Патернализмге тәуелділікті қалай ауыздықтауға болады?

Оның айтуынша, Қазақстан Конституция бойынша әлеуметтік мемлекет бола отырып, қиын жағдайға тап болғандарға көмектесуге міндетті, бірақ көптеген азаматтар мемлекеттік әлеуметтік бағдарламаларды қасақана пайдаланады, онымен күресу керек.

Еске салайық, Мемлекет басшысы 2020 жылғы қыркүйектегі Жолдауында жаңа Әлеуметтік кодексті әзірлеуді тапсырған болатын, бұл әлеуметтік қамсыздандырудың мүлдем жаңа, бірақ ұзақ мерзімді, тиімді және тұрақты моделін енгізу қажеттілігіне байланысты. Құжаттың негізгі мақсаты – мемлекет тарапынан кімге, қандай жағдайда және қандай көмекке сене алатынын нақты реттеу. Оған нақты қалай қол жеткізу жоспарланып отырғаны және бұл жолда қандай кедергілер туындауы мүмкін екендігі туралы әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан әлеуметтік даму институтының стратегиялық талдау тобының жетекшісі Ләзат Нұрқатова былай дейді:

– Қазақстанда зейнетақы, бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысы, халыққа әлеуметтік көмек бірнеше рет көтерілді және әлі де көтеріліп жатыр. Бір жағынан, бұл оң үрдіс болса, екінші жағынан, мұндай саясат, кейбір сарапшылардың пікірінше, елдегі патерналистік тәуелділер санының артуына алып келеді. Зейнетақы мен бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын көтеруге қанша миллиондар жұмсалғанын емес, жан басына шаққандағы көрсеткіштердің қандай екенін, яғни зейнеткер, университет қызметкері, мектеп қызметкері, аурухана қызметкері, т.б. түптеп келгенде не алатынына қарауымыз керек. Әлеуметтік мемлекеттік бағдарламаларды бұзу мен сыбайлас жемқорлықты жоюдың берік іргетасы болу үшін олардың табысы лайықты болуы керек. Өйткені, сонда ғана халық мемлекеттен тәуелді қызмет пакетін алу үшін қулық пен жалтаруды қояды. Біріншіден, ең төменгі күнкөріс деңгейінің, ең төменгі жалақының, зейнетақының және Қазақстанда нақты өмір сүруге болатын басқа да әлеуметтік төлемдердің объективті шекті көрсеткіштерін есептеу қажет. Басқаша айтқанда, егер ол пайдасыз болса, тәуелділік болмайды.

Әлеуметтік тәуелділік – менталитетіміздің ерекшелігі деген пікір бар. Бір айта кетерлігі, еуразиялық менталитет әлеуметтік жеңілдіктер мен жәрдемақыларды алу үшін кәсіпкерліктің көрінуінің нақты үлгісін қамтиды дейді сарапшылар. Мысалы, Финляндиядағы орыстілді диаспораны, атап айтқанда, фин азаматтығына айналған және әлеуметтік жәрдемақы алушы посткеңестік елдерден келген иммигранттарды зерттеу олардың арасындағы патерналистік тәжірибесі титулды ұлт өкілдеріне қарағанда күшті және ұзаққа созылатынын көрсетеді. Неліктен? Өйткені әлеуметтік қорғаудың скандинавтық моделі заңға бағынушылық басты белгісі болып табылатын скандинавиялықтардың менталитетіне арналған. Ол әлеуметтік қолдау және материалдық көмек көрсету бағдарламаларын ұзақ мерзімді кеңейту тұрғысынан еуразиялық тапқырлыққа аңғалдықпен бойұсынып, «жаңа финдердің» күш сынауына төтеп бере алмайды. Патерналистік тәжірибесі ондаған жылдарға созылған көптеген жағдайлар бар. Бірақ Финляндия бір бөлек, оның жалақысы жоғары және әлеуметтік қорғаудың, оның ішінде бюджетін құрудың мүлде басқа үлгісі, ал Қазақстан мүлдем басқа. Тиісті тәуекелдерді жою үшін Скандинавия тәжірибесінен көп нәрсені алу бізге әлі де зиян тигізбес еді. Жоғарыда айтылғандай, біз жәрдемақыға немесе әлеуметтік төлемдерге, әсіресе тұтас отбасыларға «отыру» тиімсіз болатынына көз жеткізуіміз керек.

Қармақсыз және белгілі бір дағдыларсыз балық аулау мүмкін болмағаны сияқты, күш салмай, тек сыртқы көмекке сүйенбей молшылықта өмір сүру мүмкін емес. Осы ретте мамандар келесі әрекеттердің жасалуын құп санайды:

Біріншіден, бұл бағытта президент ұсынған реформалар дереу жүзеге асуы керек. Яғни, шұғыл шаралар қабылдау керек, содан кейін ұзақ мерзімді шараларды жүзеге асыру керек. Олардың біріншісі: жалақыны, әлеуметтік төлемдерді арттыру, медициналық және әлеуметтік қызметкерлердің оқу ақысын қысқарту, іріктеу сынағынан өту деңгейін көтеру, төзе алмайтын несиелік міндеттемелер мәселелерін нақтылау, ауылдық жерлердегі жұмыстарды материалдық ынталандыру. Ұзақ мерзімді шараларға келетін болсақ, мен кедейлік пен жұмыссыздықпен күресуде кәсіби әлеуметтік жұмыс институтының стратегиялық маңыздылығын мойындау.

Кедейлік пен жұмыспен қамтудың болмауы АӘК және басқа да көмек түрлерін алудың негізі ғана емес, сонымен қатар тұрмыстық зорлық-зомбылық, мүгедектік, отбасының бұзылуы және әлеуметтік қызмет көрсету түріндегі әлеуметтік жұмыстың көптеген басқа себептері осалдығы мен қауіп факторы болып табылады. Әлеуметтік жұмыс – бұл адамдарға жеке және әлеуметтік қиындықтарды жеңуге көмектесуге бағытталған кәсіби қызмет.

Сондықтан әлеуметтік қызметкердің мәртебесін және оның жалақысын көтеру арқылы әлеуметтік қызметтің сапасын арттыру қажет. Бүкіл әлемде бұл беделді және құрметті мамандық, өйткені әлеуметтік қызметкерлер қиын өмірлік жағдайға тап болған адамдарға көмектеседі, тәуекелдердің алдын алуға, осалдықтың себептерін анықтауға және екі адамның әлеуметтік әл-ауқатына қол жеткізуге ықпал етеді, әртүрлі әлеуметтік топтар, жалпы қоғам.

Қазіргі уақытта Қазақстанда 19 кодекс әрекет етеді. Олардың үшеуі мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізін құрайды, атап айтқанда, «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы», «Еңбек туралы» және «Неке және отбасы туралы» кодекстер. Әлеуметтік кодекс жоғарыда аталған кодекстердің ешқайсысын алмастырмай, әлеуметтік саясаттың төртінші және негізгі тірегі болуы керек. Алайда бұл заң жобасы еңбек, денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, спорт, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, экологиялық қауіпсіздік және т.б. салалардағы мәселелерді де қозғайды.

Қолданыстағы заңдарды кодификациялау оларды қабылдау процесін жеңілдетеді және сапалық жағынан жетілдіреді. Әлеуметтік қамсыздандыру саласында бір кодекс пен 16 заң бар. Заңнамалық актілердің бұлайша көп болуы азаматтардың әлеуметтік құқықтарының аясын түсінуде белгілі бір қиындықтар туғызатынын да ескеру қажет.

Бүгінгі таңда бір салада дамып жатқан қоғамдық қатынастар әртүрлі заңнамалық актілермен реттелуі мүмкін жағдайлар туындайды, бұл әлеуметтік қолдау шараларын жүргізуде кедергілер туғызады. Мысалы, асыраушысынан айырылумен байланысты қоғамдық қатынастар қаржыландыру көзіне қарай «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» және «Мүгедектiгi бойынша және асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша берiлетiн мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар туралы» екі заңмен реттеледі.

Осылайша, Әлеуметтік кодекстің қабылдануымен кез келген өмірлік жағдай туындаған кезде азаматтың өзі сенім артатын құқықтарын игеруі әлдеқайда жеңіл болады.

Жаңа Әлеуметтік кодекстен қазақстандықтар қандай жеңілдіктерге ие болады?

Бүгінгі таңда ішкі және жаһандық күйзелістерді ескере отырып, әлеуметтік саясат азаматтардың негізгі құқықтарын қамтамасыз етпек. Бұл әсіресе көпбалалы отбасылар, жалғыз басты ата-аналар, мүгедектер, қарттар, бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғандар және т.б. сияқты осал санаттарға қатысты. Елімізде мемлекеттік әлеуметтік бағдарламаларды қасақана пайдаланатын азаматтар көп. Бұл жағдай қоғамдық санада дұрыс емес көзқарастарды тудырады. Сондықтан бізге адамдардың өзіндік санасында, қоғамда, заңнамада түбегейлі өзгерістер қажет. Әлеуметтік кодекс жобасында осы мәселелердің барлығына баса назар аударылған. Бұл шын мәнінде әрбір қазақстандықтың өмір сүру сапасының жаңа стандартына айналады.

Құжатты әзірлеу кезінде бірқатар негізгі тәсілдер қалыптасты. Біріншіден, әлеуметтік құқықтар мен кепілдіктерді қамтамасыз ету жөніндегі шараларды күшейту болып табылады, оның шеңберінде әлеуметтік құқықтарды қамтамасыз етудің бірыңғай параметрлерін құру және халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру, оның ішінде «әлеуметтік калькуляторды» енгізу арқылы жоспарлануда.

Екіншіден, әлеуметтік қамсыздандырудың ең төменгі халықаралық стандарттарынан төмен емес деңгейде әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз етуді көздейтін азаматтарды әлеуметтік қолдауды жаңғырту, сондай-ақ әлеуметтік қызметтерді жан басына шаққандағы нормативтік қаржыландыруды енгізу.

Үшіншіден, әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз етудің интеграцияланған моделі. Осы шара аясында азаматтардың әл-ауқатының деңгейін бағалау үшін цифрлық әлеуметтік картаны, сондай-ақ әлеуметтік қолдау көрсету бойынша профилактикалық шараларды енгізу жоспарлануда. Бұл тәсіл проактивті көрсетуден проактивті көрсетуге көшуді білдіретін мемлекеттік қызметтерді трансформациялау мен реинжинирингтен, сондай-ақ мобильді және электронды қызметтерді дамытудан тұрады.

Болашақта Әлеуметтік кодекстің қабылдануы және жүзеге асырылуы азаматтардың әлеуметтік құқықтары мен міндеттері туралы білімнің бірыңғай көзін құруға, нормалардың қайталануын және бөлшектенуін жоюға, әлеуметтік саланың автоматтандырылған мониторингін жүргізугеғ халықтың әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету, оның ішінде проактивті форматта қызмет көрсету бойынша алдын алу шараларын қабылдауға мүмкіндік береді.