Қазақстандағы сот жүйесіндегі ерекшеліктер мен сын-қатерлер

Қазақстанда сот жүйесінің еліміздің тәуелсіздік алу жолында қалыптасқан өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл мақалада біз Қазақстанның сот жүйесінің құрылымы мен жұмысының негізгі қағидаттарын, сондай-ақ одан әрі жетілдіруді қажет ететін бағыттарын қарастырамыз.

Қазақстанның сот жүйесінің құрылымы

Қазақстанның сот жүйесі үш сатыдан тұрады: апелляциялық, әкімшілік және кассациялық. Апелляциялық сатыда азаматтық және қылмыстық істерді қарайтын аудандық және қалалық соттар бар. Әкімшілік соттар әкімшілік құқық бұзушылыққа байланысты дауларды және азаматтар мен билік арасында туындайтын дауларды қарайды. Кассациялық сатылар сот жүйесінің жоғары сатысы болып табылады және төменгі сатыларда қаралған істер бойынша апелляциялық және кассациялық істерді қарайды.

Сот жүйесінің жұмыс істеу принциптері

Қазақстанның сот жүйесі істерді қарау процесінің тәуелсіздігі мен әділдігін қамтамасыз ететін бірқатар принциптерге негізделген.

Кінәсіздік презумпциясы Қазақстандағы сот жүйесінің негізгі принциптерінің бірі болып табылады. Бұл қағида бойынша әрбір айыпталушының кінәсі белгіленген тәртіпте дәлелденгенге дейін кінәсіз деп есептеледі. Әрбір Қазақстан азаматының әділ сот талқылауына құқығы бар, оған сәйкес қорғану, өз құқықтары мен айыптары туралы ақпаратқа қол жеткізу, куәлардың қатысуы мен жауап алу құқығы кіреді.

Қазақстанның сот жүйесі биліктің басқа тармақтарынан тәуелсіз болуға ұмтылады. Судьялар істерді атқарушы және заң шығарушы биліктің араласуынсыз тәуелсіз және объективті түрде қарауы керек.Сот жүйесін жетілдіруҚазақстанның сот жүйесі тиімдірек және әділ сот төрелігін қамтамасыз ету мақсатында жетілдіру және дамыту бойынша жұмысты жалғастыруда. Бұл тұрғыда маңызды міндеттердің негізгілеріне ашықтық пен қолжетімділік жатады.

Сот жүйесін жетілдірудің негізгі аспектілерінің бірі ашықтық пен қолжетімділікті арттыру болып табылады, атап айтқанда: шағымдар мен өтініштерді беру процесін жетілдіру, сот шешімдері туралы ақпарат алу үшін ыңғайлы электронды алаңдарды құру, азаматтарға заң көмегін кеңінен қолжетімді ету.

Қарулы Күштердің Қылмыстық істер жөніндегі алқасының төрағасы Әбдірашид Жүкенов:

— Статистикалық мәліметтерге тоқталып өтсек:

• Соңғы алты айда барлық санаттағы қылмыстар бойынша соттарға түскен істер 13,5%-ға өскен. Сондықтан да көп адам сотталды (10 000-ға қарсы 12 000), олардың 3 000-нан астамы бас бостандығынан айырылды (2022 жылдан 2,7%-ға аз). Өсу себептерінің бірі — 2022 жылғы қаңтар оқиғасына қатысты істер.
• 174 адам ақталды (2022 жылмен салыстырғанда 11,5%-ға артық). Ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін ақталғандар айтарлықтай көп – 64 адам (2022 жыл – 44).
• Апелляцияда 2771 іс қаралды, бұл өткен жылдағымен бірдей. Апелляцияның күшін жою мен өзгертулердің көбеюі қайта қарау сапасының жақсарғанын көрсетеді. Бірақ кассациялық сот 15 сотталушының жазасын қалпына келтірді.
• Жоғарғы Сот бірінші және апелляциялық сатылардағы соттардың 59 тұлғаға қатысты үкімдерін бұзса, 205-іне қатысты өзгерістер енгізді. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша 38 қаулының күші жойылды, 4 қаулы өзгертілді.
• Сот санкциялаған қамауға алу 9,6%-ға аз (5000-ға қарсы 3000 қамауға алынды).
• Қарулы Күштердің азаматтық істер жөніндегі алқасының төрағасы Нұрсерік Шәріповтың айтуынша, соңғы 5 айда соттарға 378 мың іс пен материал түскен (26,3%-ға артық).
• 106 мыңнан астам шешім қабылданды. Талаптардың 89% қанағаттандырылуы, спикердің айтуынша, сот қорғауына және сот төрелігінің әлеуметтік бағытына қатысты өтініштердің негізділігінің дәлелі.
• 50 мыңға жуық дау татуласу арқылы аяқталды. Жеңілдетілген тәртіпте аяқталған істердің жалпы санынан 34,6% қаралды (22,3% — 2022 ж.).
• Апелляцияда 14,5 мың іс қаралды.
• Татуласу – 1,5 мыңға жуық әкімшілік іс бойынша. Соттар 276 ақшалай жаза және 600 жеке қаулы шығарған. Апелляциялық тәртіпте 4 мыңға жуық іс, кассациялық тәртіпте 1,5 мың іс қаралды.

Сот шешімдерінің сапасы көбінесе судьялардың кәсібилігіне байланысты. Сондықтан, халықаралық серіктестермен оқыту, семинарлар өткізу және тәжірибе алмасу арқылы судьялардың біліктілігін арттыру бойынша жұмыстарды жалғастыру маңызды. Мұндай шаралар судьялардың білімі мен біліктілігін арттыруға, сондай-ақ олардың тәуелсіздігі мен бейтараптығын сақтауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, сот жүйесіне ақпараттық технологияларды енгізу оның тиімділігін айтарлықтай арттырып, істерді қарау үдерісін жеделдете алады. Электрондық құжатқа қол қою, электрондық іс материалдары, онлайн шағымдарды беру сияқты электронды жүйелерді енгізу қағазбастылықты азайтып, сотқа қатысушылар арасындағы байланысты жеңілдетеді.

Сот жүйесін дамытуда бүгінгі таңда мемлекеттік органның аудандық соттарды мегаполистерге біріктіру бойынша атқарылып жатқан жұмыстары, ювеналдық соттардың құзыретін кеңейтетін заңнаманың жүзеге асырылуы, алқабилерді автоматтандырылған іріктеу жобалары, инфрақұрылым және т.б. шаралары қарқынды түрде қолға алынып жатыр.

Жоғарғы Сот Төрағасы Асламбек Мерғалиев:

— Қылмыстық сот ісін жүргізуде тараптардың бәсекеге қабілеттілігі мен теңдігін дамыту, қамауға алу мен дебюрократизацияға балама бұлтартпау шараларын қолдану аясын кеңейту, сот ісін жүргізудің бірізділігі мен ашықтығына бағытталған заңнамалық бастамалар қолға алынып отыр. Сот жүйесінің алдында тұрған міндеттердің қатарында ювеналдық соттардың құзыретін кеңейту және істі сотқа қайтармай, мәні бойынша шешімге шағымды қабылдау бойынша процессуалдық нормаларды дұрыс қолдануды қамтамасыз ету бойынша заңнамалық түзетулерді жүзеге асырылуда. Бұл шаралардың барлығы қағазбастылықты, сотта жіберілетін қателерді азайтып, бұзылған құқықтарды тез қалпына келтіруге ықпал етуі керек. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сенімді қорғауға күшті және тиімді сот қана қабілетті. Сондықтан мемлекет пен қоғамның оның барлық институттарына деген сенімінің тұрақтылығы сіздердің кәсіби біліктіліктеріңізге, ар-ождандарыңызға, адалдықтарыңыз бен төзімділіктеріңізге байланысты, — дейді.

Қорыта айтқанда, Қазақстанның сот жүйесі сот төрелігін қамтамасыз етудің және азаматтардың құқықтарын қорғаудың маңызды құралы болып табылады. Ол өз жұмысында тәуелсіздікке, әділдікке және тиімділікке ұмтылады. Сот және әкімшілік тәжірибесінің бірлігі Сот төрелігін қалыптастыру кезеңіндегі басты міндет болып табылады. Дегенмен, сот жүйесін жетілдіру, процестің қолжетімділігі мен ашықтығын арттыру, судьялардың кәсіби деңгейін арттыру және заманауи ақпараттық технологияларды енгізу бойынша жұмыстарды жалғастыру қажет. Сонда ғана Қазақстанның сот жүйесі өз алдына қойылған міндеттерді тиімді орындап, барлық азаматтардың әділдігін қамтамасыз ете алады.