Психолог: Әлеуетті суицидке бейім адамдармен жұмыс істеудегі ең бастысы - оларды тыңдау

Әр адам мұны әртүрлі жолдармен жеңеді: біреу психологиялық жарақат алады, біреу қиындықтарды жеңіп, жеке тұлға болып өседі, бейімделу қабілетін кеңейтеді, ал біреу қиындықтарды жеңе алмай, өз-өзіне қол жұмсауға әрекет жасайды.

Барлық жастағы адамдар өзін-өзі өлтіруге әрекет жасай алатынына қарамастан, бұл санаттағы адамдард ішінде балалар мен жасөспірімдер ерекше орын алады. Өкінішке орай, Қазақстан әлі де өз-өзіне қол жұмсау деңгейі жоғары елдердің қатарында.

Неліктен балалар өз еркімен өлімге барады және бұл әрекетті қалай болдырмауға болады? Суицидтік синдром дегеніміз не және бір рет өзін-өзі өлтіруге әрекеттенген адам оны қайталайтыны рас па? «Вертер эффектісін» болдырмау мүмкін бе? 

Психолог-маман Зарина Ғабитханқызы балалардың неліктен өз еркімен өлімге баратынын және оның алдын алу жолдарын айтып берді.

«Суицидтік мінез-құлық мінез-құлық нормаларын бұзу болып табылады. Сондықтан балалардың өз-өзіне қол жұмсауының бір ғана себебі туралы айту дұрыс емес», — дейді.

Бүгінгі таңда суицидологтар адамда (ересек адамда немесе балада) суицидтік мінез-құлық деңгейіне дейін дағдарысты жағдайды дамыту үшін оған төрт негізгі суицидтік факторлардың: биологиялық, әлеуметтік-экологиялық, психиатриялық және жеке психологиялық факторлардың әсер етуі керек екенін жақсы біледі.

«Егер биологиялық фактор туралы айтатын болсақ, онда біз атап өтетін бірінші мәселе — суицидке бейімділіктің қалыптасуындағы генетикалық фактордың маңызды рөлі. Түрлі әдістерді қолдану арқылы жүргізілген зерттеулер нәтижесінде алынған екінші қорытынды: суицид нәтижесінде қайтыс болған жасөспірімдерде ұзақ мерзімді мақсаттарды қалыптастыру және адам мінез-құлқын реттеу функцияларын қамтамасыз ететін префронтальды қыртыста айқын көрінетін серотонин жетіспеушілігі анықталады. Бұл функциялардың бұзылуы жасөспірімнің өз мінез-құлқын ерікті түрде бақылау және суицидтік импульстарға қарсы тұру қабілетінің төмендеуіне әкелуі мүмкін».

Психологтың пікірінше, жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсау ықтималдығын арттыратын маңызды әлеуметтік және экологиялық факторлардың ішінде ауыр стресстік жағдайлардың әсері (жақын адамынан айырылу, отбасының бұзылуы, физикалық немесе жыныстық зорлық-зомбылық, пайда болған физикалық кемістіктер) бар), отбасылық күйзеліс факторлары (ата-анасының болмауы) және бұқаралық ақпарат құралдарының әсері бар.

Осы арада бұқаралық ақпарат құралдарының әсері туралы сұрақтар туындауы мүмкін. Солардың бірі – «Вертер эффектісін» болдырмау мүмкіндігі туралы мәселе.

«Вертер эффектісі» — бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған немесе танымал әдебиет немесе кино туындысында сипатталған суицидтен кейін пайда болатын жалған суицидтердің жаппай толқыны. Бұл терминді 1974-1975 жылдары американдық әлеуметтанушы Дэвид Филлипс ойлап тапты, ол 18 ғасырдың аяғында бүкіл Еуропаны шарпыған және Гетенің «Жас Вертердің азаптары» еңбегінің таралуына себеп болған еліктеушілік суицид толқынын зерттеген болатын. 

«Қазір БАҚ-та таралатын суицид туралы хабарламалар немесе суицид суреттері кері әсер ететіні және суицидтік әрекеттерді тудыруы мүмкін екені дәлелденген, әсіресе жасөспірімдер мен жастар арасында. Сонымен қатар, БАҚ жасөспірімдерге суицид әрекетін қалай жасау керектігі туралы білім береді. Осы процес бір шағын аумақта шектеулі уақыт аралығында өзіне-өзі қол жұмсау жиілігін арттырады».

«Вертер эффектісін» толығымен болдырмау мүмкін емес дейді сарапшылар. Бұқаралық ақпарат құралдары мен бұқаралық ақпарат құралдарына берілетін ақпараттың ерекшеліктерін бақылау арқылы оның туындау қаупін азайту туралы айтқан дұрысырақ болар еді.

«Психологтардың көпшілігі баланың өз-өзіне қол жұмсауының себебі ата-анамен түсініспеушілік пен сенімді қарым-қатынастың болмауымен келіседі, — дейді Зарина Ғабитханқызы. — Шын мәнінде, бала өз әлемінде өмір сүреді, ал ата-ана өз өмірімен, проблемаларымен өмір сүреді. Ал отбасына қайғы келгенде аналар басын ұстап: «Балам неге бұлай болды?» деп таңданыспен айғайлайды.

Ата-аналар көбінесе жасөспірім балаларынан мектепте немесе спортта жақсы нәтиже көрсеткенін күтеді. Ал балалар жасына немесе жеке бейімділігіне байланысты бұл жетістіктерге жете алмауы мүмкін. Осылайша, жасөспірімдер табысқа жеткенде ғана өздерін жақсы көреді деген сезімге ие болады. Өзін сүйіспеншілікке лайық емеспін деп шешкен бала өмірдің мәнін жоғалтады.

«Жасөспірімдік кезеңдегі интимдік-жеке қарым-қатынас жетекші әрекетке айналғандықтан, қарым-қатынас саласындағы бұзушылықтар (құрдастарымен, ата-аналарымен және басқа да маңызды ересектермен қарым-қатынас) және оның фонында қалыптасатын рухани және психикалық оқшауланудың субъективті жағдайы дағдарыстық жағдайлардың және суицидтік мінез-құлықтың пайда болуы мен дамуы үшін маңызды қауіп факторы болып табылады», — деп атап өтті психолог.

Сарапшы жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсауы сияқты күрделі құбылыстың пайда болуының бір ғана себебі туралы айту мүмкін емес деген қорытындыға келді. Бұл құбылыс жасөспірімде биопсихоәлеуметтік суицидологиялық синдром дамығанда ғана пайда болады. Бірақ мұндай жағдайда да қиын өмірлік жағдайға тап болған жасөспірімдерге дер кезінде психологиялық қолдау көрсету, мейірімділікпен қатысу қайғылы оқиғаларды болдырмауға көмектеседі.

Өзіне қол жұмсауға тырысатын адамдарға сырттан көмек қажет, өйткені мұндай ойлар пайда болған болса, адам шын мәнінде терең депрессияда жүреді . Психологиядан «суицид» сөзінің аудармасы — «Мен өзімді өте жаман сезінемін, жаным ауырады, мен денемді өлтіремін, сонда мен азапты тоқтатамын, өйткені менің жаным денеде тұрады, егер дене болмаса, қайғы-қасірет болмайды» деп адам бейсаналық түрді ойлайды. Егер адам өмірінің дағдарысты сәттерін бастан өткеру дағдысына ие болмаса, олармен бетпе-бет келгенде регрессивті күйге түседі. Алғашында біз не сезінетінімізді түсіну маңызды, содан кейін, егер біз өмір сүрмейміз, көбінесе адамдар мұны қалай істеу керектігін білмейді, ішімізде жағымсыз сезімдер жиналып, олардан құтылу үшін суицид туралы ойлар пайда бола бастайды. Бұны жеңуге тек сезімдерді сыртқа шығару ғана көмектесе алар еді. Осылайша психикада ішкі күйзеліс азайып, адамға жеңіл болады.

Маманның пікірінше, жасөспірімдердің дағдарыстық жағдайлары мен суицидтік мінез-құлқының дамуын болдырмаудың ең маңызды құралы отбасылық кеңес беру болып табылады.

«Дағдарыс жағдайының және суицидтік мінез-құлықтың даму қаупі бар жасөспірімдермен психологиялық жұмысты жасөспірім дамып жатқан отбасын зерттемей аяқтау мүмкін емес. Психологиялық көмек көрсету үшін тиімді психологиялық көмек көрсету үшін әлеуетті суицидтік тұлғаның отбасын зерттеу қажет, өйткені ол өзіне-өзі қол жұмсауға байланысты».

Маман суицидтің алдын алу әлеуметтік, психологиялық, құқықтық және педагогикалық шараларды біріктіретін көпдеңгейлі жүйе болуы керектігін алға тартады.

Бірақ ықтимал суицидтермен күресудің бірінші және ең маңызды элементі — оларды есту, тыңдау. Олардың айтқанын, мұңын тыңдап, жауап беру, ақырын ғана шығар жолды көрсету. 

Неліктен балалар бұл өмірден өз еркімен кетеді? Бұл сұрақ психологтарды да, ата-аналарды да мазалайды. Бірақ оған нақты жауап беру мүмкін емес.