Рубль. Сабан ақшаның екінші шабуылы

 Бірақ бұл статистика көңіл көншітпейді. Өткен екі айда тұрғындар жаппай Ресей рублін сатып, АҚШ долларын сатып алған. Басқаша айтқанда, «сабан ақшаны» көптеп қабылдап, құнды валютадан қағылып отырмыз. 

Ақпанда елдегі айырбастау пункттері 12,5 миллиард теңгеге Ресей рублін алған. Бұл – рекордтық көрсеткіш. 2020 жылдың басынан бері ешбір айда мұнша көп рубль ағылмаған. Адамдар Ресей ақшасынан құтылуға 2024 жылғы желтоқсаннан бері белсенділік танытып отыр. Былтыр жыл аяғында рубльді сату-сатып алу көрсеткіші – минус 4,4 млрд теңге, биыл қаңтарда – минус 9,5 млрд теңге болды. Наурыздың толық есебін Ұлттық банк әлі жариялаған жоқ.

Биыл жыл басынан бері рубль сататындар күрт көбейгенін байқап отырмыз. Бірақ бұл үрдіс биыл ғана жүз беріп отырған жоқ. Мысалы, 2024 жылы 7 айда, 2023 жылы 6 айда сатып алған рубліміз, сатқанымыздан көп болды. Мұндай теріс көрсеткіш теңге сату статистикасын жүргізе бастағаннан бері (2018 жыл) алғаш рет 2022 жылы қыркүйекте, Ресей соғысқа байланысты мобилизация жариялаған кезде тіркелді. Сол кезде Қазақстанға миллиондап ағылған ресейліктер 2,2 млрд теңгеге рубль сатқан.

2023 жылдың басынан бергі 26 айдың (2 жыл 2 ай) 15-інде Ресей ақшасын сату-сатып алу көрсеткішіміз минус болған. Яғни еліміз Ресейдегі мобилизациядан бері ешкімге керегі жоқ рубльдің астында қалды. Мұнша көп рубль қайдан келіп жатқанын жұрт жақсы біледі. Бұған өз еліндегі соғыстан қашып, Қазақстанды бетке алған ресейлік азаматтар мен компаниялар әсер етіп отыр. Олар санкцияға байланысты шетелде қолдана алмайтын, өз елінде ғана пайдаға асатын миллиардтаған рубльді біздің елге тасып, теңгеге ауыстырып жатыр. Түптеп келгенде, оларға керегі теңге де емес. Біздің ақшаға біздің елден доллар сатып алады. Бұл теңгеге қысым жасап, оның құнсыздануына әсер етеді.

Мобилизация басталғаннан бері біздің елге миллиондаған ресейлік келді. Олардың нақты саны белгісіз. ҚР ІІМ көші-қон комитетінің есебінше, қазір Қазақстанда 87 мың Ресей азаматы жұмыс істеуге немесе тұрақты тұруға рұқсат алған. Ал тұрақты тіркелмей, кіріп-шығып жүргендер бұдан әлдеқайда көп екені анық. Соның бәрі Қазақстанды шетел валютасын алатын айырбас алаңына айналдырған. Сондай-ақ елімізде 23 мыңнан аса ресейлік компания жұмыс істеп тұр.

Оның үстіне 2022 жылдан бері 700 мыңға жуық Ресей азаматы Қазақстанда банк шотын ашу үшін ЖСН алыпты деген ақпарат бар. Қазақстан билігі осының бәріне жол беріп, үнсіз қарап отыр. Тіпті мобилизациядан қашқан тұрғындарға сол кездегі премьер-министр Әлихан Смайылов пен цифрлық даму және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин шыр-пыры шығып қолдау көрсеткен. Мусин тіпті Халыққа қызмет көрсету орындарына барып, ресейліктерге ЖСН-ді қалай алып, қалай банк картасын аштыру керек екенін үйретті. Олар өздері келмей-ақ, ЖСН-ді онлайн немесе елшілік арқылы ала алатын жағдайға жетті. Мұның бәрі өзімізге таяқ болып тиіп отыр.

Санкцияға байланысты Ресейде доллар сатып алу өте қиын. Тұрғындары әлемдегі басты валютаны сатып алуға қанша құлықты болса да, мемлекет оларға мүмкіндік бермей отыр. Тығырыққа тірелген ресейлік бизнес пен азаматтар өз елінде көрмеген жақсылықты Қазақстаннан көріп, бар қажетін біздің елден тауып жүр.

Ұлттық банктің мәліметі бойынша, биыл ақпанда долларға сұраныс қаңтармен салыстырғанда 45,36 пайыз өсіп, 175 млрд теңгеге жеткен. Қаңтарда 120 млрд теңгеге доллар сатылған болатын. Елде рубль сатып алу мен доллар сатудың бір мезетте қатар өскені сәйкестік емес.

Бірақ біздің билік мұндай жағдайда солтүстіктегі көршілеріне шаң жуытқан емес. Теңгенің құлауына, инфляцияға мұнай бағасының төмендеуі, әлемдік геосаяси жағдай себеп болды деп, мәселені жылы жауып келеді. Әсіресе Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов Ресейге салынған санкция бізге әсер етпейді деуден танбай келеді. Сүлейменов бір кезде «Мәскеуде бес жыл бойы қызмет етіп, туған тілімді ұмытып қалдым» деп таңғалдырған. Ол Ұлттық банк тізгінін ұстағаннан бері теңгенің де жағдайы мәз емес, инфляция да артып барады. Мәскеуге барып келгелі қазақшасын ұмытып қалған Сүлейменов қазақтың теңгесін де танымауға айналған сияқты.

Сүлейменов девальвациямен күрестің жаңа жолын тапты

28 наурызда Ұлттық банк Қазақстанда қолма-қол шетел валютасын айырбастау қағидасына өзгеріс енгізу жобасын Ашық НҚА порталында жариялады. Бас банк өкілдері ақша айырбастау пункттерінің сыртында тұратын шетел валютасының бағамы жазылған таблоларды алып тастауды ұсынып отыр. Енді мұндай ақпаратты ақша айырбастау пунктінің ішіне кіріп қана көре аласыз.

Ұлттық банк бұл шешімін «ақпараттық стендтер көлік қозғалысында қауіпсіздік талаптарын бұзып, жол қозғалысына қатысушылардың жолды көруіне кедергі келтіреді» деп түсіндірген. Соған қарағанда, Сүлейменов өз жұмысын қайырып қойып, Ержан Сәденовке көмектесуге кіріскен сияқты. Елімізде жол апаты көп екені рас, бірақ валюта бағамы жазылған таблоның кесірінен көліктер соғылыпты дегенді әлі естіген жоқпыз. Мүмкін Сүлейменовтің осы жақсылығына қарымжы ретінде Сәденов елге ағылып келіп жатқан ресейліктердің көші-қонын бақылап, рубль мен доллар саудасын шектейтін шығар. Ең болмаса соған үміт қылайық.

Елдің экономикалық қауіпсіздігін емес, жол қауіпсіздігін басты назарда ұстап отырған Сүлейменовтің түпкі ойын көп адам біліп отыр. Теңгеміз теңселіп, күнде құлдырап бара жатыр. Ұлттық валютамыздың жай-күйін көшедегі тақтадан күнде көріп жүрміз. Соларды алып тастаса, жұрт доллардың өскенін, теңгенің өшкенін білмей, билікті сынамай тыныш жүреді-міс. Бұл халықты ақымақ санау екенін «орысша ойлайтын» Сүлейменов білмейтін сияқты.

Шенділер мұның шетелдік тәжірибе екенін айтады. Халықтан валюта бағамын көрсететін таблоны ақшасы жылдам құнсызданатын Түркия, Аргентина, Ресей сияқты елдер ғана жасырады. Осыған қарап-ақ таблоны жасырудың мақсаты – халыққа ұлттық валютаның құнсызданғанын көрсетпеуге тырысу екенін білуге болады. Әрине, валюта бағамын смартфоннан да көре салуға болады. Бірақ біздің бас банкир орысша ойлап қана қоймай, КСРО дәуіріне бір-ақ өтіп кеткен сияқты. Енді қазақ қоғамы КСРО-ның ізін баса келген «сабан ақша» туралы жиі айта бастауы мүмкін.

Еліміз 1993 жылы төл теңгеміз шыққанға дейін Кеңес өкіметінің рублін пайдаланып келді. Оған дейін рубль әбден құнсызданып, сабан ақшаға айналып, қап-қап болып, банктерде күйіп кетті. Сол кезде 1 АҚШ доллары 4,67 теңге болған. Ал қазір 504 теңгеге жетіп, 108 есе құнсызданып отыр. Ал рубль «жығылғанға жұдырық» болмақ. Бұл рубльдің отыз жылдан кейінгі сабан ақшаға айналып жасаған екінші шабуылы...

Қуаныш Қаппас