Қазақстанда қаржылық пирамидалармен күресу шаралары жетілдірілуде

Алғашқы қазақстандық пирамидас «Смагулов и К» деп аталды. Бастапқыда  Нұрлан Смағұлов  есімді азамат (Astana Group құрылтайшысы Нұрлан Еркебұланұлы Смағұловпен шатастырмау керек) заңды бизнеспен айналысқан, бірақ қаржылық қиындықтар оны алаяқтыққа итермелеген көрінеді. Нәтижесінде ресейлік «МММ» схемасы бойынша әрекет еткен кәсіпкер 35 мың салымшыны алдаған. Қазақстандағы пирамидалық белсенділіктің жаңа шарықтау шегі 2010-2013 жылдары болды — сол кезде азаматтар Сергей Мавродидің «MMM-2011» депозиттерін қосқанда шамамен 767 миллион теңге (5 миллион доллар) жоғалтты.

Уақыт өте келе алаяқтардың көзқарастары өзгерді — олар әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді көбірек пайдалана бастады. 2019 жылдың күзінен бастап Қазақстанның әлеуметтік желілерінде  «Гарант 24 ломбард», «Выгодный займ» және т.б. қаржы кеңселері туралы агрессивті жарнамалар пайда болды. Компаниялар қазақстандықтардан көліктер мен пәтерлерді нарықтық бағадан 20 пайызға жоғары бағамен бөліп төлеген. Алайда, мәміле заңды түрде тіркелгеннен кейін «сатып алушылар» із-түзсіз жоғалып кеткен. Сонымен қатар, «Гарант 24 ломбард» жылдық 30-40% дейін депозиттер қабылдады. 2020 жылдың ақпан айында What'sApp мессенджерінде «Котел» немесе «Қара касса» деп аталатын интернет-ойын тарады. Жасампаздар арнайы есепшотқа ақша аударуды және өздерімен бірге тағы екі қатысушыны алып келуді ұсынып, жүз мың теңгеден астам ақша алуға мүмкіндік берді.

Көптеген қаржылық пирамидалардың айрықша ерекшелігі олардың трансұлттық сипаты болып табылады. Мәселен, 2018 жылы Алматы қалалық Ішкі істер департаментінің сұрауы бойынша Павел Крымов Мәскеудің Шереметьево әуежайында ұсталды. Ол негізін қалаған Questra World және Atlantic Global Asset Management сияқты пирамидалық схемалар Беларусь, Украина, Ресей және Қазақстанда жұмыс істеді. Дәл осындай жағдай зергерлік сауда атын жамылған B2B Jewelry компаниясында да орын алды – пирамида 2019 жылы Украина аумағында дүниеге келген, бірақ тез арада Ресей мен Қазақстанда филиалдарын ашқан.

Қазақстан Республикасы пандемия кезінде пирамидалар белсенділігінің жаңа шыңына жетті. 2021 жылы олардың ең ірілері ACD Technology және L-Capital болды (екеуі де Алматыда пайда болды). Сонымен қатар, қазақстандықтар Ресейде, АҚШ-та, Австрияда, Германияда, Венгрияда, Қырғызстанда және басқа да елдерде жұмыс істеген Финикодағы акциялар мен криптовалюта депозиттерінен шамамен 6 миллиард теңге жоғалтты.

Барған сайын алаяқтар соңғы жылдары танымал болған инвестициялармен, айырбастау операцияларымен және тау-кен өндірумен байланысты "қолтаңбаларын" таңдады. Алматы қалалық полиция департаментінің аса маңызды істер жөніндегі аға тергеушісі Еркебұлан Қойшыбаевтың айтуынша:

«Қазір криптовалютаға инвестиция салуды жарнамалау үрдісі бар. Алаяқтар инвестициялық сайт жасап, заңды түрде криптовалюталарды, шетелдік компаниялардың акцияларын саудалайды деп хабарлайды… Олар 10 жыл бойы криптовалютаға инвестиция салып, үлкен пайда тауып жүрген жоғары санатты мамандарды жұмысқа орналастыратынын жазады… Және олар өз компаниясына инвестиция салуды сұрайды».

Өткен жылдың ақпан айында Қазақстанның Ішкі істер министрлігі 30 мыңнан астам қазақстандық пирамидалардың жаңа құрбаны болып, 54 миллиард теңгеден астам шығынға ұшырағанын хабарлады. Маусым айында Жоғарғы реформалар кеңесі Қазақстан Республикасында 27 миллиард теңгеге алданған тағы 17 мың құрбанның анықталғанын мәлімдеді. Бұл сандар бұрыннан тергелген істердің нәтижелері бойынша ғана белгілі екенін түсіну маңызды. Көптеген пирамидалар әлі күнге дейін «көлеңкеде» қалып қойып жатыр және олардың құрбандарының саны туралы әлі де белгісіз ақпараттар жетерлік.

Сонымен қатар, пирамиданың негізін салушылар жауапқа тартылса да, олар келтірген залалды қалпына келтіру көп жағдайда мүмкін емес. Сонымен, B2B Jewelry жағдайында тек 197 қазақстандық ақшасын қайтарған. Сонымен қатар, жарияланған қаржылық мониторинг деректеріне сәйкес, бұл пирамида схемасына кемінде 10 000 адам инвестиция салған.

Қазақстанда қаржы пирамидаларымен қалай күреседі?

Алғашында Қазақстан Республикасындағы қаржылық пирамидалар алаяқтық бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылған. Заңдағы олқылық 2014 жылы пирамидалық схемаларды ұйымдастыруды қылмыстық жауапкершілікке тартатын заңға қабылданған кезде толтырылды. Өзгерістер көп жағынан «МММ-2011» және басқа да осыған ұқсас ұйымдардың пайда болуына «түрткі болды». Бұл ретте қазақстандық ведомстволар бұл жағдайға дәйексіз әрекет жасады. Осылайша, Қазақстан Республикасының қаржы полициясы 2012 жылы пирамидаларға жаңа еріктілерді шақырған салымшыларды қылмыстық жауапкершілікке тартуды ұсынды.

Жаңа қылмыстық заң қабылданғаннан кейін күш құрылымдарының алаяқтық схемаларды ашудағы белсенділігі артты. 2017 жылы Қазақстан Республикасында пирамидалық схемаларды ұйымдастыру бабы бойынша 74 қылмыстық іс қозғалса, 2018 жылы – 103, 2020 жылы – 180. Сонымен бірге, прокуратураның мәліметінше, ашылған қылмыстар саны 2020 жыл (пандемия шарықтау шегінде) өткен жылмен салыстырғанда 7 есеге өсті. 2022 жылдың мамыр айында Ішкі істер министрлігі пирамидалар қызметінің фактілері бойынша 163 жаңа құжаттың тіркелгенін хабарлады.

Сонымен қатар, 2020 жылға дейін Қазақстанда пирамидалық схемаларға профилактикалық бақылау іс жүзінде болған жоқ: жаңа ұйымдарды құру кезінде алаяқтар ешқандай кедергілерге тап болған жоқ. Жағдайдағы бетбұрыс тек пандемия фонында болды. 2020 жылы Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі жанындағы Қаржы мониторингі комитеті (ҚМК) жауапты қызметтерді күдікті операциялар туралы хабарлауға міндеттеді.

Бұл ретте Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінде ведомствоаралық жұмыс тобы құрылды, оның құрамына Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, Бас прокуратураның және Ішкі істер министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, Бас прокуратурасының және Ішкі істер министрлігінің, сондай-ақ Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі өкілдері де кірді.  Сонымен қатар, 2021 жылдың қаңтарында Қаржылық мониторинг агенттігі Қаржы министрлігінің құрамынан шығарылып, жеке агенттік – Комитеттің бұрынғы төрағасы Жанат Елиманов басқаратын Қаржы мониторингі агенттігі болып қайта құрылды.

Агенттік ведомствоаралық үйлестіруінің арқасында пирамида белгілері бар компаниялардың тізімі қол жетімді болды. 2021 жылдың қазан айында Агенттік «лицензияланбаған қызмет белгілері бар ұйымдардың» тізілімін жариялады. Оның құрамына 121 ұйым, оның ішінде 56 пирамида кірді. Бұл тізім тез арада толықтырылатыны хабарланды, бірақ қазіргі уақытта тізілімнің жаңартылған нұсқасы (Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының бірыңғай порталының сайтында) қолжетімді емес. Сонымен қатар, жауапты бөлімшелер интернеттегі пирамидалық жарнамаларды белсенді түрде бұғаттауда. 2022 жылдың тамызына дейін қаржылық бақылау органдары жалған қызметтерді жарнамалауға арналған 3000-ға жуық ресурстарды анықтады.

2022 жылдың 12 шілдесінде Қазақстанда пирамидалық жарнаманы қылмыстық жауапкершілікке тартатын заң қабылданды. 2014 жылғы заң бойынша оған тек әкімшілік жауапкершілік жүктелді. Шілдеден кейін пирамидаларды жарнамалаушылар үшін 2 жылдан 4 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалуы мүмкін (қылмыстың ауырлығына байланысты).

Пирамидаларды тоқтату мүмкін бе?

Соңғы үш жылда Қазақстанда пирамидалық схемалармен күресу жүйесі айтарлықтай өзгерді. Қаржы мониторингі агенттігінің өкілі Әлібек Әбділов:

— Жауапты департаменттердің жұмысы сапалы түрде қайта құрылды. Ал, тергеу органдарының пирамидаларына қарсы белсенді күрес, құқық қорғау және қаржы бөлімдерін үйлестіру және заңдарды қатайту өз нәтижесін беріп жатқаны анық. Дегенмен де қылмыстық істер санының жыл сайынғы өсуі билік жұмысының көрсеткіші ғана емес, сонымен қатар пирамидалардың өз тауашаларын қалпына келтіріп, сақтай алғанының жанама белгісі болып табылады. 

Агенттік тізілімінің (реестр) пайда болуы және басқа да түсіндіру жұмыстары қазақстандықтарды күмәнді инвестициялардан қорғамайды. Бірқатар сарапшылар бұған Қазақстан азаматтарының қаржылық сауаттылығының жоқтығын «кінәлі» етеді.

«Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорындағы мемлекет тарапынан кепілдендірілген кірісті алып қарасаңыз, ол орташа жылдық 12-13 пайызды құрайды. Финпирамидалар, керісінше, кепілдік берілгенін алға тарта отырып, қысқа мерзімді жоғары табыс ұсынады. Ал бұл жағдайларды білместіктен сатып алатындар да, саналы түрде тәуекелге баратындар да бар. Олар кіріс алуға уақыт табуды жоспарлап отыр, содан кейін пирамидадан шығуды жоспарлайды. Бірақ іс жүзінде ол жұмыс істемейді. Өйткені, әдетте қаржылық пирамидалардың жеке активтері болмайды », — деді қаржы мониторингі агенттігінің өкілі Дмитрий Акмаев. Оның айтуынша, ақшаны сот арқылы қайтару іс жүзінде мүмкін емес, өйткені пирамидалық схемалардың басым бөлігі қазақстандық юрисдикциядан тыс жерде (мысалы, Кипрде) тіркелген.

Дегенмен, бұл «әлеуметтік зұлымдықты» «жеңуге» мүмкіндік бермейтін тағы бір салмақты себеп бар. Пирамидалардың таралуы, әдетте, әлеуметтік қиындықтардың белгісі болып табылады. Осы себепті ТМД-да 1990 жылдары «МММ „типті кеңселер соншалықты кең тарады. Бүгінгі күні пирамидалар Қазақстан халқына ауыр қарыздық жүктеме жағдайында жұмыс істеуде. 2021 жылы 545 мыңға жуық адамның (яғни халықтың 4,2 пайызына жуығы) 3 айдан астам несие берешегі бар екенін хабарланған болатын. Мұндай жағдайда «оңай ақша» табуға деген ұмтылыс табиғи нәрсе.

Бұл пирамидалардың жетістігі тек «ашкөздіктің» немесе «қаржылық сауатсыздықтың» салдары емес екенін білдіреді. Бұл өз шешімін күтіп отырған қазақстандық қоғамның жүйелі әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің көрінісі. Мұндай жағдайларда алаяқтар әрқашан өздері үшін қандай да тиімділік табатыны анық.

Сондықтан қаржы саласының мамандары ел халқын қаржыдай сауаттылығын дамытуға, сақтық шараларын қабылдауға шақырады.