Қазақстандағы он интернет алаяқтың жетеуі белгісіз қалып отыр

2022 жылы осындай 20,6 мың құқық бұзушылық тіркелді (3,9%-ға азайған). Келтірілген шығын, Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, 20 миллиард теңгеден асқан көрінеді.

Алматы қалалық полиция департаментінің баспасөз қызметкері Еркін Сатыбалды:

— Қылмыстық әрекеттің бұл түрі соңғы жылдары өте белсенді дамып келеді. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің есеп берулерінде ол 2018 жылдан бастап алаяқтықтың кіші түрі ретінде ерекшелене бастады. Сол уақытта полицейлер мұндай 517 оқиғаны ғана тіркеген. 2019 жылдан бері Қазақстанда интернет-алаяқтық толқыны көбейе түсті, содан кейін есеп мыңдаған қылмыстық істерге (7,8 мың) артып түсті. Пандемия кезеңі жағдайды ушықтырғаны анық. 2021 жылы соңғы жылдардағы ең жоғары көрсеткіш: 21,4 мың осындай құқық бұзушылықтар тіркелген, — дейді.

2022 жылы бұл көрсеткіштер аздап төмендегенімен, биылғы жыл басынан киберқылмыс қайтадан қарқын ала бастады. 2023 жылдың қаңтар-ақпан айларында статистика тағы да өсуді көрсетті. Алғашқы екі айда құқық қорғау органдары онлайн-алаяқтардан құқық бұзушылық туралы 3400 шағымды қарауға қабылдады, бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 16,1%-ға артық.

Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының статистикасына сүйенсек, кибералаяқтық өткен жылы алаяқтықтың ең көп таралған түріне айналған секілді. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабы «Алаяқтық» бойынша қозғалған қылмыстық істердің жалпы санынан (43,5 мың) онлайн құқық бұзушылықтар жартысына жуығын (47,3%) құрады. Тағы 283 қылмыстық іс төлем карточкалары арқылы алаяқтық бойынша қозғалған.

Бір қызығы, интернеттегі меншікке қарсы қылмыстар ашылу деңгейінің төмендігімен сипатталады. Мәселен, өткен жылы тергеу органдарының өндірісінде болған 22,9 мың қылмыстық істің (мұнда өткен жылғы қозғалған істері ескерілген) 17,2 мың арыздың тергеу кезеңінде үзілген. Яғни, он қылмыстық істің жетеуі сотқа жеткізілмеген. Себебі, қылмыскерді табу қиынға соғады.

Мұндай қылмыстық істердің 11 пайызға жуығы (2,5 мың) түрлі себептермен жабылғандықтан, сотқа дейін жетпеген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 35 және 36-баптарында оннан астамы көрсетілген. Бұл жерде, сонымен қатар, қылмыс құрамының болмауы және ескіру мерзімінің өтуі, рақымшылық жасау және басқа да көптеген себептер де бар.

Былтырғы жылы тек 15%-ға жуығы, яғни 3,4 мың қылмыстық іс тікелей сотқа жолданған. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабы бойынша жаза айыппұлды да, 7 жылға дейін бас бостандығынан айыруды да қарастырады. Жазаның ауырлығы көптеген факторларға, соның ішінде келтірілген зиянның мөлшеріне, эпизодтардың санына, ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайларға байланысты.

Мәселен, өткен жылдың қараша айында Солтүстік Қазақстанда 22 жастағы интернет-алаяқ 6 жылға сотталды. Ол қазақстандықтардың тапсырыс бойынша жиһазды алдын ала төлеммен жылдам жасап беремін деп, 4 миллион теңгеден астам қаражатқа алдап кеткен. Адамдар жарнамадағы уәдеге сеніп, алаяққа ақша аударған. Ақшаны алғаннан кейін құқық бұзушы байланысқа шықпаған. Ал полицияға жәбірленушілерден үш-ақ арыз түскенімен, тергеу барысында алданғандар әлдеқайда көп екені белгілі болды. Істе барлығы 51 эпизод бар.

Бұл онлайн-сауданы Ішкі істер министрлігінің мамандары онлайн-алаяқтықтың ең көп таралған платформаларының бірі деп атайды. Өткен жылы ол барлық онлайн қылмыстардың 35%-дан астамын құрады (7,2 мың). Схема жоғарыда сипатталған мысалдағыдай: тауарларды, қызметтерді алдын ала төлем негізінде нарықтан төмен бағамен сату туралы қарапайым хабарландыру. Бұл жеке жарнама сайттары да, мессенджерлердегі чаттар да, жалған интернет-дүкендер де болуы мүмкін. Соңғы нұсқа таныс және қауіпсіз болып көрінеді, өйткені ол сәйкес келмесе немесе ақаулы болып шықса, өнім үшін ақшаны қайтаратын ірі базарлардың көпшілігі белсенді түрде пайдаланады. Дәлелденген қызметтерден айырмашылығы, сатып алушылар жалған дүкендерден тауарларды мүлдем күтпеуі мүмкін. Сондықтан полицейлер тек белгілі интернет-сайттарда сауда жасауға кеңес береді.

Кең таралған алаяқтық схемалардың ішінде Fingramota.kz порталының сарапшылары (құрылтайшысы – ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі) фишинг пен кибершабуылдарды да атайды. Бұл қылмыскерге банк карталары мен жәбірленушінің шоттарынан ақша ұрлауға мүмкіндік беретін адамды жеке деректерінен қашықтан тартудың барлық түрлерін қамтиды. Бұл банктің қауіпсіздік қызметкерлерінен, полициядан немесе прокуратурадан түскен қоңыраулар болуы мүмкін. Осы схема жиі пайдаланылады, карта дәл қазір ұрланып жатыр және қалған ақшаны шұғыл түрде сақтау керек, бұл үшін оны «қосалқы» шотқа аудару керек деген себептермен алдайтын жайттар жиілеп кеткен.