Қазақстан және әлемдік державалар

Мойындау керек, осы уақытқа дейін біздің ел әлемдік ойыншылар арасында өзара сыйластықты сақтай алды және жаһандық қақтығыстарға араласудан аулақ болды.

Мақсат Курбенов, Инклюзивті Даму Қорының (IDF) басқарушы директоры:

— Әлемдік державалар арасындағы геосаяси қарама-қайшылық кезеңінде әлемдік проблемалар туралы ашық айтатын және өзіндік пікірін білдіретін, сондай-ақ бейтараптылық саясаты сияқты «тәуелсіз арал» саясаты Қазақстан үшін басымдық болады. «Тәуелсіз аралдың» саясаты барлық елдермен саяси және экономикалық ынтымақтастықта, әлемдік және аймақтық процестерде өзіндік тәуелсіз пікірі бар күшті ұлттық мемлекетке бағытталатын болады. Мұндай саясат елдің шешім қабылдауда тәуелсіздігін сақтауға, ішкі дамуды нығайтуға, ынтымақтастық бағытын Орталық Азия елдеріне бұруға және басқа державалармен тепе-теңдікті сақтай отырып, олармен тығыз қарым-қатынасты дамытуға мүмкіндік береді. Орталық Азия елдерімен қарым-қатынасты дамыта отырып, Қазақстан жаһандық сын-қатерлерде біріккен майдан ретінде әрекет етуге қабілетті одақтас тәуелсіз мемлекеттердің блогын құра алады.

Қауіпсіздік тұрғысынан «тәуелсіз аралдың» саясаты бірқатар артықшылықтарға ие, өйткені мұндай халықаралық саясат шеңберінде Қазақстан ашық және тәуелсіз көзқарастары бар ел ретінде халықаралық қоғамдастықта құрметке ие болады, ұлттық мүдделеріне сүйене отырып, барлық державалармен бірдей дербес ынтымақтастық жасайды. Әлемдік державалардың ешқайсысы да Қазақстанға қол сұқпайды, өйткені ел бейтараптықты сақтап, халықаралық қауымдастықтың қорғауында болады. Басқа алпауыт елдер үшін Қазақстанның қуатты мемлекеттердің біреуінің қамқорлығына өтуі тиімсіз болады.

Қазақстан және Қытай

Қазақстан мен Қытай арасындағы стратегиялық ынтымақтастық барлық салаларда белсенді дамып келеді. Соңғы сегіз жыл ішінде Н.Назарбаев пен Си Цзиньпин шамамен кездесті, бұл екіжақты қатынастардың жоғары деңгейін көрсетеді. Осы аралықта елдер арасында жалпы құны 67 миллиард АҚШ долларына шамамен жүз отызға жуық құжатқа қол қойылды. Олардың арасындағы тауар айналымы 2017 жылы 10,5 млрд АҚШ долларын құрады, бұл 2016 жылмен салыстырғанда 32,6 пайызға артық. Қазіргі уақытта 363 миллион долларға алты қазақстандық-қытайлық жоба пайдалануға берілуде. Қытай екінші ірі сауда серіктесі, екінші ірі экспорттық нарық және қазақстандық тауарлардың ірі импортері болып қала береді.

Сауда басымдықтары тұрғысынан Қазақстан, әрине, Қытай үшін маңызды импорттаушы емес: Қытайдың импорттық сатып алуларындағы қазақстандық өнімнің үлесі шамамен 0,3 пайызды ғана құрайды. Бірақ Қазақстан ШҰАА-ның негізгі сауда серіктесі болып табылады және қытайлық тарап осы аймағында жұмыс істейтін бизнес ынтымақтастықты кеңейтуге мүдделі.

Қытайға экспорттық жеткізілімдердіңшикізаттық бағыты Қазақстанның отын-энергетикалық секторына, оның ішінде энергетикалық ресурстарға деген сұраныстың өсуіне байланысты инвестициялық қызығушылығын ақтайтындығын атап өткен жөн. ҚХР Қазақстанның энергетика саласындағы қатысуын құрлықтағы және теңіздегі барлау мен өндіруге, мұнай мен газ құбырларын салуға және бірлескен кәсіпорындар құруға ірі инвестициялар есебінен нығайтады. Сонымен, 1997-2017 жылдары CNPC (Қытай ұлттық мұнай-газ корпорациясы) компаниясының Қазақстандағы мұнай-газ жобаларына салған инвестицияларының жалпы көлемі 42 миллиард АҚШ долларынан, ал мемлекеттік бюджетке салық төлемдерінің жалпы сомасы 40 миллиард АҚШ долларынан асты.

Қазақстан мен Қытайдың өндірістік және инвестициялық ынтымақтастығы аясында жалпы құны 26,2 млрд доллардан асатын 51 бірлескен ауқымды жобаны жүзеге асыру жоспары бар. Бұл химия өнеркәсібі, тау-кен металлургия секторы, машина жасау, инфрақұрылым, энергетика, агроөнеркәсіп кешені, жеңіл өнеркәсіп, мұнай өңдеу, құрылыс материалдары өндірісі және ақпараттық технологиялар саласындағы жобалар.

Жалпы Қытайдан Қазақстанға келетін инвестициялар ағыны көбінесе «Белдеу және жол» бастамасын (BRI) жүзеге асырумен анықталады. Қытай инфрақұрылымдық серіктес ретінде белсенді бола бастайды.

Осыдан үшл жыл бұрын Астана экономикалық форумы аясында жасалған ҚХР мен Еуразиялық экономикалық одақ арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісім шеңберіндегі елдердің өзара іс-қимылы перспективалы болып көрінеді. Жалпы, Қытайдың стратегиялық, өркениеттік ойлауы оның шекараларында, сондай-ақ Белдеу және Жол трассаларында «ортақ тағдыр қауымдастығын» қалыптастыру стратегиясында көрініс тапты.

Төрт Конфуций институты (Астана, Алматы, Ақтөбе және Қарағанды қалаларында) қазіргі кезде Қазақстандағы Қытайдың оң имиджін қалыптастыру бойынша жұмыс істейді, білім беру және ақпараттық қызмет көрсетеді. Олар дипломатиялық арналар арқылы жұмыс істейді. Олардың арқасында, оның ішінде Қытайдың жоғары оқу орындарында, Қазақстан Республикасынан 13 мыңнан астам студент білім алуда.

Қытай өзінің саяси бағыты бойынша Орталық Азия елдерімен, атап айтқанда, Қазақстанмен аймақтағы басты серіктес ретінде өзара әрекеттесуді күшейтеді. Екі тарап та қызығушылық танытып отыр, бірақ Қазақстан үшін экономикалық тұрғыдан қуатты және саяси салмақ жинайтын көршімен ынтымақтастық үшін Қытай-Ресей-АҚШ үшбұрышында қалыптасып отырған шиеленісті де ескеру қажет. Қытайлық ұсыныстар мен бастамаларда қамтылған барлық айқын артықшылықтармен, ең алдымен, прагматизм туралы ойларды басшылыққа алып, ұзақ мерзімді тәуекелдерді мұқият бағалау қажет.

Қазақстан және Ресей

Екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылы 22 қазанда орнады және сол кезден бастап ынтымақтастық барлық бағыттар бойынша қарқынды дамып келеді. Егер заңнамалық базаны қарастыратын болсақ, онда қазірдің өзінде Ресей мен Қазақстан арасында 300-ден астам шарттар мен келісімдерге қол қойылған. Олардың негізгілері – 1992 жылғы 25 мамырдағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шарт және 1998 жылғы 6 шілдедегі ХХІ ғасырға бағдарланған мәңгілік достық пен ынтымақтастық туралы декларация.

Екі республика арасындағы ынтымақтастықтың маңызды аспектісі – сауда-экономикалық байланыстар. РФ – Қазақстанның ірі сауда серіктесі. Екіжақты сауда айналымының үлесі Қазақстанның сыртқы саудасының жалпы көлемінің 20 пайызын құрайды. Ресей 2018 жылдың ақпанында Қытай мен Германиямен бірге елдің импортшыларының үштігіне кірді. Ресей Федерациясынан импорт шамамен 800-900 мың АҚШ долларын құрайды.

Екі ел тығыз саяси байланыста. Олардың арасындағы екіжақты ынтымақтастық экономика, сауда, инвестиция, ғылыми-техникалық ынтымақтастық, IT технологиялар, цифрлық экономика және ғарыш секторы саласында дамып келеді. Ресей мен Қазақстанды Байқоңыр ғарыш айлағы да байланыстырады. Сонымен қатар, 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап біздің мемлекеттер Еуразиялық экономикалық одақтың мүшелері болды.

Қазіргі уақытта ЕАЭО ұйымына мүше мемлекеттер (Армения, Беларуссия, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей) арасындағы тауарлардың, қызметтердің, капитал мен жұмыс күшінің қозғалысын қамтамасыз етеді. Аймақішілік іс-шаралардан басқа, бірқатар басқа елдермен: Вьетнаммен, Иранмен, Қытаймен және Кубамен ынтымақтастықты белсенді түрде кеңейтуде.

Қазақстан мен Ресейдің аймақтық өзара әрекеті басқа елдермен қатынастардың кең спектрін қамтиды. Осылайша, Қазақстан мен Ресей ШЫҰ-ның толыққанды мүшелері болып табылады. Олардың қауіпсіздік саласындағы өзара әрекеттестігі Ванкуверден Владивостокқа дейінгі кең аумақта 56 елді біріктіретін ірі халықаралық ұйым ЕҚЫҰ шеңберінде де жүзеге асырылады. Айтпақшы, дәл осы Ресей Қазақстанның 10 жыл бұрын ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі және Астанадағы саммит аясында мемлекет басшыларының кездесуін өткізу идеясын қолдады.

Екі елдің қарым-қатынасындағы маңызды орынды әлеуметтік-мәдени ынтымақтастық саласы алады. Ресейдің жылдары Қазақстанда өтеді және керісінше. Бірлескен білім беру бағдарламалары жақсы дамыған. Қазіргі уақытта Ресейдің жоғары оқу орындарында 70 мыңнан астам қазақстандық студенттер білім алуда.

Қазақстан және АҚШ

Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі басымдықтарының бірі – АҚШ-пен стратегиялық серіктестікті дамыту. 70-тен астам мемлекетаралық, үкіметаралық және ведомствоаралық келісімдер Қазақстан-Америка қатынастарының құқықтық базасын құрайды. Стратегиялық серіктестіктің негізі сауда-экономикалық ынтымақтастық болып табылады. Қазақстан мен АҚШ арасындағы тауар айналымы 1 миллиард доллардан асады.

Қазақстан мен Америка Құрама Штаттарының арасындағы қарым-қатынасты нығайтудың маңызды кезеңі – 2018 жылдың қаңтарында Қазақстан Президентінің Вашингтонға ресми сапары болды, оның барысында елдер «Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары: ХХІ ғасырдағы кеңейтілген стратегиялық серіктестік» атты бірлескен мәлімдемесіне қол қойды. Тараптар кеңейтілген жан-жақты стратегиялық серіктестік құруға өз міндеттемелерін білдірді және елдер арасындағы байланысты одан әрі нығайту үшін маңызды сауда-экономикалық және инвестициялық өзара іс-қимыл туралы 7 миллиард доллар тұратын 24 ірі келісімшарттар мен коммерциялық келісімдерге қол қойды. Атап айтқанда, әңгіме инфрақұрылымды дамыту, ауылшаруашылық және мұнай-химия салалары, авиация мен ғарыштық зерттеулер саласындағы ірі жобаларды жүзеге асыру туралы болып отыр.

Америка Қазақстан экономикасына шетелдік тікелей инвестиция көлемі бойынша екінші орында тұр. Елде энергетика, көлік, инновация, медицина және басқа салалардағы 500-ден астам компаниялар американдық капиталдың қатысуымен табысты жұмыс істейді, оның ішінде Chevron Corporation, ExxonMobil, General Electric, Halliburton және т.б.

Қазақстан және Еуропалық Одақ

ЕО Қазақстанның сыртқы саудасының үштен бірінен астамын құрайтын алғашқы сауда серіктесі болып қала береді. Өз кезегінде, Қазақстан ЕО үшін аймақтағы негізгі серіктес болып табылады. Жалпы сауда айналымы ЕО-ның қалған Орталық Азия елдерімен сауда айналымынан асып түседі. Мысалы, бес жыл бұрын бұл шамамен 23 миллиард еуроны құрады.

Қазақстанның ЕО-қа экспорты толығымен дерлік басқа минералдармен, химиялық өнімдермен және тамақ өнімдерімен қатар мұнай мен газ өнімдерінен тұрады. Қазақстан ЕО-дан машиналар мен көлік жабдықтарын, дәрі-дәрмектерді, сондай-ақ химиялық өнімдерді, пластмассадан жасалған бұйымдарды, медициналық жабдықтар мен жиһаздарды импорттайды.

ЕО, сонымен қатар, біздің елдегі тікелей шетелдік инвестициялардың 50 пайыздан астамын құрайтын Қазақстандағы ең ірі шетелдік инвестор болып табылады. 350-ден астам қазақстандық жоба Еуропалық Одақтан 180 миллион еуро көлемінде қаржыландырылды. Бұл жобалар аймақтық және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының әлеуетін күшейтуге, сот реформасын қолдауға және әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін мемлекеттік сектордың әлеуетін күшейтуге ерекше назар аударды.

Қазіргі кезде ЕО-ның екі флагмандық бағдарламасы іске асырылуда. Біріншісі – Қазақстанның жасыл экономика моделіне көшуін қолдау (БҰҰ Даму бағдарламасы жүзеге асырады және Қазақстанның ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық дамуына ықпал етеді). Екіншісі – Қазақстандағы сот төрелігі жүйесін реформалауды қолдау (Солтүстік Ирландия Шет елдермен ынтымақтастық ұйымы (NI-CO) жүзеге асырады және әділет жүйесін ізгілендірудің ұлттық саясатын жүзеге асыруға үлес қосады).

Орталық Азия үшін аймақтық көпжылдық индикативті бағдарлама екі бағытқа бағытталған: тұрақты даму (энергетика, қоршаған орта, су ресурстары және әлеуметтік-экономикалық даму) және аймақтық қауіпсіздік (шекараны басқару, есірткі мен қылмысқа қарсы күрес, заңның үстемдігі және сот реформалары). Жалпы алғанда, ЕО 2014-2020 жылдар аралығында Орталық Азиядағы аймақтық ынтымақтастық жобаларын қаржыландыруға 360 миллион еуро бөлді (оның ішінде Erasmus+ бағдарламасы үшін 115 миллион еуро).

Еуропалық Одақ саясатын екі бағытта жіктеуге болады: басымдықтар саясаты және аймақтық ынтымақтастық мәселелері. Бұл классификация оның құрылымы мен басымдылығын түсінуге көмектеседі. Осылайша, басымдықтар саясаты ЕО-ның аймақ елдері алдындағы ұзақ мерзімді мақсаттары болып табылады: жауапты басқаруға ықпал ету, заңның үстемдігін, адам құқықтарын, демократияландыру мен білім беруді дамыту. Бұл «ЕО білім мен тәжірибемен бөліскісі келетін» негізгі бағыттар.

Аймақтық ынтымақтастық мәселелері «қауіпсіздік және аймақтық экономикалық даму» мәселелері болып табылады. Олар келесі бағыттарда көрсетілген: шекараны басқару, көші-қон, ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес, халықаралық терроризммен күрес, адамдардың, қару-жарақ пен есірткінің заңсыз айналымы. Аймақтық стратегияны әзірлеу кезінде ЕО көршілес Ауғанстан, Пәкістан және Иран мемлекеттерін де ескереді. Бұл стратегиялық саясат, басқалармен қатар, энергетикалық қауіпсіздікті сақтау қажеттілігімен шартталған.

Естеріңізге сала кетейік, 2017 жылғы маусымда ЕО Кеңесінің Бас хатшылығы Люксембургтегі министрлер кездесуі барысында Орталық Азияға қатысты Еуропалық Одақтың стратегиясына қатысты жаңа тұжырымдама қабылдады. Бұл құжатта ЕО Орталық Азия елдерін стратегиялық серіктестікті жүзеге асыруда белсенді болуға шақырады. Келесі басым аспектілер атап өтілді:

• демократияны нығайту реформаларын ілгерілету;
• негізгі бостандықтар;
• заңның үстемдігі;
• құқықтық жүйенің тәуелсіздігі;
• экономиканы жаңғырту және әртараптандыру.

Дипломатиялық тілде Орталық Азия елдері дамудың сәл өзгеше саяси-экономикалық моделінің тасымалдаушылары екендігі, сондықтан қалыпты екіжақты ынтымақтастықты сақтау үшін инновациялар мен реформалар қабылдау қажет екендігі атап өтілді.

Қазақстан-Еуропа қатынастары ЕО-ның Қазақстанмен екі жақты мүдделерге жауап беретін көпжақты аймақтық ынтымақтастық шеңберінде толыққанды қатынастар құруға деген терең ұмтылысымен сипатталады.