Патернализмнің түпкі себебі неде?

Мамандардың айтуынша, қазақстандықтардың күнделікті өміріне белсенді түрде енген «патернализм» термині теориялық тұрғыдан алғанда жаңа құбылыс емес. Тағы да айта кетейік, адамдардың тәуелді немесе тұтынушылық қарым-қатынасы - кеңестік адам өмірі ұзақ жылдарға алдын ала бағдарламаланған және оған белгіленген жолды ұстануды талап ететін КСРО дәуірінің өзіндік мұрасы.

– Патернализм – азаматтардың өз мәселелерін билік шешуіне дағдылануындағы қарым-қатынастар жүйесі. Кеңес Одағы кезін еске түсіріңізші. Бала кезінен мемлекет даму үшін барлық жағдайды жасап, кейін мамандықтарды оқытты, жұмыс орындарымен қамтамасыз етті, баспанамен қамтамасыз етті, курорттарда демалуға мүмкіндік берді және т.б. Оның есесіне азаматтар жалпыға бірдей әскерге шақыру сияқты Отан алдындағы міндеттерін орындады. Кеңестік патернализмнің айырмашылығы – екі жақтың да орындалған міндеттемелері болды. Қазір біздің қоғамымыз бен мемлекетіміз әртүрлі жазықтықта өмір сүріп жатқан сияқты», - деп сенімді Қазбек Бейсебаев қазақ қоғамында патернализмнің тамыр жайғанын атап өтті: оның үстіне, барлық жерде және барлық орында.

Қазіргі Қазақстанда, сарапшының пікірінше, патернализмнің түпкі себебі билік пен халық арасындағы қарым-қатынаста жатыр. Біріншісі ең бастысы алдымен экономика, сосын саясат болса, соңғысы уақыт өте келе билік өкілдерінің алдында өзекті мәселелерді көтеруді қойды.

– Соның салдарынан бізде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласында қиындықтар туындады. Мұздатылған Екібастұз бұған мысал бола алады. Бізде азық-түлік бағасы секірді, қант тапшылығы, пияз тапшылығы, Алакөлге жол сала алмаймыз және басқа да көптеген қиындықтар бар. Бірақ мұның бәрі саясат емес, бұл қоғамға тікелей әсер ететін мәселелер. Сондықтан олардың пайда болуына бұл мәселелерді билік шешуі керек деп сенетін патернализмге үйренген қазіргі қоғам кінәлі. Бірақ бұл тақырыптарды ешкім жоғары деңгейге көтерген жоқ», – дейді саясаттанушы.

Қазақстандықтардың сырттан көмек, қолдау күтуге дағдыланғаны, дейді сұхбаттасушы, халыққа қармақ берудің орнына, ұстаған балықтың бір бөлігін беріп жіберген мемлекеттік қызметкерлердің өздері де кінәлі. Мысалы, бір кездері ел үлкен қалаларға көшуді ынталандырып, халық үндеуіне ерді. Бірақ мегаполистердің барлығына жұмыс пен әлеуметтік нысандарда орын жетпеді. Соның салдарынан қоныс аударғандар әртүрлі көмек алу үшін әлеуметтік қызметтерге жүгінуге мәжбүр болды.

«Бірақ мұны қалаға көшуді ынталандыру емес, аймақтарда жұмыс орындарын ашу үшін жасауға болар еді», - деп қосты Қазбек Бейсебаев. – Жастар арасында әкелік сезімнің алдын алу үшін мектептен бастап жұмыс жүргізу керек. Жастар саясаты парадигмасы түгелдей өзгеруі керек. Жас жігіт кейбір байланыстарды емес, өз тағдырын өзі шешетінін білуі керек. Бұл түсінік жас жігіт немесе қыз балық аулайтын қармаққа айналуы керек.

Әрине, «патернализм» ұғымы мемлекеттік қолдауды қажет ететін азаматтардың жекелеген санаттарына қатысты емес екенін түсіну керек. Біз халықтың әлеуметтік осал топтары туралы айтып отырмыз. Мұндай адамдарды қолдау тәжірибесі бүкіл әлемде дамыған. Бірақ еңбекке қабілетті жастағы адамдарға келетін болсақ, өз-өзіне қамқорлық жасай алатын, бірақ қандай да бір себептермен тәуелді өмір салтын ұнататындар, бұл жерде, әрине, басқа тәсілдер қажет.

– Қазақстанмен қандай проблема бар? Қалыптасқан жағдайды жоюдың орнына, уақытша шара қолдану арқылы оны тоқтатып жатырмыз. Бірақ бұл қиындықты құрғатпайды немесе шешпейді. Жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлегенше, өндіріс ашып, жұмыс орындарын ашу керек еді. Көрдіңіз бе, ұзаққа созылған патернализм азаматтардың талаптарын жоғарылатуына әкелді. Көпшілігі ұсынылған жұмысқа келіспей, бірден жоғары жалақы алғысы келеді. Адамдар мемлекет негізгі міндеттемелерді (білім беру, медицина, қауіпсіздік) қамтамасыз ете алатынын түсінуі керек, ал қалғанының бәрі әрқайсымыздың шаруамыз», - деп түйіндеді баяндамашы.

Айта кету керек, «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» Жолдауында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев республика мұқтаж азаматтарды қолдау үшін барлық шараларды қабылдап жатқанын, алайда бірқатар қабылданған шешімдер толығымен тексерілмеді, нәтижесінде патерналистік көңіл-күй өсті. Мемлекет басшысы атап өткендей, 5 жыл ішінде Қазақстанда атаулы әлеуметтік көмек алушылардың саны 77 мыңнан 1,4 миллионнан астамға дейін өсті, қарапайым тілмен айтқанда, көптеген адамдар өз табыстары туралы ақпаратты ретімен жасыруды жөн санайды мемлекеттен көмек алуға. Бұл үрдіске ықпал ету үшін Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасы бойынша жаппай кәсіпкерлікті дамытуға ерекше көңіл бөлінуде.

Фото: Pixabay