Парламенттің көп өкілеті президенттің құзыретіне өтіп кеткен

Сол кезде Қазақстанда Парламенттің моделі қандай болу керек деген тақырыпта талқылаулар өткізіп, бір мандатты болу керек деген тоқтамға келген едік. Өйткені Қазақстан унитарлы мемлекет. Бізде федерация жоқ, АҚШ-тағы сияқты штаттар жоқ. Ол елдерде Парламент федерациялардың және штаттардың заңын қабылдайды. Ал біздің елде қабылданған заң тұтас ел аумағында күшіне енеді. Сондықтан унитарлық елде қоспалаталы Парламенттің қажеті жоқ.

1995 жылы референдум арқылы жаңа Конституция қабылданып, екі палаталы жаңа модель енген болатын. 30 жылдан бері осы Парламент жұмыс істеп келді. Жолдаудағы ұсыныс жүзеге асса, бұрынғы модельге қайта оралғалы отырмыз. 1995 жылға дейін бізде Жоғарғы кеңес болды. 1993-тен 1995 жылға дейін Қазақстан парламенттік республика болды. Жоғарғы кеңестің төрағасы Серікболсын Әбділдин басқарып тұрғанда президент өзі келіп, атқарушы органның басшысы ретінде Парламентке есеп беретін.

1995 жылы Конституция жаңарған кезде Парламенттің көп өкілеті президенттің құзыреті не өтіп кетті. Ел президенттік басқаруға аяқ басты. Сондықтан бірпалаталы модельге қайта көшіп, Парламентке бұрынғы құзыретін қайтару қажет деп ойлаймын. Бірақ бірпалаталы Парламентке көшу жөнінде шешім қабылданғанымен, соның қалай жүзеге асатынына алаңдаймын. Біздің елде көп мәселе дұрыс айтылғандай көрінгенімен, іске асыру барысында бұрмаланып, билікке тиімді бағытта орындалады. 

Сенаттың 30 жылдық рөлін жоққа шығаруға болмайды. Оның үстіне Сенат пен Мәжілісті бөліп қараған дұрыс емес – екеуі бір Парламент. Екі палата жұмысты өз өкілеттігіне сәйкес орындап келді. Сенат өз рөлін атқарды деп есептеймін. Бірақ Сенат пен Мәжілістің функциясы ұқсас болды. Заң бір палатада қаралады да, келесі палатаға жіберіледі. Сенат Мәжілісте қабылданып, қоғамда резонанс тудырған заңдарды кері қайтарған кездер болды. Сондықтан Сенаттың рөліне, қызметіне қандай да бір баға берудің қажеті жоқ. Мемлекет унитарлы болғандықтан, екі палаталы модель бізге керек емес деп қана айтуға болады.

Бірпалаталы модельді неге қолдап отырмын? Алдағы уақытта заңдар өзгеріп, Парламенттің негізгі өкілеттігі қайтарылса, Сенат пен Мәжіліс бірігіп, Парламенттің күші артса, жақсы болар еді. Ол үшін бірнеше заңды өзгерту керек. Ең алдымен Конституцияны, содан кейін Парламент пен депутаттардың статусына арналған заңды, сайлау туралы заңды және саяси партиялар туралы заңды өзгерту қажет болады. Бұдан өзге де бірнеше норма бар, бірақ ең негізгілері осылар. Парламенттің заң өкілеттігі биліктің өзге тармақтарымен тең болуы қажет.

Конституция бойынша Қазақстанда заңнамалық инициативаны президент, үкімет және парламент депутаты жүргізе алады. Бірақ қазір депутаттың өкілеті шектеліп отыр. Мысалы, депутат өз инициативасымен заң дайындап енгізейін десе, ол заңды іске асыруға қаражат қажет. Ал қаражатты Парламент қарастыра алмайды. Қаржыға ие болу үшін үкіметтен келісім алу қажет болады. Үкіметте сондай құзырет бар. Сондықтан депутаттар өз заңын өткізе алмайды, тіпті үкімет дайындаған заңға жаңа норма да енгізе алмайды. Сондықтан осы өкілеттікті Парламентке беру керек.

Сондай-ақ Парламент нағыз халықтық орган болу үшін бақылау функциясын қайтару қажет. Елде түрлі заңдар қабылданып жатады, бірақ соны іске асырарда көп қателік, көп кемшілік кетіп жатады. Парламент осындайды бақылап, заңды дұрыс атқармаған мекемені жауапқа тарта алуы керек. Бұрын депутаттарда осындай өкілеттік болған еді. Сол құзыретті депутаттарға қайтарудың маңызы зор.

Зәуреш Баталова: бұрынғы сенат депутаты, «Қазақстандағы парламентаризмді дамыту қорының» президенті