Қазақстандықтардың экологиялық құқықтарды білуі маңызды

Маман ең алдымен қоғамда экологиялық сауаттылықты арттыруды ұсынады.

«COVID-19 пандемиясына дейін белсенділер мен экологтар өте белсенді болды. Содан кейін үлкен экологиялық проблемалар азаматтық қоғамды адамдар саясаткерлерге қысым көрсетуі мүмкін және бірдеңе өзгеруі мүмкін деп қатты қарсылық көрсетуге мәжбүр еткен сияқты. Бірақ, COVID-19 пандемиясы дүниежүзіндегі белсенділер мен экологтарға үлкен зиян келтірді, шерулер өтті, бірақ карантиндік шектеулерге сілтеме жасаған полицияның қадағалауымен», — деді дәріскер.

Орхус конвенциясына сәйкес, әрбір адам әмбебап экологиялық құқықтарға ие, соның арқасында ол күнделікті өмірге қатысты жобаларды жоспарлауға қатыса алады. Бұл жол салу, карьер ашу, ағынды суларды шығару және т.б. Конвенция жобаға басынан бастап қатысуға, тіпті оны жүзеге асырудан бас тартуға құқық береді.

Алматыға келсек, сарапшы қаланың «өзегі» қала тұрғындарының өзі екенін атап өтті. Ал қала қоғамының қала өміріне араласуы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым қаланың жүйе ретінде өмір сүруі тұрақты болады. Ол сонымен қатар Алматының экологиялық проблемаларын атап өтті, оның ішінде:

— газбен ластану;

— кептеліс;

— қорларды шектеу және су сапасының нашарлауы;

— құрылыс, нығыздалу, «ауа бөгеттері»;

— қалалық жасыл желектің азаюы;

— жасыл желектерді дамыту.

Қазақстандықтардың экологиялық құқықтары

Эко-белсенді және «Зеленое спасение» Қазақстан экологиялық қоғамының жоба жетекшісіСветлана Спатардың пікірінше, қоршаған ортаға қатысты материалдық және процессуалдық құқықтардың кең ауқымы бар, оларды кейде экологиялық құқықтар деп те атайды. Материалдық құқықтар салауатты қоршаған ортаға, өмірге және суға қатысты құқықтарды қамтиды. Процессуалдық: ақпаратқа қол жеткізу құқығы, қоғамның шешім қабылдау процесіне қатысуы, сот төрелігіне қол жеткізу және кемсітпеушілік. Экологиялық құқықтар дегеніміз не? Бұл:

• салауатты қоршаған ортаға құқығы.
• лайықты өмір сүру деңгейіне құқығы.
• Үкіметтің адам құқықтарын қорғау міндеті.
• Тамақтану құқығы.
• баланың жоғары мүдделеріне құқығы.
• Ақпаратқа қол жеткізу құқығы, қоғамның шешім қабылдауға қатысуы және экологиялық мәселелер бойынша сот төрелігіне қол жеткізу.
• Суға қол жеткізу құқығы.
• табиғи ресурстарға қол жеткізу құқығы.
• Өмір сүру құқығы.
• тұрғын үйге және басқаларға қол сұғылмаушылық құқығы.

«Біздің қала судың 30 пайызын тау мұздықтарынан алады. Олар еріп жатыр, мұны көру үшін ғылыми дәреже қажет емес. Ал көп ұзамай бізде үлкен мәселелер туындауы мүмкін. Бұл арадағы «тұрғын үйге қол сұғылмаушылық құқығы» деген тармақтың қоршаған ортаға қандай қатысы бар? Шындығында, ол байланысты. Ал Алматыда және басқа да көптеген қалаларда адамдар өнеркәсіптік кәсіпорындардың қасында тұрып, олардың әсерін сезінеді», — деп сарапшы маман атап өтті.

Ұлттық заңнамаға экологиялық құқықтар қалай енгізілген?

Әрбір азаматтың экологиялық құқықтарының болуы Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленген. Конституцияның бірінші редакциясында азаматтардың өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаға құқығы бар деп көрсетілген. 1995 жылы түзетулер енгізіліп, мемлекет адамдардың қолайлы өмір сүруі үшін қоршаған ортаны қорғауды алдына мақсат етіп қояды деген сөз айтыла бастады. Ал 38-бапта: «Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғи ресурстарды күтуге міндетті» делінген.

2021 жылы Экологиялық кодекстің жаңа редакциясы қабылданды. Онда «әркімнің салауатты қоршаған ортаға құқығы бар» деп анық жазылған. Экологиялық кодекстің 13 және 15-баптары қоғамға қоршаған ортаға қатысты мәселелерді реттеуге мүмкіндік береді.

«Біздің экологиялық ақпарат алуға, шешім қабылдау процесіне қатысуға құқығымыз бар. Енді заң бойынша біз барлық жобаларды талқылауға міндеттіміз. Қазір барлық жобалар интернетте талқыланып жатыр және сол талқылауға барлығы қатыса алады», — дейді сарапшы.

Қазақстан Республикасы азаматтарының экологиялық құқықтарын айқындайтын құжаттар: — ҚР Экологиялық кодексі; «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекс; «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Кодекс; Жер кодексі; Орман кодексі; Су кодексі; «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» ҚР Заңы; «Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» ҚР Заңы; «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» және басқа да нормативтік құқықтық актілер.

«Бірақ, өкінішке орай, біздің ұйымның тәжірибесі де, бұқаралық ақпарат құралдарында көргеніміз де біздің құқықтарымыз бар екенін көрсетеді, олар заңдарда жазылған, бірақ олар онша тиімді емес, қоршаған ортаның әсерінен адамдар мен олардың үйлері зардап шегеді. Бұған мысалдар көп», — деп атап өтті экобелсенді.

Мысалы, Көкжайлаудағы мысал. 10 жыл бойы халық ұлттық саябақтың бұрынғы келбетін сақтап қалу үшін күресті, және ол жүзеге асты. Тағы бір оқиға – Алматыдағы Оңтүстік саябақ. Бұл жерді 400 ағаш кесуден қорғау үшін жұрт оң нәтижеге қол жеткізді.

Эко-белсенді қазіргі жағдайға байланысты өз пікірімен бөлісті: «Біріншіден, егер біз ұлттық деңгейде әділеттілікті көрмесек, онда қолдану үшін Қазақстан Еуропалық конвенцияға қатысушы болуы керек. Екіншіден, қоршаған орта саласындағы заң үстемдігін нығайту үшін тиісті өзгерістер енгізілуі керек. Үшіншіден, бізге тек экологиялық мәселелерді қарайтын мамандандырылған соттар қажет. Төртіншіден, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құзыретін кеңейту қажет».