Қазақстан-ЮНИСЕФ: балалар суицидімен күрес шараларының өзектілігі

Дегенмен, Қазақстан үкіметі ЮНИСЕФ-пен (Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры) серіктестікте бұл келеңсіз құбылыспен белсенді түрде күресу жұмыстарын жүргізіп жатыр.

Қазақстан мен ЮНИСЕФ балалар суицидінің алдын алу бойынша қабылдап жатқан шараларды және сәтті бағдарламалар мен бастамалардың мысалдарын келтіріп, қарастырып өтейік.

Қазақстандағы балалар суициді тақырыбы Қазақстанда күрделі мәселе. Жасөспірімдер мен балалар өздерінің психикалық денсаулығына әсер етіп, суицидке апаратын әртүрлі факторларға тап болып жатады. Бұл әлеуметтік қысым, тәрбиелік стресс, зорлық-зомбылық, отбасылық тәртіпсіздік және басқа факторларға байланысты болуы мүмкін.

Қазақстанның ЮНИСЕФ-пен серіктестігі. Қазақстан ЮНИСЕФ-пен балалардың суицидімен күресте белсенді ынтымақтасады. 1992 жылы БҰҰ ЮНИСЕФ Балалар қоры балалардың жағдайын бағалау үшін сол кездегі жас әрі тәуелсіз Қазақстанға өзінің алғашқы миссиясын ұйымдастырды. Ол кезде балалардың суицидіне қатысты ресми статистика болмаған еді, бірақ бұл мәселе мүлдем болған жоқ дегенді білдірмейді. Қазақстан жыл сайын елімізде бұл мәселенің алдын алу үшін тиімді шаралар қабылдауға тырысады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері бойынша 2000-2019 жылдар аралығында Қазақстанда суицид деңгейі 100 мың халыққа шаққанда 38,7 жағдайдан 17,6 жағдайға дейін төмендегенін бүгінгі күні көріп отырмыз. ЮНИСЕФ-пен серіктестік Қазақстанға балалардың суицидінің алдын алу бойынша бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру үшін халықаралық ресурстарды, практика мен озық тәжірибені пайдалануға мүмкіндік береді.

Бағдарламалар мен бастамалар:

1. Танымдық және білімділік деңгейін арттыру

Балалардың өз-өзіне қол жұмсауымен күресудің негізгі стратегияларының бірі — ағартушылық жұмыстары және білім беру. ЮНИСЕФ-пен серіктестік аясында мектеп оқушыларына, ата-аналарға, мұғалімдерге және медицина қызметкерлеріне бағытталған ақпараттық науқандар, семинарлар, тренингтер және лекциялар өткізіліп тұрады. Бұл іс-шаралардың мақсаты балалардың суицидінің алдын алу, ескерту белгілерін тану және көмектесу үшін қолда бар ресурстар туралы ақпарат беру болып табылады.

2. Психологиялық көмек және кеңес беру

Балалық шақтағы суицидтің алдын алу бағдарламаларының маңызды құрамдас бөлігі балалар мен олардың отбасыларына психологиялық қолдау көрсету және кеңес беру болып табылады. ЮНИСЕФ-пен бірлесе отырып, психологиялық көмек көрсету қызметтері әзірленуде және енгізілуде, олар мектептерде, медициналық мекемелерде және басқа да мекемелерде қолжетімді, балалар психологиялық проблемалар туындаған жағдайда кеңес және қолдау ала алады.

3. Әлеуметтік бағдарламалар және қолдау

Сондай-ақ Қазақстан мен ЮНИСЕФ қиын жағдайда қалған балалар үшін әлеуметтік бағдарламалар мен қолдау тетіктерін құрумен айналысуда. Бұл ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға, мүмкіндігі шектеулі балаларға, зорлық-зомбылықтан зардап шеккен балаларға және басқа да осал топтарға қолдау көрсетуді қамтуы мүмкін. Бұл бағдарламалардың мақсаты – әлеуметтік қорғауды, білім алуға қол жеткізуді және балалық шақтағы суицид қаупін азайтатын басқа да негізгі қызметтерді қамтамасыз ету.

Сәтті бағдарламалардың мысалдармен келтіріп өтейік. Мәселен, «Салауатты мектеп» бағдарламасы. ЮНИСЕФ қолдауымен Қазақстан әзірлеген «Салауатты мектеп» бағдарламасы мектептерде қолайлы және қауіпсіз ортаны құруға бағытталған. Оған психологиялық қолдау, салауатты өмір салты мен психологиялық дағдылар туралы білім беру бағдарламалары, сонымен қатар салауатты мектеп ортасын құруға ата-аналар мен қоғамдастықтың қатысуы кіреді.

Сонымен қатар, әлеуметтік осал балаларға қолдау көрсету бағдарламалары. Әлсіз балаларды қолдау бағдарламасы осал жағдайдағы балалардың әлеуметтік қорғау, білім беру және денсаулық сақтау қызметтеріне қолжетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ол балалар мен олардың отбасыларына қажетті көмек пен қолдау ала алатын қолдау және кеңес беру орталықтарын құруды қамтиды.

«Сенім телефоны». ЮНИСЕФ-пен серіктестікте эмоционалдық немесе психологиялық проблемалары бар балалар үшін «Анықтама телефоны» құрылды. Балалар құпия психологиялық қолдау мен кеңес алатын арнайы нөмірге қоңырау шала алады.

Бұлардан бөлек, ЮНИСЕФ Қазақстандағы жасөспірімдерге арналған профилактикалық бағдарламаларды ұсынады, мысалы:

1) Ақпараттық бағдарлама – жалпы халыққа, бұл жағдайда жасөспірімдерге тікелей бағытталған әмбебап тәсіл.

2) Тәуекел тобына, әсіресе ішімдікке салынушыларға және кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға белгілі бір шаралар.

Мұндай шаралар осы популяциялар арасындағы психикалық денсаулық проблемаларына скринингтік тексеруді қамтуы және олардың дайын болуын қамтамасыз ету үшін медицина қызметкерлерінің әлеуетін арттыру бойынша тиісті іс-шаралармен бірге жүруі керек. 

Тағы қандай шаралар қолға алынбақ? Мамандардың айтуынша, суицидті азайтуда қол жеткізілген нәтижелер мен ілгерілеушілікті кешенді салааралық күш-жігер арқылы ғана сақтауға және арттыруға болады. Олар мыналарды қамтуы керек: жағдайды талдауды жақсарту, хабардар ету науқандары, тиісті мамандарды оқыту және мониторинг. Өз-өзіне қол жұмсау фактісін жауапты жариялау бойынша БАҚ-пен жұмыс істеу де маңызды, өйткені өзін-өзі өлтіру әдісін егжей-тегжейлі сипаттау, әсіресе егер бұл әрекетті белгілі адам жасаса, бұл оқиғалар санының өсуіне әкелуі мүмкін.

Балалардағы суицидтік мінез-құлықтың негізгі факторлары. Сарапшы мамандар нақты факторларды атау қиын екенін атап өтеді. Биопсихоәлеуметтік көзқарас деген ұғым бар. Биологиялық фактор — бұл аурудың болуы, әсіресе психикалық. Мысалы, депрессия психикалық бұзылуларға жатады. Келесі фактор — әлеуметтік фактор, өмір сүріп жатқан микро- және макро-орта. Микроорта – отбасы, мектептегі өзара әрекеттестік. Ал макроорта - бала психикасына әсері. Ал үшіншісі – психологиялық фактор, оған мінез ерекшеліктері жатады. Бұл көпшіл бала да, интроверт те болуы мүмкін, екеуі де өз-өзіне қол жұмсауға қабілетті. Бірақ олар үшін өз-өзіне қол жұмсаған кезде декомпенсацияға әкелетін мүлдем басқа сыртқы жағдайлар болады — психиканың бұзылуы. Сондықтан бұл жерде нақты себептерді көрсету мүмкін емес. Бірақ түсіну керек ең маңызды нәрсе — осы үш себептің барлығының үйлесімі. Сонда ғана суицид орын алады. Егер қолайлы отбасылық қарым-қатынастар болса, психикалық бұзылулар жоқ болса, онда мұндай оқиғаның орын алуы екіталай. Осы үш фактордың жиынтығы болуы керек. Психолог маман Светлана Богатырева:

«Бұған психикалық денсаулықтың жалпы жағдайы әсер етеді. Егер бала нығайып, отбасында жақсы психологиялық қолдауға ие болса, ата-анасымен, құрбыларымен, мектеп мұғалімдерімен достық қарым-қатынаста болса және жалпы оның психологиялық денсаулығы қалыпты болса – ол дағдарыста емес, күйзелісте емес, содан кейін ол кез келген сыртқы қиындықтарға сабырлы түрде төтеп бере алады немесе, кем дегенде, олармен күресіп, осы шектен айналып өте алады. Бұл жерде баланың жалпы жағдайына қарау керек — ол қалай сезінеді, қандай формада», — дейді .

Қорыта айтар болсақ, балалар суицидімен күрес Қазақстан үшін ЮНИСЕФ-пен серіктестікте басымдық болып табылады. Ақпаратты арттыру, психологиялық қолдау көрсету, әлеуметтік қолдау көрсету және балаларға қолайлы орта жасау бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру балалық шақтағы суицид қаупін азайтып, олардың психикалық денсаулығы мен әл-ауқатының жақсаруына ықпал ете алады. Салауатты мектеп, осал балаларды қолдау және сенім телефоны бағдарламалары балаларды суицидтен қорғауға көмектесетін және оларға қажетті қолдау мен көмек көрсететін сәтті бастамалардың мысалы болып табылады.