Қаржы пирамидаларымен күрес: сақтық шаралары мен нәтиже

Қазақстанда үкімет пен құзырлы органдар бұл заңсыз схемалармен күресу үшін қатаң шаралар қабылдауда. 

• Заңнамалық шаралар. Қазақстанда қаржылық пирамидалардың әрекетіне жол бермеу үшін қатаң заңнамалық шаралар қабылдануда. 2017 жылы пирамидалық схемаларды құру және оған қатысу жауапкершілігін күшейткен «Қаржы пирамидалары туралы» заң күшіне енді. Заң қаржылық алаяқтықпен айналысқан адамдарды қылмыстық қудалау мен жазалауды қарастырады.  Қаржы пирамидасын бір адам басқара алмайтыны анық. Сондықтан, әдетте, қаржылық пирамидаларды жасаушылардың сыбайластары, агенттері, орындаушылары болады, тиісінше «адамдар тобының қылмыс жасауы» 2-бөлігі бойынша үш жылдан жетіге дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жауапкершілік көзделген. Егер iс материалдарында қылмыстық топтың болғаны анықталса және iрi мөлшерде зиян келтiрiлсе, мүлкi тәркіленіп, бес жылдан он екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындалады. Осы жерде айта кететін жайт, төтенше шара – 10 жыл бас бостандығынан айыру – 12 жылға дейін ұлғайтылды.
• Бақылау мен реттеуді күшейту. Қазақстанда қаржы пирамидаларының алдын алу мақсатында қаржы секторын бақылау мен реттеу күшейтілуде. Қазақстан Ұлттық Банкі мен Қаржы мониторингі агенттігі қаржы ұйымдарының қызметін бақылау және реттеу, сондай-ақ халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру бойынша ақпараттық науқандарды өткізу бойынша белсенді жұмыс жүргізуде.
• Халықаралық ынтымақтастықты кеңейту. Қазақстан қаржы пирамидаларымен күресте басқа елдермен және халықаралық ұйымдармен белсенді ынтымақтастықта. Халықаралық ынтымақтастық аясында заңсыз қаржылық схемалар туралы ақпарат алмасып, олардың қызметін тоқтату бойынша іс-әрекеттер үйлестіріледі.
• Халықты ағарту. Қаржы пирамидаларымен күресудің маңызды шараларының бірі – халықты ағарту. Қазақстанда қаржылық сауаттылықты арттыруға және пирамидалық схемаларға қатысудың тәуекелдері туралы ескертуге бағытталған ақпараттық науқандар, семинарлар мен тренингтер өткізіледі. Азаматтарға қаржылық пирамидалардың белгілері мен қауіптілігі, сондай-ақ қаржы ұйымдарының заңдылығын тексеру жолдары туралы ақпараттар тұрақты түрде жеткізіліп тұрады. Халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру тек мемлекеттің міндеті емес, қоғам, сарапшылар қауымдастығының күш-жігерін біріктіру маңызды. 

  Қазақстан заңгерлер одағының сарапшысы Серік Беркамалов заңды қатайтудың өзі мәселені шешпейді деп есептейді: «Бұл жерде алдын алу мәселесі маңыздырақ. Дәл сол сияқты алаяқтық, қаржылық пирамидаларға қатысты да онымен күресудің ең маңызды әдісі – түсіндіру, халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру, дұрыс жаппай түсіндіру жұмыстарын жүргізу. Бұл шараға заң консультанттары да белсенді түрде қатысуы керек. Иә, бір жағынан шара ретінде жауапкершілікті күшейту орынды. Бірақ бұл жерде заң шығарушы бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалымен, қоғам наразылығымен заңнаманы қатайтуды көбірек шешеді. Яғни іс жүзінде бұл шара қылмыс санының төмендеуіне әсер ете алмайды», — деп атап өтті заңгер.

Нәтижелер мен перспективалар. Қабылданған шаралардың арқасында Қазақстан қаржы пирамидаларымен күресте айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді. Соңғы жылдары көптеген пирамидалық схемалардың алдын алып, оларды ұйымдастырушылар жауапкершілікке тартылды. Халықаралық ынтымақтастық пен ақпараттық науқандардың кеңеюі халықтың қаржылық пирамидалық схемаларға қатысу тәуекелдері туралы хабардарлығын арттыруға көмектесті.

Дегенмен, қаржылық пирамидалармен күрес Қазақстан үшін кезек күттірмейтін міндет болып қала береді. Кейбір пирамидалық схемаларды анықтау және тоқтату қиын болуы мүмкін, сондықтан бақылау мен халықты ағарту жұмыстарын одан әрі күшейту жұмыстың маңызды бағыттары болып қала береді. Сонымен қатар, технологияның дамуы және алаяқтықтың жаңа түрлерінің пайда болуы қаржылық пирамидалардың алдын алу шараларын үнемі жаңартып, жетілдіруді талап етеді.

Прокуратураның қылмыстық қудалау басқармасы бастығының орынбасары Арман Күпенов:

- Қаржы пирамидаларын ұйымдастырушыларының бірден-бір басты мақсаты – салымшылардың ақшасын алаяқтық жолмен алуды көздейді. Олар эмоциялармен ойнай алады, манипуляция жасай алады, психологияны меңгерген. Олар болашақ құрбандарына не және қалай айту керектігін біледі. Халықтың сенімін арттыру үшін инвесторлармен кездесулер өткізеді. Үлкен әсер беру үшін олар алғашқы айлардағы міндеттемелерін жүйелі түрде орындайды, келісілген уәде етілген пайыздарды, бонустарды төлеп тұрады. Бұл ұйымның төлем қабілеттілігін дәлелдеу үшін ғана жасалады. Сондай-ақ олар тек компанияның ғана емес, салымшылардың өздері үшін де табыс өсуі үшін туыстарын, достарын, таныстарын шақыруға шақырады. Азаматтарымызды қорғау мақсатында өткен жылы Қазақстанда қаржылық (инвестициялық) пирамидалық схемаларды жарнамалағаны үшін екі мың айлық есептік көрсеткішке дейін айыппұл салу түріндегі жазаны қарастыратын заңға қол қойылған болатын. Алаяқтық пен қаржы пирамидаларынан адамдар қалай сақтануы керек? Біріншіден, халыққа «жеңіл әрі жылдам ақша» деп уәде етілген қылмыстық маркетинг деп аталатын жолға түсіп қалмауы керек. Әдетте, қаржылық пирамидаларды ұйымдастырушылар инвестициядан немесе пассивті кірістен жоғары табысқа «кепілдік береді». Мысалы, олар екінші деңгейлі банктердегі пайыздық мөлшерлемені салыстырып, 35-40 пайыз сыйақыға уәде беріп, өз шарттарын ұсынады. Егер сізге қолайлы болып көрінетін осындай шарттар ұсынылса, бұл мұндай инвестициялардың орындылығына күмәндануға негіз болады. Тағы бір назар аударатын жайт, азаматтарды еш ойланбастан жылдам инвестициялауға шақырады. Бұл әрекеттің өзі адамдарға ескерту белгісі болуы керек, өйткені біз агрессивті жарнама туралы айтып отырмыз, азаматтарға ойлануға, барлық мәліметтерді нақтылауға уақыт берілмейді. Қаржы пирамидасының тағы бір белгісі — туыстарын, достарын және таныстарын әкелгені үшін бонустар уәдесі, яғни адамдарға клиенттерді тарту және сол арқылы ақша табу жүйесін құру ұсынылады.

Қаржы пирамидасының құрбаны болмай, қалай сақтануға болады?

Қаржылық және инвестициялық кеңесші Әлібек Жалғаспаев айтқандай, ақшаңызды кез келген жерге салмас бұрын бірқатар маңызды жайттарға назар аударған жөн. Компанияның қаржылық пирамида екенін қайдан білуге болады?

1. Инвестициялық қызметті жүзеге асыруға реттеуші органның лицензиясы жоқ.
2. Қаржы нарығын реттеу агенттігінің күдікті компаниялардың тізіміне енген.
3. Аймақтағы «кепілдендірілген жоғары» табыс (доллармен айына 10 пайыз).
4. Күмәнді пікірлер, беделді агенттіктердің немесе қаржы нарығының қатысушыларының бірде-бір пікірі жоқ.
5. «Досыңды шақырып бонус алу» жүйесі, реферальдық сілтемелер, тартылған клиенттерден табыс табу.
6. Жергілікті валюта және «блокчейн» сияқты байланысты емес терминдерді пайдалану.
7. Домендік атау мен сайт мекенжайларын жиі өзгерту, бұзылған сілтемелер мен ескертулер, бұғатталған әлеуметтік парақшалар және т.б.

Сондай-ақ сарапшы Instagram қолданушыларының бірімен хат жазысып, оны белгілі бір компанияға инвестиция салуға белсенді түрде тартты.

Сарапшы Әлібек Жалғаспаев: "Қазақстанда инвестициялық қызметті қадағалайтын 2 қаржылық реттеуші орган бар. Бұл Астана халықаралық қаржы орталығы (АХҚО) және Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі. Нақ осы веб-сайттарда сол инвестициялық платформалардың тұтастығын, дұрысытығын тексеруге болады. Шетелдік компанияларға келетін болсақ, жергілікті қаржы реттеушісінің сайтындағы ақпаратты тексеріп, компанияның сөзіне сенбеу керек, өйткені олар өздерінің сертификаттары мен лицензияларын қолдан жасауы мүмкін, — деп ескертеді қазақстандықтарды.

Азаматтарды өз жинақтарын инвестициялауға ынталандыратын инвестициялық компанияның беделімен танысу керек. Депозиттерді қабылдауға уәкілетті органның лицензиясын көрсетуді сұрау қажет. Бұл айта кететін жайт, егер лицензия болмаса, онда бұл пирамидалық схема болу ықтималдығы жоғары, және өздеріңіз білетіндей, тиісті лицензиясыз мұндай ұйымдардың қызметі заңсыз болып саналады. Сондай-ақ, ешқандай жағдайда ақшаңызды несиелік келісімге отырған компанияларға салу ұсынылмайды. Ең соңында компанияның салымшылардың ақшасын қалай қабылдайтынына назар аудару керек. Егер қолма-қол ақша үшін — бұл сақ болуға себеп. Егер ақша әлдеқашан салынған болса және қаржылық пирамидамен айналыстым деп ойласаңыз, дереу құқық қорғау органдарына хабарласуы керек.

Алаяқтықтың ең көп таралған жағдайлары онлайн сауда, атап айтқанда, әлеуметтік желілер арқылы, мысалы, Instagram арқылы. Керемет арзан заттар мен жарты бағадағы ыстық мәмілелер бейтаныс онлайн сатып алушыларды қызықтыруға арналған. Сонымен қатар, сенгіш азаматтар жазылушылардың санын, өнімнің әдемі фотолары мен бейнелерін басшылыққа алады, содан кейін тапсырыс береді, бірақ өнім жоқ. Кейінірек бұл жалған аккаунттың иелері профильдің атын жай ғана өзгертіп, енді шартты түрде көзілдіріктің орнына әйелдер сөмкелерін сататыны белгілі болды. Бұл әртүрлі интернет сайттарына да қатысты. Сондықтан азаматтарды ықтимал келеңсіздіктерден қорғау үшін сақтық ережелерін сақтауды сұраймыз. Мысалы, тауарларға тек сенімді жеткізушілерге тапсырыс беру, олардан нақты тұтынушылардың пікірлерін басшылыққа ала отырып, толық ақпаратты сұрау.

Ал банк арқылы ақша аудару, әлеуметтік желілердегі жеке хат-хабарлар туралы мәліметтерге келетін болсақ, арызданушы ұсынған барлық материалдар қылмыстық іс материалдарына қоса тіркеліп, дәлел ретінде қызмет етуі тиіс. Жоғалған ақшаны қайтару үшін дереу арыз жазу арқылы полицияға хабарласу маңызды. Өтініш берушінің жедел әрекет етуі полицияға алаяқтыққа күдік туғызғандарды іздеу бойынша жедел іс-шараларды бастауға мүмкіндік береді.

Адал азаматтардың ақшасын заңсыз алу үшін алдап-арбау тәсілдері жылдан-жылға «дамытылып жатөан өнертапқыштықтің көзі» болып бара жатқанын мойындаған жөн. Адамдардың қаржылық сауаттылығы төмен болғандықтан көліктерін, пәтерлерін «инвестициялық компанияларда» ломбардқа қояды деп есептейді мамандар. Төмен қаржылық сауаттылық пен оңай және жылдам пайдаға ұмтылу — бұл адамдарға қылмыстық контингент құрылымдарына жол ашатын комбинация. 

 Қаржы пирамидаларының қызметіне қатысты қылмыстық істерді тергеудің күрделілігі қандай?

Қылмыстық істің ең қиыны – қаржы пирамидаларын ұйымдастырды деген күдікке ілінгендерді ұстау. Әсіресе, қылмыстық іс бойынша айыпталушылар елден кетіп жатқанда. Сонда күдіктілерді экстрадициялау мәселесі туындайды. Жедел бөлімшелер күдіктілерді іздестіруде, тергеу кезеңі үзілуде. Экстрадициялау процесі біраз уақыт алуы мүмкін. Күдіктілерді беру туралы келіссөздерді мемлекеттердің уәкілетті органдары жүргізеді. Бекітілген шарт экстрадициялауды шарттың болуын талап ететін қатысушы мемлекеттерге Ұйымдасқан қылмыс туралы конвенцияны басқа қатысушы мемлекеттермен қарым-қатынасында ұстап берудің құқықтық негізі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері, сондай-ақ қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының және Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары қылмыстық іс жүргізу құқығының құрамдас бөлігі болып табылады.

Зардап шеккен салымшыларға келтірілген шығынды өтеу мүмкіндігі туралы. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормалары жәбірленушілерге қылмыстық іс бойынша сотталушыларға, егер олардың кінәсі сотпен дәлелденсе, келтірілген зиян сомасын өндіріп алуға талап қою құқығын береді. Талап арыз қылмыстық істі қарау барысында немесе сот үкімі шыққаннан кейін берілуі мүмкін. Өндіріп алу мәселесі азаматтық іс жүргізу тәртібімен шешіледі.

Қазақстандағы қаржы пирамидаларымен күрес үкімет пен құзырлы органдардың бірінші кезектегі міндеті болып табылады. Қаржы пирамидалары қызметінің алдын алу мен жолын кесуде заңнамалық шаралар, бақылауды күшейту, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту және халықты оқыту маңызды рөл атқарады. Қол жеткен нәтижелерге қарамастан, бұл проблемамен күресу азаматтарды қорғау және елдегі қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету шараларын үнемі назарда ұстауды және жетілдіруді талап етеді.