Қазақстандағы қоршаған ортаны қорғауға салынған инвестициялардың маңызы

Экологиялық салауаттылық пен қоршаған ортаны қорғау – әлемнің көптеген елдерінің басты міндеттерінің бірі. Кем дегенде 155 мемлекет өз азаматтарының ұлттық заңдарға немесе Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы сияқты халықаралық келісімдерге сәйкес салауатты ортада өмір сүруге құқығы бар екенін мойындайды. Осыған қарамастан, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының бағалауы бойынша, барлық өлім-жітімнің 23% ауаның ластануы, судың ластануы және химиялық әсер ету сияқты экологиялық қауіптерге байланысты.

Қазақстанда да экологиялық мәселелер өткір тұр. Ауаның сапасы қоршаған ортаны қорғауда шешуші рөл атқарады. Соңғы бес жылда 2018-2022 жылдары Астана, Қарағанды, Жезқазған және Теміртау қалаларында атмосфералық ауаның тұрақты жоғары ластануы байқалды.

Мысалы, Астанада атмосфералық ауаның ластануы негізінен жылу электр станциялары мен жеке секторды жылытудың шығарындыларымен қатар жүретін жылдың суық кезеңіне тән. Қаланың көлік көп жүретін қиылыстарындағы ауаның азот диоксидімен ластануы автомобиль көлігінің айтарлықтай теріс үлесін көрсетеді. Қарағандыда да жағдай осыған ұқсас: атмосфераның ластануына негізгі әсер жылу электр станциялары мен жеке сектордағы жылу шығарындыларымен өндіріледі, бірақ өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындылары бар. Өз кезегінде, Теміртауда ластану кез келген маусымға тән, ол қаланың өнеркәсіптік және металлургиялық кәсіпорындарынан, ал тікелей қыста, сонымен қатар жылу электр станциялары мен жеке сектордағы жылудан шығарылатын шығарындылардың әсерімен анықталады.

Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Экологиялық реттеу және бақылау комитетінің төрағасы Зулфухар Жолдасов:

– Қазақстанның экологиялық жағдайы біркелкі емес. Сонымен, ауаның ластануының жоғары деңгейі дәстүрлі түрде Алматы, Нұр-Сұлтан, Қарағанды, Өскемен, Теміртау, Балқаш және Атырау қалаларында байқалады, бірақ себептер барлық жерде бірдей емес. Жағдайды ғалымдардың зерттеулері арқылы бағалауға болады. Статистикамен айтқанда, бұл зерттеулер ауаның ластануынан мезгілсіз өлім жағдайларының өсу динамикасын көрсетеді. Сонымен қатар, ғалымдардың пікірінше, осыған байланысты денсаулық сақтау шығындарын және еңбекке жарамды халықтың кетуін ескерсек, бұл жағдай экономикамызға және жалпы ішкі өнімге тікелей әсер етеді. Экологиялық жағдайдың кесірінен адамдардан, экономикалық әлеуеттен айырылып жатырмыз. Мұның бәрі еліміздің тұрақты даму мақсаттарына мүлдем кеңес бермейді, — дейді.

Мұндай экологиялық проблемалар кез келген мемлекетте қоршаған ортаны қорғау үшін қомақты инвестицияны қажет етеді. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, Қазақстанда 2018 жылдан 2021 жылға дейін осы бағыттағы инвестиция көлемінің серпінді өсуі байқалды. Дегенмен, 2022 жылдың өзінде көрсеткіштердің айтарлықтай төмендеуі байқалды. Мәселен, 2022 жылғы қаңтар-желтоқсанның қорытындылары бойынша Қазақстанның қоршаған ортаны қорғауға бағытталған күрделі салымдар 80,6 млрд теңгені құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда бірден 50,8%-ға аз.

Жалпы, соңғы бес жылда (2018-2022 жылдар аралығында) инвестиция көлемі 600 миллиард теңгеге жуықтаса, мысалы, алдыңғы бес жылда бұл көрсеткіш 235,9 миллиард теңгені құраған.

Бұл ретте квазимемлекеттік және жеке сектордың жекелеген субъектілері экологиялық мәселелерді кәсіпорынды басқарудың стратегиялық деңгейіне шығарады. Қоршаған ортаны қорғауда еліміздің өндіруші компаниялары ерекше рөл атқарады, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының экономикасы үшін басымдыққа ие мұнай-газ секторының алыптары. Мысал ретінде Қазақстан Республикасындағы алғашқы және ірі мұнай-газ компанияларының бірі – Теңізшевройлды (ТШО) қарастырсақ болады. 2000 жылдан бері ТШО Қазақстандағы қоршаған ортаны қорғау шараларын жүзеге асыруға 3,15 миллиард АҚШ долларынан астам инвестиция салды. Соңғы 20 жыл ішінде ТШО мұнай өндіруді 2,6 есеге арттыра отырып, атмосфераға шығарындылардың қарқындылығын 65%-ға төмендетті. Бұл нәтижеге жабдықтың пайдалану сенімділігін арттыруға бағытталған ірі жобаларға салынған инвестицияның арқасында қол жеткізілді.

Дүние жүзіндегі мұнай және газ өңдеу зауыттарында қауіпсіздіктің негізгі шарасы газды жағу болып табылады. ТШО жабдықты қауіпсіз пайдалану және персоналды қорғау үшін қажет болған жағдайда, мысалы, техникалық қызмет көрсету, жөндеу, жабдықты іске қосу кезінде, тоқтаулар мен технологиялық ақаулар кезінде алау жүйелерін пайдаланады. Сонымен бірге, 2009 жылдан бері ТШО ілеспе газды алауларда үздіксіз жағуды тоқтатып, өндірілген газдың 99%-ын экспортқа немесе кәсіпорынның өз қажеттіліктеріне өткізеді, яғни кәсіпорындағы газды кәдеге жарату көрсеткіші 99%-ды құрайды.

Сонымен қатар, іргелі әлеуметтік, табиғи және экономикалық ресурс болып табылатын тұщы судың жоғары құндылығын ескере отырып, суды ұтымды пайдалану ТШО-дағы басым міндеттердің бірі болып табылады. 2013-2016 жылдар аралығында ағынды суларды басқару процесін жақсарту мақсатында тазарту қондырғылары мен суды қайта пайдалану құрылыстары іске қосылды. 2022 жылдың үшінші тоқсанында ТШО нысандарында судың 49,4 пайызы қайта пайдаланылды, бұл көрсеткіш жылдан жылға өсіп келеді.

Қоршаған ортаны қорғауда Өнеркәсіптік экологиялық бақылау бағдарламасында қарастырылған сапалы мониторинг маңызды рөл атқарады. Атмосфералық ауаны бақылау нәтижелері ағымдағы әсерді дұрыс бағалауға және қажет болған жағдайда атмосфералық ауаға түсетін жүктемені азайтудың алдын алу шараларын әзірлеуге мүмкіндік береді. ТШО өз қызметiнiң аумағында және санитарлық қорғау аймағында, сондай-ақ қызметкерлердiң тұрғылықты жерiнде және Жаңа Қаратон кентiнде атмосфералық ауаның мониторингiнiң бiрнеше түрiн жүргiзедi. Атырау облысының ірі елді мекендері – Құлсары және Атырау қалалары, Қазгидрометтің мәліметінше, ластану деңгейі төмен аймақта орналасқан.