Қазақстандағы қаржылық пирамидаға қарсы шаралар күшейтілуде

Компаниялар жиналған қаражат туралы ақпаратты және басқа есептерді бере алмаса, бұл сізге абай болу керек деген белгі болу керек. Мысалы, егер компания заңды тұлға түрінде ұйымдастырылса, онда құрылтай құжаттары оның веб-сайтында орналастырылуы керек, бірақ пирамидалық схема компанияларында бұлар жоқ. Негізінде қазір криптовалюталарға инвестиция салуды жарнамалау үрдісі жоғары. Алаяқтықты ұйымдастырушлыра инвестициялық сайт жасайды және олар криптовалюталарды, шетелдік компаниялардың акцияларын, зергерлік бұйымдарды, туристік пакеттерді немесе осы сияқты басқа да қызметтер мен тауарларды заңды түрде саудалайды деп хабарлайды. Бұл ретте олар 10 жыл бойы криптовалютаға инвестиция салып, үлкен пайда тауып жүрген жоғары санатты мамандарды жұмысқа алатынын алға тарта бастайды. Сондықтан, олар да сіздің табысыңыз болғанын қалайтынын айтып, өз компанияларына инвестиция салуды ұсынады. Қаржы пирамидалары желісіне түсіп қалмау үшін негізгі кеңес – қаржылық сауаттылық деңгейіңізді арттыру, арнайы курстарға бару, осы тақырып бойынша әдебиеттер мен мақалаларды оқу. Мысалы, Fingramota.kz сайтында қаржылық пирамидаларға қарсы тұру тақырыбы бойынша пайдалы ақпаратты таба алатын «Алаяқтардан сақ болыңыз» бөлімі бар, — деп қаржылық пирамиданы қалай анықтауға болатынын түсіндіріп өтті.

Қандай схемалар қолданылды және ұйымдастырушылар қанша қаражат жымқыра алды?

2023 жылдың қаңтар айындағы жағдай бойынша Қазақстанда 13,3 мың құқық бұзушылық фактілері тіркелген. Оның төрттен бірінен астамы (3,6 мың) қаржылық пирамидаға байланысты жағдайлар. Статистикалық мәселметтерге сүйенер болсақ, бұл көрсеткіш өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 43,8 пайызға артық болып табылады. Жалпы, қазір 16 ірі қаржылық алаяқтық пен пирамидалық схемалар бар, олардың ішінде ең танымал және ерекше жағдайлардың бесеуін ерекше атап көрсетуге болады.

«Смагулов и К»

Қазақстандағы бірінші болған «Смагулов и К» қаржы пирамидасы. Оның негізін қалаушы, кәсіпкер Нұрлан Смағұлов (Astana Group ірі қазақстандық холдингінің президентімен шатастырмау керек — ред.) әлі күнге дейін халықаралық деңгейдегі іздеу үстінде. 1994 жылы ол 35 мыңнан астам салымшының қаражатын тартқан. Пирамиданың схемасы Сергей Мавродидің «МММ» схемасымен дәлме-дәл келеді. Салымшылар жоғары пайызбен төлемдерді тез алды, дегенмен жаңа клиенттерден келіп түскен қаражатпенн қамтамасыз етіліп отырған. Көпшілікке жария болу үшін «кәсіпкерге» теледидардағы жарнама жақсы көмектескен екен. Алайда, келесі жылы төлемде қиындықтар туындай бастаған. 1995 жылы иесіне халықаралық іздеу жарияланғаннан кейін компанияның мүлкі сатылып, салымшылар алдындағы қарызының бір бөлігі өтелді. Бірақ 600 миллион теңгеден астам қарыз бен «бизнес» схемасы мұра ретінде қалды.

«Миллионерлер клубы»

2011 жылдың көктемінде Көкшетауда Миллионерлер клубының қаржылық пирамидасы құрылды. Оның құрылтайшылары 20 жылдық еңбек өтілі бар ұстаз Бақыт Әділова мен ауылдық әкімдіктің қызметкері Маржан Мұқанова «КазРосИнвестпроект» ЖШС-ін тіркеп, салымшыларға өте үлкен мөлшердегі пайда келеді деп уәде береді. Бір айдың ішінде 300 мың ақша табу үшін ең төменгі 100 мың теңгені депозитке салу жеткілікті деп түсіндіреді. Алайда сол жылдың мамыр айының соңында Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес департаменті «Миллионерлер клубының» филиалын жауып, «Алаяқтық» бабы бойынша қылмыстық іс қозғады. Тергеу мәліметтері бойынша, бір адамның ең көп салымы 11 миллион теңгені құраса, жалпы әйелдер 5 миллиард теңгеден астам қаражат тартқан. Олар алты және жеті жылға бас бостандығынан айырылды.

Questra Holding Inc.

Жоғарыда аталған сехмалармен ұқсас әдіс, бірақ заманауи технологияларды қолдана отырып, Questra Holding Inc пирамидасының принципіне де осындай әдістер енгізілген. Оның қызметі 2016-2017 жылдарға түсіп, бүкіл ел бойынша кеңселер жұмыс істеді. Жасаушылар апта сайынғы кірісі 4-тен 6,47%-ға дейін жалған AGAM деп аталатын компанияның инвестициялық портфельдерін сатып алу арқылы адамдарды тартты. Инвестициялық кезеңнің соңында олар 208-ден 336% -ға дейін пайда алуға уәде берді. Барынша пайда табу үшін үй, көлік сатып, ақшаларын «салып» қойған жағдайлар да болды.

2019 жылы қаржы пирамидасының ұйымдастырушылары сотқа келді, төртеуі сегіз жылдан он жылға дейін бас бостандығынан айырылды. Жалпы шығын көлемі 1 миллиард теңгеден асады.

Үлкен ойын

Схеманы ұйымдастырушылар бірден үлкен джекпотты жеңуді қалайтын жағдайлар сирек емес. Мәселен, 2022 жылдың 27 шілдесінде қазақстандық саудагер Олжас Ашықбаев «Аса ірі көлемдегі алаяқтық» бабы бойынша сотталды. Ол Америка Құрама Штаттарында бұрыннан белгілі болған, бірақ бұрын Қазақстанда айтылмаған түрлі спуфинг әдісін (сауда операцияларын жасыру және манипуляциялау) қолданған.

Сот үкіміне сәйкес, О.Ашықбаев «жеке брокерлік шотынан ол акцияларды биржадан нарықтық бағамен сатып алды, содан кейін сол акцияларды нарықтық бағадан жоғары бағамен сатуға өтінім берді, содан кейін оларды өзінің жұмыс шоттарына сатып алды, осылайша компанияны маркет-мейкерге алдау және одан әрі сату мақсатында акциялардың құнын жоғарылатқан». Осылайша, 695 коммерциялық мәміле жасалып, болашақ қылмыстық іске қатысы бар адам 22 миллион доллар «табыс тауып» үлгерген.

Күдікті әрекетті 2019 жылы Олжас атынан есепшот ашқан FFIN Brokerage Services Inc менеджері анықтады. (Фридом Холдинг бөлігі). Компания қызметтік тергеуді бастап, нәтижесінде 2021 жылы полицияға шағым түсіріп, 2022 жылы іс сотқа жіберілген. Сондай-ақ сот үкімі мәтінінен «Ашықбаев ақшаны алып қоюды талап етіп, талаптарын орындамаған жағдайда БАҚ пен әлеуметтік желілерде компанияның беделіне нұқсан келтіретін ақпаратты жариялауды көздейтінін» айтқаны белгілі болды. Нәтижесінде ол бес жылға бас бостандығынан айырылды, кейін берген апелляциялық шағымы қабылданбады.

Astex, Mudarabah Capital және ACD Technology

Тергеудің соңы жақында ғана аяқталған Astex, Mudarabah Capital және ACD Technology қаржылық пирамидаларының ісі. Бұл іс келтірген шығын көлемінен (бес миллиард теңгеден астам) ғана емес, күдіктілер тізіміндегі белгілі тұлғалардың арқасында белгілі. Бұл іске қатысы бар 14 адамның ішінде қазақстандық танымал вайнерлер Мейіржан Төребаев, Мейірхан Шерниязов және Әзімжан Саидбаев (ізделуде) бар.

Тергеушілердің мәліметінше, 2019 жылы Алмас Құрманғалиев ұйымдасқан қылмыстық топ құрып, «Astex» ЖШС және «ACD Technology» ЖШС қаржылық пирамидаларын тіркеген. 2020 жылы жаңа «Мударабах Капитал» ЖШС тіркелді. Бұл компаниялар өздерін күтпеген инвестициялар саласында табысты ұйымдар ретінде көрсетті. Инвесторларға ай сайын 20% дейін дивидендтер уәде етілген. 2021 жылдың қазан айында Алматыда Mudarabah Capital басшысы қаржы пирамидасын ұйымдастырғаны үшін ұсталды. 2022 жылдың сәуірінде бұрын пирамидаларды жарнамалаумен айналысқан вайнерлер Мейіржан Төребаев пен Мейірхан Шерниязов қамауға алынды. Осы қылмыстық іс аясында 41 жылжымайтын мүлік объектісі, үш автокөлік, тоғыз банктік есепшот және 16 серіктестіктің жарғылық капиталындағы түрлі үлестері тәркіленді.

Бұл іс бойынша сот 2022 жылдың желтоқсанында Алматыда басталған. Адвокат Дамир Жаңабековтің айтуынша, Шерниязов жәбірленуші болып табылады. «Ол салымшылардың ақшасын жинаумен және қайта бөлумен айналыспаған, оның үстіне қаржы пирамидасына өзі 36 миллион теңге салған» дейді адвокат. Бұған дейін М.Төребаев өзінің жеке қаражаты туралы да айтқан болатын. Оның адвокаты Ролан Мурадов тергеуде барлық айыпталушылармен сұхбат жүргізілмегенін және құжаттардың түгел алынбағанын атап өтіп, бұлтартпау шарасын неғұрлым қатаң емес түрге өзгертуді, соттылығы мәселесін шешіп, істі прокурорға қайтаруды сұрады. Жақында Алматыда Mudarabah Capital қаржы пирамидасына қатысты сот үкімі шықты. Айыптамалық сотта 12 адам болды, оның ішінде венер Мейіржан Төребаев пен Мейірхан Шерниязов бар. Төребаев пен Шерниязов Қылмыстық кодекстің 217-бабы «Қаржылық (инвестициялық) пирамиданы құру және басқару» бойынша кінәлі деп танылды. Іс бойынша 262-бап «Ұйымдасқан топ, қылмыстық ұйым құру және басқару, сол сияқты оларға қатысу» бойынша сотталған басқа да айыпталушыларға түрлі мерзімге бас бостандығынан айыру тағайындалды.

Осы аптада Treenity пирамидасының негізін қалаушы делген Эдуард Садеков Қазақстанда шекараны кесіп өтпек болған жерінде ұсталған болатын. Бұған дейін ол халықаралық іздеуде болды. Дереккөздер BUSINESS Online сайтына оның жақын арада Татарстанға жеткізілетінін айтты. Treenity сот ісін жүргізуге дейін жеткен «жаңа» толқынның алғашқы Қазан қаласында бастау алған пирамида. 2022 жылы компания өзінің «инвесторларына» криптовалюта мен NFT өнеріне инвестиция салуды ұсынды. Инвесторларға ай сайынғы инвестицияның 10 пайызынан кеңсе айналымының 0,5 пайызына дейін табыс уәде етілген. Ішкі істер министрлігінің қызметкерлері Treenity айналымын 100 миллион рубльге жуық деп бағалады, оның құрылтайшылары Қазандағы жалғыз Lamborghini Urus көлігін жүргізіп, Корстондағы кеңсені жалға алды, бірақ сотқа бар болғаны 600 мың рубль шығын келді. Белгілі болғандай, жобаның бұрынғы «инвесторлары» белгілі бір себептермен жаппай арыз жазудан бас тартқан. Істе қарапайым сомаға бір ғана жәбірленуші бар. Кузинді тіпті алаяқтық үшін де айыптамайды, оған ең жоғары жаза 6 жылға дейін бас бостандығынан айырылады.

Сонымен қатар, Қазақстанның төрт тұрғыны криптовалюта пирамидасын ұйымдастырды деген күдікке ілініп, оның шығыны 124 миллион теңгеден (280 000 доллардан астам) асқан деп бағаланып отыр. Бұл туралы жергілікті қаржы мониторингі агенттігі хабарлаған болатын. Агенттіктің хабарлауынша, инвесторлар компанияның жеке таңбалауышын инвестициялауға шақырылған, бірақ веб-сайт оның қалай табыс табатынын көрсетпеген. Пирамида Жезқазған қаласының аумағында жұмыс істеді. 600-ден астам адам оның құрбаны болды. Қазір тергеу амалдары жүргізілуде.

Ал наурыз айында қаржы мониторингі басқармасының қызметкерлері 34 миллион доллар айналымы бар заңсыз ABS Change криптовалюта биржасының қызметін тоқтатқан болатын. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері 358 мың доллар қолма-қол ақшаны тәркіледі және Binance биржалық әмияндарында тағы 23 мың долларды бұғаттады.

Батыс Қазақстан облысында «Life is good» және «Гермес» жобаларына қатысты тергеу жүріп жатыр. Сот санкциясымен қаржы пирамидасын ұйымдастырды деген күдікті екі айға қамауға алынды. Қазақстандықтар жұмылдырған қаражаттың жалпы сомасы 120 миллион теңгеден асады. Ведомствоның хабарлауынша, ұйымдастырушылар азаматтардың қаражатын тарта отырып, оларға 24%-дан 54%-ға дейін пайда табуға уәде еткен.

Ресей Федерациясының Инвесторлар мен акционерлердің құқықтарын қорғау федералды қоры 2021 жылы Ресей азаматы Роман Василенкоға тиесілі Hermes Finance and Life is Good компаниясының Ресей Федерациясында қаржылық пирамидалар ретінде танылғанын хабарлады. Қазақстанда бұл компаниялар лицензиясыз инвестициялық делдалдық белгілері немесе қаржылық пирамида белгілері бар ARRFR тізіміне енгізілген. Business-vector.info мәліметінше, топ 2014 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Оның негізін қалаушы Роман Василенко Лондонда тұрады және оған әлі айып тағылған жоқ.

Ағымдағы жылдың басынан бері мониторинг департаменті22 финпирамиданы анықтағаны атап өтілді. Кибербақылау жүйесінде 4000-ға жуық сайттар мен есептік жазбалар бұғатталды. Еске салайық, 2022 жылы қаржы мониторингі агенттігі Қазақстандағы 29 қаржылық пирамиданы жойды. Қаржы пирамидаларының құрбандарына 8,3 млрд теңге көлемінде шығын өтелді, алайда қазақстандықтар күмәнді схемаларға инвестиция салуды жалғастыруда.

Шамамен 463 миллион теңге «табысқан» ірі қаржылық пирамидалардың бірі Qnet ұйымы болды. Алматыда наурыз айының соңында қаржы пирамидасының басшысы ұсталды, ол екі айға қамауға алынды. Қаржы мониторингі агенттігі Qnet қаржы пирамидасын құрушының қамауға алынғаны туралы хабарлады. Ол да екі айға қамауға алынды.

Осы және басқа да оқиғалар көрсеткендей, пирамидаларды ұйымдастырушыларға да, олардың құрбандарына да ортақ бір нәрсе бар — тез байып кетуге деген ұмтылыс. Нәтижесінде қарапайым халық ададмары ақшасыз қалды, ал ұйымдастырушылар, әдетте, темір тордың ар жағында, іздеуде немесе тергеуде болады. Тегін дүниенің қадірі де, берекесі де болмайтынын есте сақтау керек, абай болу керек әрі тез және оңай ақшаға ұмтылу үшін бір сәттік серпінге берілмеу керек.