс аударғандығымен байланысты. 1954 жылдан басталған «тың игеру» науқан аясында Қазақстанға негізінен Ресей мен Украинадан 2 миллионға жуық адам қоныс аударылды. Осыған байланысты, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Жұмабай Шаяхметовтің 1954 жылы тың жерлерді жаппай игеру бағдарламасының қарқынына, ауқымы мен тәсілдеріне қарсы шыққан батыл әрекеті үшін республика басшылығынан шеттетілгені әлі де анық та батыл айтылмайтыны өкінішті. Оның пайымдауынша, орыстар мен басқа халықтарды Қазақстанға күрт қоныстандыру салдарынан жергілікті қазақтар туған жерінде азшылық болып, өзіндік ерекшелігін жоғалтады. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының Орталық Комитетінің (КОКП ОК) бірінші хатшысы, КСРО-ның тікелей басшысы Н.Хрущев өзінің естеліктерінде Шаяхметовті ұлтшыл деп атай отырып, дәл осы берік ұстанымына байланысты оны жою керек екенін атап өткен. Оның өзі «кукурузник» атанып, қандай қайғылы тағдырды бастан өткергендігі туралы халық жақсы біледі.

Қазақстан халқының соңғы санағы 2021 жылы өткізілді, нәтижесінде халық саны 19 186 015 адамды құрады. Этникалық қазақтардың үлесі 13 (70,18%) млн-нан астам, орыстар – 2,9 (16%) млн адамды, өзбектер – 614 (3,2%) мың адамды құрады, 2025 жылғы 1 қаңтардағы деректер бойынша орыстар ел халқының 14,61%, немесе 2 963 938 адамды құрайтын Қазақстандағы саны бойынша екінші ұлттық топты құрайды. Орыс тілі Қазақстанда кең таралған. Деректерге сәйкес, халықтың 84,8%-ы орыс тілін жетік біледі, ал 94,4%-ы ауызша сөйлеуді түсінеді. Қазақтар арасында 20 пайызға жуығы орыс тілін ана тілі деп атады, ал 87 пайыздан астамы оны екінші тіл ретінде біледі. Егер социологиялық сауалнама жүргізілсе, қазақтардың көпшілігі ана тілін жетік білмейді және бір-бірімен тек орыс тілінде сөйлеседі. Бұл келеңсіз үрдіс елдің нағыз патриоттарын алаңдатады.

Осы орайда орыс шовинистерінің Қазақстанға және қазақтарға жасалып жатқан жағымсыз іс-әрекеттері аясында Патриарх Кириллдің сөздерін және библиялық өсиеттер мен қағидаттарды (ВЦИОМ мен Левада орталығының мәліметтері бойынша орыстар өздерін шамамен 80-нен аса пайызы православиелік христиандар деп санайды) еске алу қажеттілігі еріксіз туындайды. Мысалға, Қазақстан мен Ресейдің, қазақтар мен орыстардың тату көршілік қарым-қатынасын қиындататын фактілер аз емес. Олар ұлтаралық қатынастар, постколониялық ахуал және қазіргі саяси мәселелерді қозғайды. Мұндай келеңсіз жағдайлар әртүрлі формалар мен дереккөздерде көрініс тауып жүр. Әлеуметтік желілер мен бұқаралық ақпарат құралдарындағы агрессивті риторикадан бастап, белгілі ресейлік қайраткерлердің саяси мәлімдемелеріне дейін атап өтуге болады. Кейбір ресейлік саясаткерлер ( П.Толстой, В. Никонов, Е.Федоров, А.Журавлев және т. б.) және публицистер (З.Прилепин, М.Симоньян және т. б.) Қазақстанның Солтүстігі КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанға «әділетсіз» кеткен «орыс жері» деп санайды. Интернет кеңістігінде қазақ тілін, латын әліпбиіне көшу процесін немесе мәдениеттің дәстүрлі элементтерін мазақ ететін көріністер орын алып келеді. Қазақтардың ұлт ретіндегі «жабайылығы», «артта қалуы» және «екінші санатта» екендігі туралы стереотиптер таратылуда. Кейбір ресейлік саясаткерлер, журналистер мен блогерлердің ойынша, Қазақстан «Ресейдің ықпалындағы» өз тарихы жоқ «төмен дәрежедегі ел», егемендігі олқы мемлекет ретінде аталып жүр. Мұндай мәлімдемелер Қазақстанның тәуелсіздігі мен егемендігіне деген құрметке нұқсан келтіріп жатқаны анық.

Қазақстанда қазақ тілінің рөлін кеңейту немесе ұлттық сана-сезімді нығайту жөніндегі бастамалар талқыланғанда, бұл көбіне қазақтар тарапынан «руссофобия» ретінде танылады. 2022–2023 жылдары ресейлік БАҚ, әсіресе Қазақстанның Украинадағы соғысқа қатысты бейтарап ұстанымынан кейін, қазақ халқына қарсы қастандық риториканы күшейтті. Әлеуметтік желілерде қазақ белсенділерін, оның ішінде қазақ тілін қолдайтын немесе толық отарсыздандыруды жақтайтын белсенділерді қудалау науқаны етек алып барады.

Қазақстан Ресей империясының, содан кейін КСРО-ның бір бөлігі болғаны белгілі. Кеңестік ұлттық саясат қазақтың бірегейлігін тежеп, ассимиляциялауға және басуға алып келді. Шовинистік риторика – бұл көзқарастың жалғасы. Ресей қоғамы мен элитасының бір бөлігі «империяның ұлылығына» деген құштарлықты үдетіп, оған Қазақстанды қаусырып әкеткісі келеді. Қазақстанның тәуелсіздігі, оның Қытай, Түркия және Батыспен байланысын нығайту – «Орыс әлемі» жақтастарының арасында алаңдаушылық пен наразылық тудырып келеді.

Қазақстан өзінің тәуелсіздігі, егемендігі, аумақтық тұтастығы және сырттан араласуға жол берілмейтіндігі туралы анық та нық мәлімдейді. Латын әліпбиіне көшу, қазақ тілін дамыту, тарихи өзін-өзі жіті тануды ұлғайту – ұлттық мемлекетті нығайтудың маңызды қадамдары. Қазақстан тәуелсіздік пен тепе-теңдікті сақтау үшін әртүрлі елдермен қарым-қатынасты дамытады.

Ресейдегі орыстар мен Қазақстандағы орыстар үшін келмеске кеткен отаршылдық әдеттері ХХІ ғасырда «бұл өте жақсы емес» (тырнақшаларға алынған Патриарх Кирилл сөзі) және библиялық қасиетті өсиеттер мен адами қағидаттар – Құдайдың сөздері екенін түсінуі керек! Оларды басшылыққа алу абзал! Империялық амбицияның инерциясы зиянды екенін түсінетін кез әлдеқашан өтіп кеткен болатын. Оны жаппай түсіну әлі де кеш емес.

БҰҰ мемлекеттердің тәуелсіздігі мен егемендігіне қатысты бірнеше маңызды қарарлар қабылдады, олардың ішінде ең бастылары – 1965 жылғы Бас Ассамблеяның «Мемлекеттердің ішкі істеріне араласуға жол бермеу туралы Декларация, олардың тәуелсіздігі мен егемендігін қорғау туралы» 2131 (XX) қарары, сондай-ақ 1970 жылғы Халықаралық құқық қағидаттары туралы Декларация (2625 (XXV) қарар). Бұл құжаттар мемлекеттердің өзін-өзі дербес айқындауға, олардың саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени жүйесін сырттан «қолсұғумаушылық» қағидатына сай таңдауға, сондай-ақ олардың өздерінің табиғи ресурстарына егемендік өкілеттілігі басымдылығына байланысты ажырамас құқығын көрсетеді.

Нақыпбек Сәдуақастегі,

заңгер-құқықтанушы, публицист